SENECA LVCILIO SVO SALVTEM
  Eam partem philosophiae quae dat propria cuique per- 94.1.1
sonae praecepta nec in universum componit hominem sed
marito suadet quomodo se gerat adversus uxorem, patri
quomodo educet liberos, domino quomodo servos regat,
quidam solam receperunt, ceteras quasi extra utilitatem 5
nostram vagantis reliquerunt, tamquam quis posset de parte
suadere nisi qui summam prius totius vitae conplexus esset.
Ariston Stoicus e contrario hanc partem levem existimat et 2.1
quae non descendat in pectus usque, anilia habentem prae-
cepta; plurimum ait proficere ipsa decreta philosophiae
constitutionemque summi boni; 'quam qui bene intellexit
ac didicit quid in quaque re faciendum sit sibi ipse praecipit.' 5
Quemadmodum qui iaculari discit destinatum locum captat 3.1
et manum format ad derigenda quae mittit, cum hanc vim
ex disciplina et exercitatione percepit, quocumque vult illa
utitur (didicit enim non hoc aut illud ferire sed quodcumque
voluerit), sic qui se ad totam vitam instruxit non desiderat 5
particulatim admoneri, doctus in totum, non enim quomodo
cum uxore aut cum filio viveret sed quomodo bene viveret:
in hoc est et quomodo cum uxore ac liberis vivat. Cleanthes 4.1
utilem quidem iudicat et hanc partem, sed inbecillam nisi
ab universo fluit, nisi decreta ipsa philosophiae et capita
cognovit.
  In duas ergo quaestiones locus iste dividitur: utrum 5
utilis an inutilis sit, et an solus virum bonum possit efficere,
id est utrum supervacuus sit an omnis faciat supervacuos.
Qui hanc partem videri volunt supervacuam hoc aiunt: si 5.1
quid oculis oppositum moratur aciem, removendum est; illo
quidem obiecto operam perdit qui praecipit 'sic ambulabis,
illo manum porriges'. Eodem modo ubi aliqua res occaecat
animum et ad officiorum dispiciendum ordinem inpedit, 5
nihil agit qui praecipit 'sic vives cum patre, sic cum uxore'.
Nihil enim proficient praecepta quamdiu menti error offusus
est: si ille discutitur, apparebit quid cuique debeatur officio.
Alioqui doces illum quid sano faciendum sit, non efficis
sanum. Pauperi ut agat divitem monstras: hoc quomodo 6.1
manente paupertate fieri potest? Ostendis esurienti quid
tamquam satur faciat: fixam potius medullis famem detrahe.
Idem tibi de omnibus vitiis dico: ipsa removenda sunt, non
praecipiendum quod fieri illis manentibus non potest. Nisi 5
opiniones falsas quibus laboramus expuleris, nec avarus
quomodo pecunia utendum sit exaudiet nec timidus quo-
modo periculosa contemnat. Efficias oportet ut sciat pecu- 7.1
niam nec bonum nec malum esse; ostendas illi miserrimos
divites; efficias ut quidquid publice expavimus sciat non esse
tam timendum quam fama circumfert, nec <diu> dolere
quemquam nec mori saepe: in morte, quam pati lex est, 5
magnum esse solacium quod ad neminem redit; in dolore
pro remedio futuram obstinationem animi, qui levius sibi
facit quidquid contumaciter passus est; optimam doloris
esse naturam, quod non potest nec qui extenditur magnus
esse nec qui est magnus extendi; omnia fortiter excipienda 10
quae nobis mundi necessitas imperat. His decretis cum illum 8.1
in conspectum suae condicionis adduxeris et cognoverit
beatam esse vitam non quae secundum voluptatem est sed
secundum naturam, cum virtutem unicum bonum hominis
adamaverit, turpitudinem solum malum fugerit, reliqua 5
omnia—divitias, honores, bonam valetudinem, vires, im-
peria—scierit esse mediam partem nec bonis adnumerandam
nec malis, monitorem non desiderabit ad singula qui dicat
'sic incede, sic cena; hoc viro, hoc feminae, hoc marito, hoc
caelibi convenit'. Ista enim qui diligentissime monent ipsi 9.1
facere non possunt; haec paedagogus puero, haec avia nepoti
praecipit, et irascendum non esse magister iracundissimus
disputat. Si ludum litterarium intraveris, scies ista quae
ingenti supercilio philosophi iactant in puerili esse prae- 5
scripto.
  Utrum deinde manifesta an dubia praecipies? Non desi- 10.1
derant manifesta monitorem, praecipienti dubia non creditur;
supervacuum est ergo praecipere. Id adeo sic disce: si id
mones quod obscurum est et ambiguum, probationibus adiu-
vandum erit; si probaturus es, illa per quae probas plus valent 5
satisque per se sunt. 'Sic amico utere, sic cive, sic socio.' 11.1
'Quare?' 'Quia iustum est.' Omnia ista mihi de iustitia locus
tradit: illic invenio aequitatem per se expetendam, nec metu
nos ad illam cogi nec mercede conduci, non esse iustum cui
quidquam in hac virtute placet praeter ipsam. Hoc cum per- 5
suasi mihi et perbibi, quid ista praecepta proficiunt quae erudi-
tum docent? praecepta dare scienti supervacuum est, nescienti
parum; audire enim debet non tantum quid sibi praecipiatur
sed etiam quare. Utrum, inquam, veras opiniones habenti 12.1
de bonis malisque sunt necessaria an non habenti? Qui non
habet nihil a te adiuvabitur, aures eius contraria monitio-
nibus tuis fama possedit; qui habet exactum iudicium de
fugiendis petendisque scit <quid> sibi faciendum sit etiam 5
te tacente. Tota ergo pars ista philosophiae summoveri potest.
  Duo sunt propter quae delinquimus: aut inest animo pravis 13.1
opinionibus malitia contracta aut, etiam si non est falsis
occupatus, ad falsa proclivis est et cito specie quo non oportet
trahente corrumpitur. Itaque debemus aut percurare men-
tem aegram et vitiis liberare aut vacantem quidem sed ad 5
peiora pronam praeoccupare. Utrumque decreta philosophiae
faciunt; ergo tale praecipiendi genus nil agit. Praeterea 14.1
si praecepta singulis damus, inconprehensibile opus est;
alia enim dare debemus feneranti, alia colenti agrum, alia
negotianti, alia regum amicitias sequenti, alia pares, alia
inferiores amaturo. In matrimonio praecipies quomodo vivat 15.1
cum uxore aliquis quam virginem duxit, quomodo cum ea
quae alicuius ante matrimonium experta est, quemadmodum
cum locuplete, quemadmodum cum indotata. An non putas
aliquid esse discriminis inter sterilem et fecundam, inter 5
provectiorem et puellam, inter matrem et novercam? Omnis
species conplecti non possumus: atqui singulae propria ex-
igunt, leges autem philosophiae breves sunt et omnia alligant.
Adice nunc quod sapientiae praecepta finita debent esse et 16.1
certa; si qua finiri non possunt, extra sapientiam sunt;
sapientia rerum terminos novit. Ergo ista praeceptiva pars
summovenda est, quia quod paucis promittit praestare omni-
bus non potest; sapientia autem omnis tenet. Inter insaniam 17.1
publicam et hanc quae medicis traditur nihil interest nisi
quod haec morbo laborat, illa opinionibus falsis; altera cau-
sas furoris traxit ex valetudine, altera animi mala valetudo
est. Si quis furioso praecepta det quomodo loqui debeat, 5
quomodo procedere, quomodo in publico se gerere, quomodo
in privato, erit ipso quem monebit insanior: [si] bilis nigra
curanda est et ipsa furoris causa removenda. Idem in hoc alio
animi furore faciendum est: ipse discuti debet; alioqui
abibunt in vanum monentium verba. 10
  Haec ab Aristone dicuntur; cui respondebimus ad singula. 18.1
Primum adversus illud quod ait, si quid obstat oculo et in-
pedit visum, debere removeri, fateor huic non opus esse
praeceptis ad videndum, sed remedio quo purgetur acies et
officientem sibi moram effugiat; natura enim videmus, cui 5
usum sui reddit qui removit obstantia; quid autem cuique
debeatur officio natura non docet. Deinde cuius curata 19.1
suffusio est, is non protinus cum visum recepit aliis quoque
potest reddere: malitia liberatus et liberat. Non opus est
exhortatione, ne consilio quidem, ut colorum proprietates
oculus intellegat; a nigro album etiam nullo monente distin- 5
guet. Multis contra praeceptis eget animus ut videat quid
agendum sit in vita. Quamquam oculis quoque aegros
medicus non tantum curat sed etiam monet. 'Non est' inquit 20.1
'quod protinus inbecillam aciem committas inprobo lumini;
a tenebris primum ad umbrosa procede, deinde plus aude et
paulatim claram lucem pati adsuesce. Non est quod post
cibum studeas, non est quod plenis oculis ac tumentibus 5
imperes; adflatum et vim frigoris in os occurrentis evita'—
alia eiusmodi, quae non minus quam medicamenta proficiunt.
Adicit remediis medicina consilium.
  'Error' inquit 'est causa peccandi: hunc nobis praecepta 21.1
non detrahunt nec expugnant opiniones de bonis ac malis
falsas.' Concedo per se efficacia praecepta non esse ad
evertendam pravam animi persuasionem; sed non ideo <non>
aliis quidem adiecta proficiunt. Primum memoriam renovant; 5
deinde quae in universo confusius videbantur in partes divisa
diligentius considerantur. Aut [in] isto modo licet et con-
solationes dicas supervacuas et exhortationes: atqui non sunt
supervacuae; ergo ne monitiones quidem. 'Stultum est' inquit 22.1
'praecipere aegro quid facere tamquam sanus debeat, cum
restituenda sanitas sit, sine qua inrita sunt praecepta.' Quid
quod habent aegri quaedam sanique communia de quibus
admonendi sunt? tamquam ne avide cibos adpetant, ut 5
lassitudinem vitent. Habent quaedam praecepta communia
pauper et dives. 'Sana' inquit 'avaritiam, et nihil habebis 23.1
quod admoneas aut pauperem aut divitem, si cupiditas
utriusque consedit.' Quid quod aliud est non concupiscere
pecuniam, aliud uti pecunia scire? cuius avari modum igno-
rant, etiam non avari usum. 'Tolle' inquit 'errores: super- 5
vacua praecepta sunt.' Falsum est. Puta enim avaritiam
relaxatam, puta adstrictam esse luxuriam, temeritati frenos
iniectos, ignaviae subditum calcar: etiam remotis vitiis, quid
et quemadmodum debeamus facere discendum est. 'Nihil' 24.1
inquit 'efficient monitiones admotae gravibus vitiis.' Ne
medicina quidem morbos insanabiles vincit, tamen adhibetur
aliis in remedium, aliis in levamentum. Ne ipsa quidem uni-
versae philosophiae vis, licet totas in hoc vires suas advocet, 5
duram iam et veterem animis extrahet pestem; sed non ideo
nihil sanat quia non omnia.
  'Quid prodest' inquit 'aperta monstrare?' Plurimum; 25.1
interdum enim scimus nec adtendimus. Non docet admonitio
sed advertit, sed excitat, sed memoriam continet nec patitur
elabi. Pleraque ante oculos posita transimus: admonere genus
adhortandi est. Saepe animus etiam aperta dissimulat; 5
ingerenda est itaque illi notitia rerum notissimarum. Illa
hoc loco in Vatinium Calvi repetenda sententia est: 'factum
esse ambitum scitis, et hoc vos scire omnes sciunt'. Scis 26.1
amicitias sancte colendas esse, sed non facis. Scis inprobum
esse qui ab uxore pudicitiam exigit, ipse alienarum corruptor
uxorum; scis ut illi nil cum adultero, sic tibi nil esse debere
cum paelice, et non facis. Itaque subinde ad memoriam redu- 5
cendus es; non enim reposita illa esse oportet sed in promptu.
Quaecumque salutaria sunt saepe agitari debent, saepe ver-
sari, ut non tantum nota sint nobis sed etiam parata. Adice
nunc quod aperta quoque apertiora fieri solent.
  'Si dubia sunt' inquit 'quae praecipis, probationes adicere 27.1
debebis; ergo illae, non praecepta proficient.' Quid quod
etiam sine probationibus ipsa monentis auctoritas prodest?
sic quomodo iurisconsultorum valent responsa, etiam si ratio
non redditur. Praeterea ipsa quae praecipiuntur per se mul- 5
tum habent ponderis, utique si aut carmini intexta sunt aut
prosa oratione in sententiam coartata, sicut illa Catoniana:
'emas non quod opus est, sed quod necesse est; quod non opus
est asse carum est', qualia sunt illa aut reddita oraculo aut 28.1
similia: 'tempori parce', 'te nosce'. Numquid rationem exiges
cum tibi aliquis hos dixerit versus?
    Iniuriarum remedium est oblivio.
    Audentis fortuna iuvat, piger ipse sibi opstat. 5
Advocatum ista non quaerunt: adfectus ipsos tangunt et
natura vim suam exercente proficiunt. Omnium honestarum 29.1
rerum semina animi gerunt, quae admonitione excitantur
non aliter quam scintilla flatu levi adiuta ignem suum ex-
plicat; erigitur virtus cum tacta est et inpulsa. Praeterea
quaedam sunt quidem in animo, sed parum prompta, quae 5
incipiunt in expedito esse cum dicta sunt; quaedam diversis
locis iacent sparsa, quae contrahere inexercitata mens non
potest. Itaque in unum conferenda sunt et iungenda, ut plus
valeant animumque magis adlevent. Aut si praecepta nihil 30.1
adiuvant, omnis institutio tollenda est; ipsa natura contenti
esse debemus. Hoc qui dicunt non vident alium esse ingenii
mobilis et erecti, alium tardi et hebetis, utique alium alio
ingeniosiorem. Ingenii vis praeceptis alitur et crescit novas- 5
que persuasiones adicit innatis et depravata corrigit.
  'Si quis' inquit 'non habet recta decreta, quid illum ad- 31.1
monitiones iuvabunt vitiosis obligatum?' Hoc scilicet, ut
illis liberetur; non enim extincta in illo indoles naturalis est
sed obscurata et oppressa. Sic quoque temptat resurgere et
contra prava nititur, nacta vero praesidium et adiuta prae- 5
ceptis evalescit, si tamen illam diutina pestis non infecit nec
enecuit; hanc enim ne disciplina quidem philosophiae toto
impetu suo conisa restituet. Quid enim interest inter decreta
philosophiae et praecepta nisi quod illa generalia praecepta
sunt, haec specialia? Utraque res praecipit, sed altera in totum, 10
particulatim altera.
  'Si quis' inquit 'recta habet et honesta decreta, hic ex 32.1
supervacuo monetur.' Minime; nam hic quoque doctus
quidem est facere quae debet, sed haec non satis perspicit.
Non enim tantum adfectibus inpedimur quominus pro-
banda faciamus sed inperitia inveniendi quid quaeque res 5
exigat. Habemus interdum compositum animum, sed residem
et inexercitatum ad inveniendam officiorum viam, quam
admonitio demonstrat.
  'Expelle' inquit 'falsas opiniones de bonis et malis, in locum 33.1
autem earum veras repone, et nihil habebit admonitio quod
agat.' Ordinatur sine dubio ista ratione animus, sed non ista
tantum; nam quamvis argumentis collectum sit quae bona
malaque sint, nihilominus habent praecepta partes suas. Et 5
prudentia et iustitia officiis constat: officia praeceptis dis-
ponuntur. Praeterea ipsum de malis bonisque iudicium 34.1
confirmatur officiorum exsecutione, ad quam praecepta per-
ducunt. Utraque enim inter se consentiunt: nec illa possunt
praecedere ut non haec sequantur, et haec ordinem sequun-
tur suum; unde apparet illa praecedere. 5
  'Infinita' inquit 'praecepta sunt.' Falsum est; nam de 35.1
maximis ac necessariis rebus non sunt infinita; tenues autem
differentias habent quas exigunt tempora, loca, personae,
sed his quoque dantur praecepta generalia.
  'Nemo', inquit, 'praeceptis curat insaniam; ergo ne mali- 36.1
tiam quidem.' Dissimile est; nam si insaniam sustuleris,
sanitas reddita est; si falsas opiniones exclusimus, non statim
sequitur dispectus rerum agendarum; ut sequatur, tamen
admonitio conroborabit rectam de bonis malisque senten- 5
tiam. Illud quoque falsum est, nihil apud insanos proficere
praecepta. Nam quemadmodum sola non prosunt, sic cura-
tionem adiuvant; et denuntiatio et castigatio insanos coer-
cuit—de illis nunc insanis loquor quibus mens mota est, non
erepta. 10
  'Leges' inquit 'ut faciamus quod oportet non efficiunt, 37.1
et quid aliud sunt quam minis mixta praecepta?' Primum
omnium ob hoc illae non persuadent quia minantur, at haec
non cogunt sed exorant; deinde leges a scelere deterrent,
praecepta in officium adhortantur. His adice quod leges 5
quoque proficiunt ad bonos mores, utique si non tantum
imperant sed docent. In hac re dissentio a Posidonio, qui 38.1
<'improbo' inquit> 'quod Platonis legibus adiecta principia
sunt. Legem enim brevem esse oportet, quo facilius ab
inperitis teneatur. Velut emissa divinitus vox sit: iubeat,
non disputet. Nihil videtur mihi frigidius, nihil ineptius 5
quam lex cum prologo. Mone, dic quid me velis fecisse: non
disco sed pareo.' Proficiunt vero; itaque malis moribus uti
videbis civitates usas malis legibus. 'At non apud omnis 39.1
proficiunt.' Ne philosophia quidem; nec ideo inutilis et
formandis animis inefficax est. Quid autem? philosophia non
vitae lex est? Sed putemus non proficere leges: non ideo
sequitur ut ne monitiones quidem proficiant. Aut sic et 5
consolationes nega proficere dissuasionesque et adhortationes
et obiurgationes et laudationes. Omnia ista monitionum
genera sunt; per ista ad perfectum animi statum pervenitur.
Nulla res magis animis honesta induit dubiosque et in pravum 40.1
inclinabiles revocat ad rectum quam bonorum virorum con-
versatio; paulatim enim descendit in pectora et vim praece-
ptorum obtinet frequenter aspici, frequenter audiri. Occursus
mehercules ipse sapientium iuvat, et est aliquid quod ex 5
magno viro vel tacente proficias. Nec tibi facile dixerim 41.1
quemadmodum prosit, sicut illud intellegam profuisse.
'Minuta quaedam' ut ait Phaedon 'animalia cum mordent
non sentiuntur, adeo tenuis illis et fallens in periculum vis
est; tumor indicat morsum et in ipso tumore nullum vulnus 5
apparet.' Idem tibi in conversatione virorum sapientium
eveniet: non deprehendes quemadmodum aut quando tibi
prosit, profuisse deprendes.
  'Quorsus' inquis 'hoc pertinet?' Aeque praecepta bona, si 42.1
saepe tecum sint, profutura quam bona exempla. Pythagoras
ait alium animum fieri intrantibus templum deorumque
simulacra ex vicino cernentibus et alicuius oraculi opperienti-
bus vocem. Quis autem negabit feriri quibusdam praeceptis 43.1
efficaciter etiam inperitissimos? velut his brevissimis vocibus,
sed multum habentibus ponderis:
    Nil nimis.
    Avarus animus nullo satiatur lucro. 5
    Ab alio expectes alteri quod feceris.
Haec cum ictu quodam audimus, nec ulli licet dubitare aut
interrogare 'quare?'; adeo etiam sine ratione ipsa veritas
lucet. Si reverentia frenat animos ac vitia conpescit, cur non 44.1
et admonitio idem possit? Si inponit pudorem castigatio,
cur admonitio non faciat, etiam si nudis praeceptis utitur?
Illa vero efficacior est et altius penetrat quae adiuvat ratione
quod praecipit, quae adicit quare quidque faciendum sit et 5
quis facientem oboedientemque praeceptis fructus expectet.
Si imperio proficitur, et admonitione; atqui proficitur im-
perio; ergo et admonitione. In duas partes virtus dividitur, 45.1
in contemplationem veri et actionem: contemplationem
institutio tradit, actionem admonitio. Virtutem et exercet
et ostendit recta actio. Acturo autem si prodest qui suadet,
et qui monet proderit. Ergo si recta actio virtuti necessaria 5
est, rectas autem actiones admonitio demonstrat, et ad-
monitio necessaria est. Duae res plurimum roboris animo 46.1
dant, fides veri et fiducia: utramque admonitio facit. Nam
et creditur illi et, cum creditum est, magnos animus spiritus
concipit ac fiducia impletur; ergo admonitio non est super-
vacua. M. Agrippa, vir ingentis animi, qui solus ex iis quos 5
civilia bella claros potentesque fecerunt felix in publicum fuit,
dicere solebat multum se huic debere sententiae: 'nam con-
cordia parvae res crescunt, discordia maximae dilabuntur'.
Hac se aiebat et fratrem et amicum optimum factum. Si 47.1
eiusmodi sententiae familiariter in animum receptae for-
mant eum, cur non haec pars philosophiae quae talibus
sententiis constat idem possit? Pars virtutis disciplina con-
stat, pars exercitatione; et discas oportet et quod didicisti 5
agendo confirmes. Quod si est, non tantum scita sapientiae
prosunt sed etiam praecepta, quae adfectus nostros velut
edicto coercent et ablegant.
  'Philosophia' inquit 'dividitur in haec, scientiam et habi- 48.1
tum animi; nam qui didicit et facienda ac vitanda percepit
nondum sapiens est nisi in ea quae didicit animus eius trans-
figuratus est. Tertia ista pars praecipiendi ex utroque est, et
ex decretis et ex habitu; itaque supervacua est ad implendam 5
virtutem, cui duo illa sufficiunt.' Isto ergo modo et consolatio 49.1
supervacua est (nam haec quoque ex utroque est) et adhorta-
tio et suasio et ipsa argumentatio; nam et haec ab habitu
animi compositi validique proficiscitur. Sed quamvis ista ex
optimo habitu animi veniant, optimus animi habitus ex his 5
est; et facit illa et ex illis ipse fit. Deinde istud quod dicis iam 50.1
perfecti viri est ac summam consecuti felicitatis humanae.
Ad haec autem tarde pervenitur; interim etiam inperfecto
sed proficienti demonstranda est in rebus agendis via. Hanc
forsitan etiam sine admonitione dabit sibi ipsa sapientia, 5
quae iam eo perduxit animum ut moveri nequeat nisi in
rectum. Inbecillioribus quidem ingeniis necessarium est
aliquem praeire: 'hoc vitabis, hoc facies'. Praeterea si expe- 51.1
ctat tempus quo per se sciat quid optimum factu sit, interim
errabit et errando inpedietur quominus ad illud perveniat
quo possit se esse contentus; regi ergo debet dum incipit
posse se regere. Pueri ad praescriptum discunt; digiti illorum 5
tenentur et aliena manu per litterarum simulacra ducuntur,
deinde imitari iubentur proposita et ad illa reformare chiro-
graphum: sic animus noster, dum eruditur ad praescriptum,
iuvatur.
  Haec sunt per quae probatur hanc philosophiae partem 52.1
supervacuam non esse. Quaeritur deinde an ad faciendum
sapientem sola sufficiat. Huic quaestioni suum diem dabimus:
interim omissis argumentis nonne apparet opus esse nobis
aliquo advocato qui contra populi praecepta praecipiat? 5
Nulla ad aures nostras vox inpune perfertur: nocent qui 53.1
optant, nocent qui execrantur. Nam et horum inprecatio
falsos nobis metus inserit et illorum amor male docet bene
optando; mittit enim nos ad longinqua bona et incerta et
errantia, cum possimus felicitatem domo promere. Non licet, 54.1
inquam, ire recta via; trahunt in pravum parentes, trahunt
servi. Nemo errat uni sibi, sed dementiam spargit in proxi-
mos accipitque invicem. Et ideo in singulis vitia populorum
sunt quia illa populus dedit. Dum facit quisque peiorem, 5
factus est; didicit deteriora, dein docuit, effectaque est
ingens illa nequitia congesto in unum quod cuique pessimum
scitur. Sit ergo aliquis custos et aurem subinde pervellat 55.1
abigatque rumores et reclamet populis laudantibus. Erras
enim si existimas nobiscum vitia nasci: supervenerunt,
ingesta sunt. Itaque monitionibus crebris opiniones quae nos
circumsonant repellantur. Nulli nos vitio natura conciliat: 56.1
illa integros ac liberos genuit. Nihil quo avaritiam nostram
inritaret posuit in aperto: pedibus aurum argentumque
subiecit calcandumque ac premendum dedit quidquid est
propter quod calcamur ac premimur. Illa vultus nostros 5
erexit ad caelum et quidquid magnificum mirumque fecerat
videri a suspicientibus voluit: ortus occasusque et properantis
mundi volubilem cursum, interdiu terrena aperientem, nocte
caelestia, tardos siderum incessus si compares toti, citatissimos
autem si cogites quanta spatia numquam intermissa veloci- 10
tate circumeant, defectus solis ac lunae invicem obstantium,
alia deinceps digna miratu, sive per ordinem subeunt sive
subitis causis mota prosiliunt, ut nocturnos ignium tractus
et sine ullo ictu sonituque fulgores caeli patescentis colu-
mnasque ac trabes et varia simulacra flammarum. Haec supra 57.1
nos natura disposuit, aurum quidem et argentum et propter
ista numquam pacem agens ferrum, quasi male nobis com-
mitterentur, abscondit. Nos in lucem propter quae pugnare-
mus extulimus, nos et causas periculorum nostrorum et 5
instrumenta disiecto terrarum pondere eruimus, nos fortunae
mala nostra tradidimus nec erubescimus summa apud nos
haberi quae fuerant ima terrarum. Vis scire quam falsus 58.1
oculos tuos deceperit fulgor? nihil est istis quamdiu mersa et
involuta caeno suo iacent foedius, nihil obscurius, quidni?
quae per longissimorum cuniculorum tenebras extrahuntur;
nihil est illis dum fiunt et a faece sua separantur informius. 5
Denique ipsos opifices intuere per quorum manus sterile
terrae genus et infernum perpurgatur: videbis quanta fuli-
gine oblinantur. Atqui ista magis inquinant animos quam 59.1
corpora, et in possessore eorum quam in artifice plus sordium
est. Necessarium itaque admoneri est, habere aliquem ad-
vocatum bonae mentis et in tanto fremitu tumultuque
falsorum unam denique audire vocem. Quae erit illa vox? ea 5
scilicet quae tibi tantis clamoribus ambitionis exsurdato
salubria insusurret verba, quae dicat: non est quod invideas 60.1
istis quos magnos felicesque populus vocat, non est quod tibi
compositae mentis habitum et sanitatem plausus excutiat,
non est quod tibi tranquillitatis tuae fastidium faciat ille
sub illis fascibus purpura cultus, non est quod feliciorem eum 5
iudices cui summovetur quam te quem lictor semita deicit.
Si vis exercere tibi utile, nulli autem grave imperium, sum-
move vitia. Multi inveniuntur qui ignem inferant urbibus, 61.1
qui inexpugnabilia saeculis et per aliquot aetates tuta proster-
nant, qui aequum arcibus aggerem attollant et muros in
miram altitudinem eductos arietibus ac machinis quassent.
Multi sunt qui ante se agant agmina et tergis hostium [et] 5
graves instent et ad mare magnum perfusi caede gentium
veniant, sed hi quoque, ut vincerent hostem, cupiditate victi
sunt. Nemo illis venientibus restitit, sed nec ipsi ambitioni
crudelitatique restiterant; tunc cum agere alios visi sunt,
agebantur. Agebat infelicem Alexandrum furor aliena vastan- 62.1
di et ad ignota mittebat. An tu putas sanum qui a Graeciae
primum cladibus, in qua eruditus est, incipit? qui quod
cuique optimum est eripit, Lacedaemona servire iubet, Athe-
nas tacere? Non contentus tot civitatium strage, quas aut vi- 5
cerat Philippus aut emerat, alias alio loco proicit et toto orbe
arma circumfert; nec subsistit usquam lassa crudelitas in-
manium ferarum modo quae plus quam exigit fames mor-
dent. Iam in unum regnum multa regna coniecit, iam Graeci 63.1
Persaeque eundem timent, iam etiam a Dareo liberae nationes
iugum accipiunt; it tamen ultra oceanum solemque, indi-
gnatur ab Herculis Liberique vestigiis victoriam flectere, ipsi
naturae vim parat. Non ille ire vult, sed non potest stare, non 5
aliter quam in praeceps deiecta pondera, quibus eundi finis
est iacuisse. Ne Gnaeo quidem Pompeio externa bella ac 64.1
domestica virtus aut ratio suadebat, sed insanus amor magni-
tudinis falsae. Modo in Hispaniam et Sertoriana arma, modo
ad colligandos piratas ac maria pacanda vadebat: hae prae-
texebantur causae ad continuandam potentiam. Quid illum 65.1
in Africam, quid in septentrionem, quid in Mithridaten et
Armeniam et omnis Asiae angulos traxit? infinita scilicet
cupido crescendi, cum sibi uni parum magnus videretur.
Quid C. Caesarem in sua fata pariter ac publica inmisit? 5
gloria et ambitio et nullus supra ceteros eminendi modus.
Unum ante se ferre non potuit, cum res publica supra se duos
ferret. Quid, tu C. Marium semel consulem (unum enim 66.1
consulatum accepit, ceteros rapuit), cum Teutonos Cimbros-
que concideret, cum Iugurtham per Africae deserta sequere-
tur, tot pericula putas adpetisse virtutis instinctu? Marius
exercitus, Marium ambitio ducebat. Isti cum omnia con- 67.1
cuterent, concutiebantur turbinum more, qui rapta con-
volvunt sed ipsi ante volvuntur et ob hoc maiore impetu
incurrunt quia nullum illis sui regimen est, ideoque, cum
multis fuerunt malo, pestiferam illam vim qua plerisque 5
nocuerunt ipsi quoque sentiunt. Non est quod credas quem-
quam fieri aliena infelicitate felicem.
  Omnia ista exempla quae oculis atque auribus nostris 68.1
ingeruntur retexenda sunt, et plenum malis sermonibus
pectus exhauriendum; inducenda in occupatum locum virtus,
quae mendacia et contra verum placentia exstirpet, quae nos
a populo cui nimis credimus separet ac sinceris opinionibus 5
reddat. Hoc est enim sapientia, in naturam converti et eo
restitui unde publicus error expulerit. Magna pars sanitatis 69.1
est hortatores insaniae reliquisse et ex isto coitu invicem
noxio procul abisse. Hoc ut esse verum scias, aspice quanto
aliter unusquisque populo vivat, aliter sibi. Non est per se
magistra innocentiae solitudo nec frugalitatem docent rura, 5
sed ubi testis ac spectator abscessit, vitia subsidunt, quorum
monstrari et conspici fructus est. Quis eam quam nulli 70.1
ostenderet induit purpuram? quis posuit secretam in auro
dapem? quis sub alicuius arboris rusticae proiectus umbra
luxuriae suae pompam solus explicuit? Nemo oculis suis
lautus est, ne paucorum quidem aut familiarium, sed appara- 5
tum vitiorum suorum pro modo turbae spectantis expandit.
Ita est: inritamentum est omnium in quae insanimus ad- 71.1
mirator et conscius. Ne concupiscamus efficies si ne osten-
damus effeceris. Ambitio et luxuria et inpotentia scaenam
desiderant: sanabis ista si absconderis. Itaque si in medio 72.1
urbium fremitu conlocati sumus, stet ad latus monitor et
contra laudatores ingentium patrimoniorum laudet parvo
divitem et usu opes metientem. Contra illos qui gratiam ac
potentiam attollunt otium ipse suspiciat traditum litteris et 5
animum ab externis ad sua reversum. Ostendat ex consti- 73.1
tutione vulgi beatos in illo invidioso fastigio suo trementis
et attonitos longeque aliam de se opinionem habentis quam
ab aliis habetur; nam quae aliis excelsa videntur ipsis prae-
rupta sunt. Itaque exanimantur et trepidant quotiens despe- 5
xerunt in illud magnitudinis suae praeceps; cogitant enim
varios casus et in sublimi maxime lubricos. Tunc adpetita 74.1
formidant et quae illos graves aliis reddit gravior ipsis felici-
tas incubat. Tunc laudant otium lene et sui iuris, odio est
fulgor et fuga a rebus adhuc stantibus quaeritur. Tunc de-
mum videas philosophantis metu et aegrae fortunae sana 5
consilia. Nam quasi ista inter se contraria sint, bona fortuna
et mens bona, ita melius in malis sapimus: secunda rectum
auferunt. Vale.