| SENECA LVCILIO SVO SALVTEM | |
| Eam partem philosophiae quae dat propria cuique per- | 94.1.1 |
| sonae praecepta nec in universum componit hominem sed | |
| marito suadet quomodo se gerat adversus uxorem, patri | |
| quomodo educet liberos, domino quomodo servos regat, | |
| quidam solam receperunt, ceteras quasi extra utilitatem | 5 |
| nostram vagantis reliquerunt, tamquam quis posset de parte | |
| suadere nisi qui summam prius totius vitae conplexus esset. | |
| Ariston Stoicus e contrario hanc partem levem existimat et | 2.1 |
| quae non descendat in pectus usque, anilia habentem prae- | |
| cepta; plurimum ait proficere ipsa decreta philosophiae | |
| constitutionemque summi boni; 'quam qui bene intellexit | |
| ac didicit quid in quaque re faciendum sit sibi ipse praecipit.' | 5 |
| Quemadmodum qui iaculari discit destinatum locum captat | 3.1 |
| et manum format ad derigenda quae mittit, cum hanc vim | |
| ex disciplina et exercitatione percepit, quocumque vult illa | |
| utitur (didicit enim non hoc aut illud ferire sed quodcumque | |
| voluerit), sic qui se ad totam vitam instruxit non desiderat | 5 |
| particulatim admoneri, doctus in totum, non enim quomodo | |
| cum uxore aut cum filio viveret sed quomodo bene viveret: | |
| in hoc est et quomodo cum uxore ac liberis vivat. Cleanthes | 4.1 |
| utilem quidem iudicat et hanc partem, sed inbecillam nisi | |
| ab universo fluit, nisi decreta ipsa philosophiae et capita | |
| cognovit. | |
| In duas ergo quaestiones locus iste dividitur: utrum | 5 |
| utilis an inutilis sit, et an solus virum bonum possit efficere, | |
| id est utrum supervacuus sit an omnis faciat supervacuos. | |
| Qui hanc partem videri volunt supervacuam hoc aiunt: si | 5.1 |
| quid oculis oppositum moratur aciem, removendum est; illo | |
| quidem obiecto operam perdit qui praecipit 'sic ambulabis, | |
| illo manum porriges'. Eodem modo ubi aliqua res occaecat | |
| animum et ad officiorum dispiciendum ordinem inpedit, | 5 |
| nihil agit qui praecipit 'sic vives cum patre, sic cum uxore'. | |
| Nihil enim proficient praecepta quamdiu menti error offusus | |
| est: si ille discutitur, apparebit quid cuique debeatur officio. | |
| Alioqui doces illum quid sano faciendum sit, non efficis | |
| sanum. Pauperi ut agat divitem monstras: hoc quomodo | 6.1 |
| manente paupertate fieri potest? Ostendis esurienti quid | |
| tamquam satur faciat: fixam potius medullis famem detrahe. | |
| Idem tibi de omnibus vitiis dico: ipsa removenda sunt, non | |
| praecipiendum quod fieri illis manentibus non potest. Nisi | 5 |
| opiniones falsas quibus laboramus expuleris, nec avarus | |
| quomodo pecunia utendum sit exaudiet nec timidus quo- | |
| modo periculosa contemnat. Efficias oportet ut sciat pecu- | 7.1 |
| niam nec bonum nec malum esse; ostendas illi miserrimos | |
| divites; efficias ut quidquid publice expavimus sciat non esse | |
| tam timendum quam fama circumfert, nec <diu> dolere | |
| quemquam nec mori saepe: in morte, quam pati lex est, | 5 |
| magnum esse solacium quod ad neminem redit; in dolore | |
| pro remedio futuram obstinationem animi, qui levius sibi | |
| facit quidquid contumaciter passus est; optimam doloris | |
| esse naturam, quod non potest nec qui extenditur magnus | |
| esse nec qui est magnus extendi; omnia fortiter excipienda | 10 |
| quae nobis mundi necessitas imperat. His decretis cum illum | 8.1 |
| in conspectum suae condicionis adduxeris et cognoverit | |
| beatam esse vitam non quae secundum voluptatem est sed | |
| secundum naturam, cum virtutem unicum bonum hominis | |
| adamaverit, turpitudinem solum malum fugerit, reliqua | 5 |
| omnia—divitias, honores, bonam valetudinem, vires, im- | |
| peria—scierit esse mediam partem nec bonis adnumerandam | |
| nec malis, monitorem non desiderabit ad singula qui dicat | |
| 'sic incede, sic cena; hoc viro, hoc feminae, hoc marito, hoc | |
| caelibi convenit'. Ista enim qui diligentissime monent ipsi | 9.1 |
| facere non possunt; haec paedagogus puero, haec avia nepoti | |
| praecipit, et irascendum non esse magister iracundissimus | |
| disputat. Si ludum litterarium intraveris, scies ista quae | |
| ingenti supercilio philosophi iactant in puerili esse prae- | 5 |
| scripto. | |
| Utrum deinde manifesta an dubia praecipies? Non desi- | 10.1 |
| derant manifesta monitorem, praecipienti dubia non creditur; | |
| supervacuum est ergo praecipere. Id adeo sic disce: si id | |
| mones quod obscurum est et ambiguum, probationibus adiu- | |
| vandum erit; si probaturus es, illa per quae probas plus valent | 5 |
| satisque per se sunt. 'Sic amico utere, sic cive, sic socio.' | 11.1 |
| 'Quare?' 'Quia iustum est.' Omnia ista mihi de iustitia locus | |
| tradit: illic invenio aequitatem per se expetendam, nec metu | |
| nos ad illam cogi nec mercede conduci, non esse iustum cui | |
| quidquam in hac virtute placet praeter ipsam. Hoc cum per- | 5 |
| suasi mihi et perbibi, quid ista praecepta proficiunt quae erudi- | |
| tum docent? praecepta dare scienti supervacuum est, nescienti | |
| parum; audire enim debet non tantum quid sibi praecipiatur | |
| sed etiam quare. Utrum, inquam, veras opiniones habenti | 12.1 |
| de bonis malisque sunt necessaria an non habenti? Qui non | |
| habet nihil a te adiuvabitur, aures eius contraria monitio- | |
| nibus tuis fama possedit; qui habet exactum iudicium de | |
| fugiendis petendisque scit <quid> sibi faciendum sit etiam | 5 |
| te tacente. Tota ergo pars ista philosophiae summoveri potest. | |
| Duo sunt propter quae delinquimus: aut inest animo pravis | 13.1 |
| opinionibus malitia contracta aut, etiam si non est falsis | |
| occupatus, ad falsa proclivis est et cito specie quo non oportet | |
| trahente corrumpitur. Itaque debemus aut percurare men- | |
| tem aegram et vitiis liberare aut vacantem quidem sed ad | 5 |
| peiora pronam praeoccupare. Utrumque decreta philosophiae | |
| faciunt; ergo tale praecipiendi genus nil agit. Praeterea | 14.1 |
| si praecepta singulis damus, inconprehensibile opus est; | |
| alia enim dare debemus feneranti, alia colenti agrum, alia | |
| negotianti, alia regum amicitias sequenti, alia pares, alia | |
| inferiores amaturo. In matrimonio praecipies quomodo vivat | 15.1 |
| cum uxore aliquis quam virginem duxit, quomodo cum ea | |
| quae alicuius ante matrimonium experta est, quemadmodum | |
| cum locuplete, quemadmodum cum indotata. An non putas | |
| aliquid esse discriminis inter sterilem et fecundam, inter | 5 |
| provectiorem et puellam, inter matrem et novercam? Omnis | |
| species conplecti non possumus: atqui singulae propria ex- | |
| igunt, leges autem philosophiae breves sunt et omnia alligant. | |
| Adice nunc quod sapientiae praecepta finita debent esse et | 16.1 |
| certa; si qua finiri non possunt, extra sapientiam sunt; | |
| sapientia rerum terminos novit. Ergo ista praeceptiva pars | |
| summovenda est, quia quod paucis promittit praestare omni- | |
| bus non potest; sapientia autem omnis tenet. Inter insaniam | 17.1 |
| publicam et hanc quae medicis traditur nihil interest nisi | |
| quod haec morbo laborat, illa opinionibus falsis; altera cau- | |
| sas furoris traxit ex valetudine, altera animi mala valetudo | |
| est. Si quis furioso praecepta det quomodo loqui debeat, | 5 |
| quomodo procedere, quomodo in publico se gerere, quomodo | |
| in privato, erit ipso quem monebit insanior: [si] bilis nigra | |
| curanda est et ipsa furoris causa removenda. Idem in hoc alio | |
| animi furore faciendum est: ipse discuti debet; alioqui | |
| abibunt in vanum monentium verba. | 10 |
| Haec ab Aristone dicuntur; cui respondebimus ad singula. | 18.1 |
| Primum adversus illud quod ait, si quid obstat oculo et in- | |
| pedit visum, debere removeri, fateor huic non opus esse | |
| praeceptis ad videndum, sed remedio quo purgetur acies et | |
| officientem sibi moram effugiat; natura enim videmus, cui | 5 |
| usum sui reddit qui removit obstantia; quid autem cuique | |
| debeatur officio natura non docet. Deinde cuius curata | 19.1 |
| suffusio est, is non protinus cum visum recepit aliis quoque | |
| potest reddere: malitia liberatus et liberat. Non opus est | |
| exhortatione, ne consilio quidem, ut colorum proprietates | |
| oculus intellegat; a nigro album etiam nullo monente distin- | 5 |
| guet. Multis contra praeceptis eget animus ut videat quid | |
| agendum sit in vita. Quamquam oculis quoque aegros | |
| medicus non tantum curat sed etiam monet. 'Non est' inquit | 20.1 |
| 'quod protinus inbecillam aciem committas inprobo lumini; | |
| a tenebris primum ad umbrosa procede, deinde plus aude et | |
| paulatim claram lucem pati adsuesce. Non est quod post | |
| cibum studeas, non est quod plenis oculis ac tumentibus | 5 |
| imperes; adflatum et vim frigoris in os occurrentis evita'— | |
| alia eiusmodi, quae non minus quam medicamenta proficiunt. | |
| Adicit remediis medicina consilium. | |
| 'Error' inquit 'est causa peccandi: hunc nobis praecepta | 21.1 |
| non detrahunt nec expugnant opiniones de bonis ac malis | |
| falsas.' Concedo per se efficacia praecepta non esse ad | |
| evertendam pravam animi persuasionem; sed non ideo <non> | |
| aliis quidem adiecta proficiunt. Primum memoriam renovant; | 5 |
| deinde quae in universo confusius videbantur in partes divisa | |
| diligentius considerantur. Aut [in] isto modo licet et con- | |
| solationes dicas supervacuas et exhortationes: atqui non sunt | |
| supervacuae; ergo ne monitiones quidem. 'Stultum est' inquit | 22.1 |
| 'praecipere aegro quid facere tamquam sanus debeat, cum | |
| restituenda sanitas sit, sine qua inrita sunt praecepta.' Quid | |
| quod habent aegri quaedam sanique communia de quibus | |
| admonendi sunt? tamquam ne avide cibos adpetant, ut | 5 |
| lassitudinem vitent. Habent quaedam praecepta communia | |
| pauper et dives. 'Sana' inquit 'avaritiam, et nihil habebis | 23.1 |
| quod admoneas aut pauperem aut divitem, si cupiditas | |
| utriusque consedit.' Quid quod aliud est non concupiscere | |
| pecuniam, aliud uti pecunia scire? cuius avari modum igno- | |
| rant, etiam non avari usum. 'Tolle' inquit 'errores: super- | 5 |
| vacua praecepta sunt.' Falsum est. Puta enim avaritiam | |
| relaxatam, puta adstrictam esse luxuriam, temeritati frenos | |
| iniectos, ignaviae subditum calcar: etiam remotis vitiis, quid | |
| et quemadmodum debeamus facere discendum est. 'Nihil' | 24.1 |
| inquit 'efficient monitiones admotae gravibus vitiis.' Ne | |
| medicina quidem morbos insanabiles vincit, tamen adhibetur | |
| aliis in remedium, aliis in levamentum. Ne ipsa quidem uni- | |
| versae philosophiae vis, licet totas in hoc vires suas advocet, | 5 |
| duram iam et veterem animis extrahet pestem; sed non ideo | |
| nihil sanat quia non omnia. | |
| 'Quid prodest' inquit 'aperta monstrare?' Plurimum; | 25.1 |
| interdum enim scimus nec adtendimus. Non docet admonitio | |
| sed advertit, sed excitat, sed memoriam continet nec patitur | |
| elabi. Pleraque ante oculos posita transimus: admonere genus | |
| adhortandi est. Saepe animus etiam aperta dissimulat; | 5 |
| ingerenda est itaque illi notitia rerum notissimarum. Illa | |
| hoc loco in Vatinium Calvi repetenda sententia est: 'factum | |
| esse ambitum scitis, et hoc vos scire omnes sciunt'. Scis | 26.1 |
| amicitias sancte colendas esse, sed non facis. Scis inprobum | |
| esse qui ab uxore pudicitiam exigit, ipse alienarum corruptor | |
| uxorum; scis ut illi nil cum adultero, sic tibi nil esse debere | |
| cum paelice, et non facis. Itaque subinde ad memoriam redu- | 5 |
| cendus es; non enim reposita illa esse oportet sed in promptu. | |
| Quaecumque salutaria sunt saepe agitari debent, saepe ver- | |
| sari, ut non tantum nota sint nobis sed etiam parata. Adice | |
| nunc quod aperta quoque apertiora fieri solent. | |
| 'Si dubia sunt' inquit 'quae praecipis, probationes adicere | 27.1 |
| debebis; ergo illae, non praecepta proficient.' Quid quod | |
| etiam sine probationibus ipsa monentis auctoritas prodest? | |
| sic quomodo iurisconsultorum valent responsa, etiam si ratio | |
| non redditur. Praeterea ipsa quae praecipiuntur per se mul- | 5 |
| tum habent ponderis, utique si aut carmini intexta sunt aut | |
| prosa oratione in sententiam coartata, sicut illa Catoniana: | |
| 'emas non quod opus est, sed quod necesse est; quod non opus | |
| est asse carum est', qualia sunt illa aut reddita oraculo aut | 28.1 |
| similia: 'tempori parce', 'te nosce'. Numquid rationem exiges | |
| cum tibi aliquis hos dixerit versus? | |
| Iniuriarum remedium est oblivio. | |
| Audentis fortuna iuvat, piger ipse sibi opstat. | 5 |
| Advocatum ista non quaerunt: adfectus ipsos tangunt et | |
| natura vim suam exercente proficiunt. Omnium honestarum | 29.1 |
| rerum semina animi gerunt, quae admonitione excitantur | |
| non aliter quam scintilla flatu levi adiuta ignem suum ex- | |
| plicat; erigitur virtus cum tacta est et inpulsa. Praeterea | |
| quaedam sunt quidem in animo, sed parum prompta, quae | 5 |
| incipiunt in expedito esse cum dicta sunt; quaedam diversis | |
| locis iacent sparsa, quae contrahere inexercitata mens non | |
| potest. Itaque in unum conferenda sunt et iungenda, ut plus | |
| valeant animumque magis adlevent. Aut si praecepta nihil | 30.1 |
| adiuvant, omnis institutio tollenda est; ipsa natura contenti | |
| esse debemus. Hoc qui dicunt non vident alium esse ingenii | |
| mobilis et erecti, alium tardi et hebetis, utique alium alio | |
| ingeniosiorem. Ingenii vis praeceptis alitur et crescit novas- | 5 |
| que persuasiones adicit innatis et depravata corrigit. | |
| 'Si quis' inquit 'non habet recta decreta, quid illum ad- | 31.1 |
| monitiones iuvabunt vitiosis obligatum?' Hoc scilicet, ut | |
| illis liberetur; non enim extincta in illo indoles naturalis est | |
| sed obscurata et oppressa. Sic quoque temptat resurgere et | |
| contra prava nititur, nacta vero praesidium et adiuta prae- | 5 |
| ceptis evalescit, si tamen illam diutina pestis non infecit nec | |
| enecuit; hanc enim ne disciplina quidem philosophiae toto | |
| impetu suo conisa restituet. Quid enim interest inter decreta | |
| philosophiae et praecepta nisi quod illa generalia praecepta | |
| sunt, haec specialia? Utraque res praecipit, sed altera in totum, | 10 |
| particulatim altera. | |
| 'Si quis' inquit 'recta habet et honesta decreta, hic ex | 32.1 |
| supervacuo monetur.' Minime; nam hic quoque doctus | |
| quidem est facere quae debet, sed haec non satis perspicit. | |
| Non enim tantum adfectibus inpedimur quominus pro- | |
| banda faciamus sed inperitia inveniendi quid quaeque res | 5 |
| exigat. Habemus interdum compositum animum, sed residem | |
| et inexercitatum ad inveniendam officiorum viam, quam | |
| admonitio demonstrat. | |
| 'Expelle' inquit 'falsas opiniones de bonis et malis, in locum | 33.1 |
| autem earum veras repone, et nihil habebit admonitio quod | |
| agat.' Ordinatur sine dubio ista ratione animus, sed non ista | |
| tantum; nam quamvis argumentis collectum sit quae bona | |
| malaque sint, nihilominus habent praecepta partes suas. Et | 5 |
| prudentia et iustitia officiis constat: officia praeceptis dis- | |
| ponuntur. Praeterea ipsum de malis bonisque iudicium | 34.1 |
| confirmatur officiorum exsecutione, ad quam praecepta per- | |
| ducunt. Utraque enim inter se consentiunt: nec illa possunt | |
| praecedere ut non haec sequantur, et haec ordinem sequun- | |
| tur suum; unde apparet illa praecedere. | 5 |
| 'Infinita' inquit 'praecepta sunt.' Falsum est; nam de | 35.1 |
| maximis ac necessariis rebus non sunt infinita; tenues autem | |
| differentias habent quas exigunt tempora, loca, personae, | |
| sed his quoque dantur praecepta generalia. | |
| 'Nemo', inquit, 'praeceptis curat insaniam; ergo ne mali- | 36.1 |
| tiam quidem.' Dissimile est; nam si insaniam sustuleris, | |
| sanitas reddita est; si falsas opiniones exclusimus, non statim | |
| sequitur dispectus rerum agendarum; ut sequatur, tamen | |
| admonitio conroborabit rectam de bonis malisque senten- | 5 |
| tiam. Illud quoque falsum est, nihil apud insanos proficere | |
| praecepta. Nam quemadmodum sola non prosunt, sic cura- | |
| tionem adiuvant; et denuntiatio et castigatio insanos coer- | |
| cuit—de illis nunc insanis loquor quibus mens mota est, non | |
| erepta. | 10 |
| 'Leges' inquit 'ut faciamus quod oportet non efficiunt, | 37.1 |
| et quid aliud sunt quam minis mixta praecepta?' Primum | |
| omnium ob hoc illae non persuadent quia minantur, at haec | |
| non cogunt sed exorant; deinde leges a scelere deterrent, | |
| praecepta in officium adhortantur. His adice quod leges | 5 |
| quoque proficiunt ad bonos mores, utique si non tantum | |
| imperant sed docent. In hac re dissentio a Posidonio, qui | 38.1 |
| <'improbo' inquit> 'quod Platonis legibus adiecta principia | |
| sunt. Legem enim brevem esse oportet, quo facilius ab | |
| inperitis teneatur. Velut emissa divinitus vox sit: iubeat, | |
| non disputet. Nihil videtur mihi frigidius, nihil ineptius | 5 |
| quam lex cum prologo. Mone, dic quid me velis fecisse: non | |
| disco sed pareo.' Proficiunt vero; itaque malis moribus uti | |
| videbis civitates usas malis legibus. 'At non apud omnis | 39.1 |
| proficiunt.' Ne philosophia quidem; nec ideo inutilis et | |
| formandis animis inefficax est. Quid autem? philosophia non | |
| vitae lex est? Sed putemus non proficere leges: non ideo | |
| sequitur ut ne monitiones quidem proficiant. Aut sic et | 5 |
| consolationes nega proficere dissuasionesque et adhortationes | |
| et obiurgationes et laudationes. Omnia ista monitionum | |
| genera sunt; per ista ad perfectum animi statum pervenitur. | |
| Nulla res magis animis honesta induit dubiosque et in pravum | 40.1 |
| inclinabiles revocat ad rectum quam bonorum virorum con- | |
| versatio; paulatim enim descendit in pectora et vim praece- | |
| ptorum obtinet frequenter aspici, frequenter audiri. Occursus | |
| mehercules ipse sapientium iuvat, et est aliquid quod ex | 5 |
| magno viro vel tacente proficias. Nec tibi facile dixerim | 41.1 |
| quemadmodum prosit, sicut illud intellegam profuisse. | |
| 'Minuta quaedam' ut ait Phaedon 'animalia cum mordent | |
| non sentiuntur, adeo tenuis illis et fallens in periculum vis | |
| est; tumor indicat morsum et in ipso tumore nullum vulnus | 5 |
| apparet.' Idem tibi in conversatione virorum sapientium | |
| eveniet: non deprehendes quemadmodum aut quando tibi | |
| prosit, profuisse deprendes. | |
| 'Quorsus' inquis 'hoc pertinet?' Aeque praecepta bona, si | 42.1 |
| saepe tecum sint, profutura quam bona exempla. Pythagoras | |
| ait alium animum fieri intrantibus templum deorumque | |
| simulacra ex vicino cernentibus et alicuius oraculi opperienti- | |
| bus vocem. Quis autem negabit feriri quibusdam praeceptis | 43.1 |
| efficaciter etiam inperitissimos? velut his brevissimis vocibus, | |
| sed multum habentibus ponderis: | |
| Nil nimis. | |
| Avarus animus nullo satiatur lucro. | 5 |
| Ab alio expectes alteri quod feceris. | |
| Haec cum ictu quodam audimus, nec ulli licet dubitare aut | |
| interrogare 'quare?'; adeo etiam sine ratione ipsa veritas | |
| lucet. Si reverentia frenat animos ac vitia conpescit, cur non | 44.1 |
| et admonitio idem possit? Si inponit pudorem castigatio, | |
| cur admonitio non faciat, etiam si nudis praeceptis utitur? | |
| Illa vero efficacior est et altius penetrat quae adiuvat ratione | |
| quod praecipit, quae adicit quare quidque faciendum sit et | 5 |
| quis facientem oboedientemque praeceptis fructus expectet. | |
| Si imperio proficitur, et admonitione; atqui proficitur im- | |
| perio; ergo et admonitione. In duas partes virtus dividitur, | 45.1 |
| in contemplationem veri et actionem: contemplationem | |
| institutio tradit, actionem admonitio. Virtutem et exercet | |
| et ostendit recta actio. Acturo autem si prodest qui suadet, | |
| et qui monet proderit. Ergo si recta actio virtuti necessaria | 5 |
| est, rectas autem actiones admonitio demonstrat, et ad- | |
| monitio necessaria est. Duae res plurimum roboris animo | 46.1 |
| dant, fides veri et fiducia: utramque admonitio facit. Nam | |
| et creditur illi et, cum creditum est, magnos animus spiritus | |
| concipit ac fiducia impletur; ergo admonitio non est super- | |
| vacua. M. Agrippa, vir ingentis animi, qui solus ex iis quos | 5 |
| civilia bella claros potentesque fecerunt felix in publicum fuit, | |
| dicere solebat multum se huic debere sententiae: 'nam con- | |
| cordia parvae res crescunt, discordia maximae dilabuntur'. | |
| Hac se aiebat et fratrem et amicum optimum factum. Si | 47.1 |
| eiusmodi sententiae familiariter in animum receptae for- | |
| mant eum, cur non haec pars philosophiae quae talibus | |
| sententiis constat idem possit? Pars virtutis disciplina con- | |
| stat, pars exercitatione; et discas oportet et quod didicisti | 5 |
| agendo confirmes. Quod si est, non tantum scita sapientiae | |
| prosunt sed etiam praecepta, quae adfectus nostros velut | |
| edicto coercent et ablegant. | |
| 'Philosophia' inquit 'dividitur in haec, scientiam et habi- | 48.1 |
| tum animi; nam qui didicit et facienda ac vitanda percepit | |
| nondum sapiens est nisi in ea quae didicit animus eius trans- | |
| figuratus est. Tertia ista pars praecipiendi ex utroque est, et | |
| ex decretis et ex habitu; itaque supervacua est ad implendam | 5 |
| virtutem, cui duo illa sufficiunt.' Isto ergo modo et consolatio | 49.1 |
| supervacua est (nam haec quoque ex utroque est) et adhorta- | |
| tio et suasio et ipsa argumentatio; nam et haec ab habitu | |
| animi compositi validique proficiscitur. Sed quamvis ista ex | |
| optimo habitu animi veniant, optimus animi habitus ex his | 5 |
| est; et facit illa et ex illis ipse fit. Deinde istud quod dicis iam | 50.1 |
| perfecti viri est ac summam consecuti felicitatis humanae. | |
| Ad haec autem tarde pervenitur; interim etiam inperfecto | |
| sed proficienti demonstranda est in rebus agendis via. Hanc | |
| forsitan etiam sine admonitione dabit sibi ipsa sapientia, | 5 |
| quae iam eo perduxit animum ut moveri nequeat nisi in | |
| rectum. Inbecillioribus quidem ingeniis necessarium est | |
| aliquem praeire: 'hoc vitabis, hoc facies'. Praeterea si expe- | 51.1 |
| ctat tempus quo per se sciat quid optimum factu sit, interim | |
| errabit et errando inpedietur quominus ad illud perveniat | |
| quo possit se esse contentus; regi ergo debet dum incipit | |
| posse se regere. Pueri ad praescriptum discunt; digiti illorum | 5 |
| tenentur et aliena manu per litterarum simulacra ducuntur, | |
| deinde imitari iubentur proposita et ad illa reformare chiro- | |
| graphum: sic animus noster, dum eruditur ad praescriptum, | |
| iuvatur. | |
| Haec sunt per quae probatur hanc philosophiae partem | 52.1 |
| supervacuam non esse. Quaeritur deinde an ad faciendum | |
| sapientem sola sufficiat. Huic quaestioni suum diem dabimus: | |
| interim omissis argumentis nonne apparet opus esse nobis | |
| aliquo advocato qui contra populi praecepta praecipiat? | 5 |
| Nulla ad aures nostras vox inpune perfertur: nocent qui | 53.1 |
| optant, nocent qui execrantur. Nam et horum inprecatio | |
| falsos nobis metus inserit et illorum amor male docet bene | |
| optando; mittit enim nos ad longinqua bona et incerta et | |
| errantia, cum possimus felicitatem domo promere. Non licet, | 54.1 |
| inquam, ire recta via; trahunt in pravum parentes, trahunt | |
| servi. Nemo errat uni sibi, sed dementiam spargit in proxi- | |
| mos accipitque invicem. Et ideo in singulis vitia populorum | |
| sunt quia illa populus dedit. Dum facit quisque peiorem, | 5 |
| factus est; didicit deteriora, dein docuit, effectaque est | |
| ingens illa nequitia congesto in unum quod cuique pessimum | |
| scitur. Sit ergo aliquis custos et aurem subinde pervellat | 55.1 |
| abigatque rumores et reclamet populis laudantibus. Erras | |
| enim si existimas nobiscum vitia nasci: supervenerunt, | |
| ingesta sunt. Itaque monitionibus crebris opiniones quae nos | |
| circumsonant repellantur. Nulli nos vitio natura conciliat: | 56.1 |
| illa integros ac liberos genuit. Nihil quo avaritiam nostram | |
| inritaret posuit in aperto: pedibus aurum argentumque | |
| subiecit calcandumque ac premendum dedit quidquid est | |
| propter quod calcamur ac premimur. Illa vultus nostros | 5 |
| erexit ad caelum et quidquid magnificum mirumque fecerat | |
| videri a suspicientibus voluit: ortus occasusque et properantis | |
| mundi volubilem cursum, interdiu terrena aperientem, nocte | |
| caelestia, tardos siderum incessus si compares toti, citatissimos | |
| autem si cogites quanta spatia numquam intermissa veloci- | 10 |
| tate circumeant, defectus solis ac lunae invicem obstantium, | |
| alia deinceps digna miratu, sive per ordinem subeunt sive | |
| subitis causis mota prosiliunt, ut nocturnos ignium tractus | |
| et sine ullo ictu sonituque fulgores caeli patescentis colu- | |
| mnasque ac trabes et varia simulacra flammarum. Haec supra | 57.1 |
| nos natura disposuit, aurum quidem et argentum et propter | |
| ista numquam pacem agens ferrum, quasi male nobis com- | |
| mitterentur, abscondit. Nos in lucem propter quae pugnare- | |
| mus extulimus, nos et causas periculorum nostrorum et | 5 |
| instrumenta disiecto terrarum pondere eruimus, nos fortunae | |
| mala nostra tradidimus nec erubescimus summa apud nos | |
| haberi quae fuerant ima terrarum. Vis scire quam falsus | 58.1 |
| oculos tuos deceperit fulgor? nihil est istis quamdiu mersa et | |
| involuta caeno suo iacent foedius, nihil obscurius, quidni? | |
| quae per longissimorum cuniculorum tenebras extrahuntur; | |
| nihil est illis dum fiunt et a faece sua separantur informius. | 5 |
| Denique ipsos opifices intuere per quorum manus sterile | |
| terrae genus et infernum perpurgatur: videbis quanta fuli- | |
| gine oblinantur. Atqui ista magis inquinant animos quam | 59.1 |
| corpora, et in possessore eorum quam in artifice plus sordium | |
| est. Necessarium itaque admoneri est, habere aliquem ad- | |
| vocatum bonae mentis et in tanto fremitu tumultuque | |
| falsorum unam denique audire vocem. Quae erit illa vox? ea | 5 |
| scilicet quae tibi tantis clamoribus ambitionis exsurdato | |
| salubria insusurret verba, quae dicat: non est quod invideas | 60.1 |
| istis quos magnos felicesque populus vocat, non est quod tibi | |
| compositae mentis habitum et sanitatem plausus excutiat, | |
| non est quod tibi tranquillitatis tuae fastidium faciat ille | |
| sub illis fascibus purpura cultus, non est quod feliciorem eum | 5 |
| iudices cui summovetur quam te quem lictor semita deicit. | |
| Si vis exercere tibi utile, nulli autem grave imperium, sum- | |
| move vitia. Multi inveniuntur qui ignem inferant urbibus, | 61.1 |
| qui inexpugnabilia saeculis et per aliquot aetates tuta proster- | |
| nant, qui aequum arcibus aggerem attollant et muros in | |
| miram altitudinem eductos arietibus ac machinis quassent. | |
| Multi sunt qui ante se agant agmina et tergis hostium [et] | 5 |
| graves instent et ad mare magnum perfusi caede gentium | |
| veniant, sed hi quoque, ut vincerent hostem, cupiditate victi | |
| sunt. Nemo illis venientibus restitit, sed nec ipsi ambitioni | |
| crudelitatique restiterant; tunc cum agere alios visi sunt, | |
| agebantur. Agebat infelicem Alexandrum furor aliena vastan- | 62.1 |
| di et ad ignota mittebat. An tu putas sanum qui a Graeciae | |
| primum cladibus, in qua eruditus est, incipit? qui quod | |
| cuique optimum est eripit, Lacedaemona servire iubet, Athe- | |
| nas tacere? Non contentus tot civitatium strage, quas aut vi- | 5 |
| cerat Philippus aut emerat, alias alio loco proicit et toto orbe | |
| arma circumfert; nec subsistit usquam lassa crudelitas in- | |
| manium ferarum modo quae plus quam exigit fames mor- | |
| dent. Iam in unum regnum multa regna coniecit, iam Graeci | 63.1 |
| Persaeque eundem timent, iam etiam a Dareo liberae nationes | |
| iugum accipiunt; it tamen ultra oceanum solemque, indi- | |
| gnatur ab Herculis Liberique vestigiis victoriam flectere, ipsi | |
| naturae vim parat. Non ille ire vult, sed non potest stare, non | 5 |
| aliter quam in praeceps deiecta pondera, quibus eundi finis | |
| est iacuisse. Ne Gnaeo quidem Pompeio externa bella ac | 64.1 |
| domestica virtus aut ratio suadebat, sed insanus amor magni- | |
| tudinis falsae. Modo in Hispaniam et Sertoriana arma, modo | |
| ad colligandos piratas ac maria pacanda vadebat: hae prae- | |
| texebantur causae ad continuandam potentiam. Quid illum | 65.1 |
| in Africam, quid in septentrionem, quid in Mithridaten et | |
| Armeniam et omnis Asiae angulos traxit? infinita scilicet | |
| cupido crescendi, cum sibi uni parum magnus videretur. | |
| Quid C. Caesarem in sua fata pariter ac publica inmisit? | 5 |
| gloria et ambitio et nullus supra ceteros eminendi modus. | |
| Unum ante se ferre non potuit, cum res publica supra se duos | |
| ferret. Quid, tu C. Marium semel consulem (unum enim | 66.1 |
| consulatum accepit, ceteros rapuit), cum Teutonos Cimbros- | |
| que concideret, cum Iugurtham per Africae deserta sequere- | |
| tur, tot pericula putas adpetisse virtutis instinctu? Marius | |
| exercitus, Marium ambitio ducebat. Isti cum omnia con- | 67.1 |
| cuterent, concutiebantur turbinum more, qui rapta con- | |
| volvunt sed ipsi ante volvuntur et ob hoc maiore impetu | |
| incurrunt quia nullum illis sui regimen est, ideoque, cum | |
| multis fuerunt malo, pestiferam illam vim qua plerisque | 5 |
| nocuerunt ipsi quoque sentiunt. Non est quod credas quem- | |
| quam fieri aliena infelicitate felicem. | |
| Omnia ista exempla quae oculis atque auribus nostris | 68.1 |
| ingeruntur retexenda sunt, et plenum malis sermonibus | |
| pectus exhauriendum; inducenda in occupatum locum virtus, | |
| quae mendacia et contra verum placentia exstirpet, quae nos | |
| a populo cui nimis credimus separet ac sinceris opinionibus | 5 |
| reddat. Hoc est enim sapientia, in naturam converti et eo | |
| restitui unde publicus error expulerit. Magna pars sanitatis | 69.1 |
| est hortatores insaniae reliquisse et ex isto coitu invicem | |
| noxio procul abisse. Hoc ut esse verum scias, aspice quanto | |
| aliter unusquisque populo vivat, aliter sibi. Non est per se | |
| magistra innocentiae solitudo nec frugalitatem docent rura, | 5 |
| sed ubi testis ac spectator abscessit, vitia subsidunt, quorum | |
| monstrari et conspici fructus est. Quis eam quam nulli | 70.1 |
| ostenderet induit purpuram? quis posuit secretam in auro | |
| dapem? quis sub alicuius arboris rusticae proiectus umbra | |
| luxuriae suae pompam solus explicuit? Nemo oculis suis | |
| lautus est, ne paucorum quidem aut familiarium, sed appara- | 5 |
| tum vitiorum suorum pro modo turbae spectantis expandit. | |
| Ita est: inritamentum est omnium in quae insanimus ad- | 71.1 |
| mirator et conscius. Ne concupiscamus efficies si ne osten- | |
| damus effeceris. Ambitio et luxuria et inpotentia scaenam | |
| desiderant: sanabis ista si absconderis. Itaque si in medio | 72.1 |
| urbium fremitu conlocati sumus, stet ad latus monitor et | |
| contra laudatores ingentium patrimoniorum laudet parvo | |
| divitem et usu opes metientem. Contra illos qui gratiam ac | |
| potentiam attollunt otium ipse suspiciat traditum litteris et | 5 |
| animum ab externis ad sua reversum. Ostendat ex consti- | 73.1 |
| tutione vulgi beatos in illo invidioso fastigio suo trementis | |
| et attonitos longeque aliam de se opinionem habentis quam | |
| ab aliis habetur; nam quae aliis excelsa videntur ipsis prae- | |
| rupta sunt. Itaque exanimantur et trepidant quotiens despe- | 5 |
| xerunt in illud magnitudinis suae praeceps; cogitant enim | |
| varios casus et in sublimi maxime lubricos. Tunc adpetita | 74.1 |
| formidant et quae illos graves aliis reddit gravior ipsis felici- | |
| tas incubat. Tunc laudant otium lene et sui iuris, odio est | |
| fulgor et fuga a rebus adhuc stantibus quaeritur. Tunc de- | |
| mum videas philosophantis metu et aegrae fortunae sana | 5 |
| consilia. Nam quasi ista inter se contraria sint, bona fortuna | |
| et mens bona, ita melius in malis sapimus: secunda rectum | |
| auferunt. Vale. |