Et ut scias quemadmodum incipiant adfectus aut cre- 4.4.1.1
scant aut efferantur, est primus motus non uoluntarius,
quasi praeparatio adfectus et quaedam comminatio; alter
cum uoluntate non contumaci, tamquam oporteat me
uindicari cum laesus sim, aut oporteat hunc poenas dare 5
cum scelus fecerit; tertius motus est iam inpotens, qui non si
oportet ulcisci uult sed utique, qui rationem euicit. Pri- 2.1
mum illum animi ictum effugere ratione non possumus,
sicut ne illa quidem quae diximus accidere corporibus, ne
nos oscitatio aliena sollicitet, ne oculi ad intentationem
subitam digitorum comprimantur: ista non potest ratio 5
uincere, consuetudo fortasse et adsidua obseruatio extenuat.
Alter ille motus, qui iudicio nascitur, iudicio tollitur.
  Illud etiamnunc quaerendum est, ii qui uulgo saeuiunt 5.1.1
et sanguine humano gaudent, an irascantur cum eos occi-
dunt a quibus nec acceperunt iniuriam nec accepisse ipsos
existimant: qualis fuit Apollodorus aut Phalaris. Haec non 2.1
est ira, feritas est; non enim quia accepit iniuriam nocet, sed
parata est dum noceat uel accipere, nec illi uerbera lacera-
tionesque in ultionem petuntur sed in uoluptatem. Quid 3.1
ergo? Origo huius mali ab ira est, quae ubi frequenti
exercitatione et satietate in obliuionem clementiae uenit et
omne foedus humanum eiecit animo, nouissime in crudelita-
tem transit; rident itaque gaudentque et uoluptate multa 5
perfruuntur plurimumque ab iratorum uultu absunt, per
otium saeui. Hannibalem aiunt dixisse, cum fossam san- 4.1
guine humano plenam uidisset, 'o formosum spectaculum!'
Quanto pulchrius illi uisum esset, si flumen aliquod lacum-
que conplesset! Quid mirum si hoc maxime spectaculo
caperis, innatus sanguini et ab infante caedibus admotus? 5
Sequetur te fortuna crudelitati tuae per uiginti annos se-
cunda dabitque oculis tuis gratum ubique spectaculum;
uidebis istud et circa Trasumennum et circa Cannas et
nouissime circa Carthaginem tuam. Volesus nuper, sub 5.1
diuo Augusto proconsul Asiae, cum trecentos uno die securi
percussisset, incedens inter cadauera uultu superbo, quasi
magnificum quiddam conspiciendumque fecisset, graece
proclamauit 'o rem regiam!' Quid hic rex fecisset? Non fuit 5
haec ira sed maius malum et insanabile.