| SENECA LVCILIO SVO SALVTEM | |
| Petis a me ut id quod in diem suum dixeram debere differri | 95.1.1 |
| repraesentem et scribam tibi an haec pars philosophiae quam | |
| Graeci paraeneticen vocant, nos praeceptivam dicimus, satis | |
| sit ad consummandam sapientiam. Scio te in bonam partem | |
| accepturum si negavero. Eo magis promitto et verbum | 5 |
| publicum perire non patior: 'postea noli rogare quod inpe- | |
| trare nolueris'. Interdum enim enixe petimus id quod re- | 2.1 |
| cusaremus si quis offerret. Haec sive levitas est sive vernilitas | |
| punienda est promittendi facilitate. Multa videri volumus | |
| velle sed nolumus. Recitator historiam ingentem attulit | |
| minutissime scriptam, artissime plictam, et magna parte | 5 |
| perlecta 'desinam' inquit 'si vultis': adclamatur 'recita, | |
| recita' ab iis qui illum ommutescere illic cupiunt. Saepe | |
| aliud volumus, aliud optamus, et verum ne dis quidem di- | |
| cimus, sed dii aut non exaudiunt aut miserentur. Ego me | 3.1 |
| omissa misericordia vindicabo et tibi ingentem epistulam | |
| inpingam, quam tu si invitus leges, dicito 'ego mihi hoc | |
| contraxi', teque inter illos numera quos uxor magno ducta | |
| ambitu torquet, inter illos quos divitiae per summum ad- | 5 |
| quisitae sudorem male habent, inter illos quos honores nulla | |
| non arte atque opera petiti discruciant, et ceteros malorum | |
| suorum compotes. | |
| Sed ut omisso principio rem ipsam adgrediar, 'beata' | 4.1 |
| inquiunt 'vita constat ex actionibus rectis; ad actiones rectas | |
| praecepta perducunt; ergo ad beatam vitam praecepta suffi- | |
| ciunt'. Non semper ad actiones rectas praecepta perducunt, | |
| sed cum obsequens ingenium est; aliquando frustra ad- | 5 |
| moventur, si animum opiniones obsident pravae. Deinde | 5.1 |
| etiam si recte faciunt, nesciunt facere se recte. Non potest | |
| enim quisquam nisi ab initio formatus et tota ratione com- | |
| positus omnis exsequi numeros ut sciat quando oporteat et in | |
| quantum et cum quo et quemadmodum et quare. Non potest | 5 |
| toto animo ad honesta conari, ne constanter quidem aut | |
| libenter, sed respiciet, sed haesitabit. | |
| 'Si honesta' inquit 'actio ex praeceptis venit, ad beatam | 6.1 |
| vitam praecepta abunde sunt: atqui est illud, ergo et hoc.' | |
| His respondebimus actiones honestas et praeceptis fieri, non | |
| tantum praeceptis. | |
| 'Si aliae' inquit 'artes contentae sunt praeceptis, contenta | 7.1 |
| erit et sapientia; nam et haec ars vitae est. Atqui guberna- | |
| torem facit ille qui praecipit "sic move gubernaculum, sic | |
| vela summitte, sic secundo vento utere, sic adverso resiste, | |
| sic dubium communemque tibi vindica". Alios quoque arti- | 5 |
| fices praecepta conformant; ergo in hoc idem poterunt arti- | |
| fice vivendi.' Omnes istae artes circa instrumenta vitae | 8.1 |
| occupatae sunt, non circa totam vitam; itaque multa illas | |
| inhibent extrinsecus et inpediunt, spes, cupiditas, timor. At | |
| haec quae artem vitae professa est nulla re quominus se | |
| exerceat vetari potest; discutit enim inpedimenta et iactat | 5 |
| obstantia. Vis scire quam dissimilis sit aliarum artium con- | |
| dicio et huius? in illis excusatius est voluntate peccare quam | |
| casu, in hac maxima culpa est sponte delinquere. Quod dico | 9.1 |
| tale est. Grammaticus non erubescet soloecismo si sciens | |
| fecit, erubescet si nesciens; medicus si deficere aegrum non | |
| intellegit, quantum ad artem magis peccat quam si se intel- | |
| legere dissimulat: at in hac arte vivendi turpior volentium | 5 |
| culpa est. Adice nunc quod artes quoque pleraeque—immo | |
| ex omnibus liberalissimae—habent decreta sua, non tantum | |
| praecepta, sicut medicina; itaque alia est Hippocratis secta, | |
| alia Asclepiadis, alia Themisonis. Praeterea nulla ars contem- | 10.1 |
| plativa sine decretis suis est, quae Graeci vocant dogmata, | |
| nobis vel decreta licet appellare vel scita vel placita; quae et | |
| in geometria et in astronomia invenies. Philosophia autem | |
| et contemplativa est et activa: spectat simul agitque. Erras | 5 |
| enim si tibi illam putas tantum terrestres operas promittere: | |
| altius spirat. 'Totum' inquit 'mundum scrutor nec me intra | |
| contubernium mortale contineo, suadere vobis aut dissuadere | |
| contenta: magna me vocant supraque vos posita. | |
| Nam tibi de summa caeli ratione deumque | 11.1 |
| disserere incipiam et rerum primordia pandam, | |
| unde omnis natura creet res, auctet alatque, | |
| quoque eadem rursus natura perempta resolvat, | |
| ut ait Lucretius.' Sequitur ergo ut, cum contemplativa sit, | 5 |
| habeat decreta sua. Quid quod facienda quoque nemo rite | 12.1 |
| obibit nisi is cui ratio erit tradita qua in quaque re omnis | |
| officiorum numeros exsequi possit? quos non servabit qui in | |
| rem praecepta acceperit, non in omne. Inbecilla sunt per se | |
| et, ut ita dicam, sine radice quae partibus dantur. Decreta | 5 |
| sunt quae muniant, quae securitatem nostram tranquillita- | |
| temque tueantur, quae totam vitam totamque rerum naturam | |
| simul contineant. Hoc interest inter decreta philosophiae et | |
| praecepta quod inter elementa et membra: haec ex illis de- | |
| pendent, illa et horum causae sunt et omnium. | 10 |
| 'Antiqua' inquit 'sapientia nihil aliud quam facienda ac | 13.1 |
| vitanda praecepit, et tunc longe meliores erant viri: post- | |
| quam docti prodierunt, boni desunt; simplex enim illa et | |
| aperta virtus in obscuram et sollertem scientiam versa est | |
| docemurque disputare, non vivere.' Fuit sine dubio, ut dicitis, | 14.1 |
| vetus illa sapientia cum maxime nascens rudis non minus quam | |
| ceterae artes quarum in processu subtilitas crevit. Sed ne opus | |
| quidem adhuc erat remediis diligentibus. Nondum in tantum | |
| nequitia surrexerat nec tam late se sparserat: poterant vitiis | 5 |
| simplicibus obstare remedia simplicia. Nunc necesse est tanto | |
| operosiora esse munimenta quanto vehementiora sunt quibus | |
| petimur. | |
| Medicina quondam paucarum fuit scientia herbarum qui- | 15.1 |
| bus sisteretur fluens sanguis, vulnera coirent; paulatim deinde | |
| in hanc pervenit tam multiplicem varietatem. Nec est mirum | |
| tunc illam minus negotii habuisse firmis adhuc solidisque | |
| corporibus et facili cibo nec per artem voluptatemque cor- | 5 |
| rupto: qui postquam coepit non ad tollendam sed ad inritan- | |
| dam famem quaeri et inventae sunt mille conditurae quibus | |
| aviditas excitaretur, quae desiderantibus alimenta erant | |
| onera sunt plenis. Inde pallor et nervorum vino madentium | 16.1 |
| tremor et miserabilior ex cruditatibus quam ex fame macies; | |
| inde incerti labantium pedes et semper qualis in ipsa ebrietate | |
| titubatio; inde in totam cutem umor admissus distentusque | |
| venter dum male adsuescit plus capere quam poterat; inde suf- | 5 |
| fusio luridae bilis et decolor vultus tabesque †in se† putrescen- | |
| tium et retorridi digiti articulis obrigescentibus nervorumque | |
| sine sensu iacentium torpor aut palpitatio [corporum] sine | |
| intermissione vibrantium. Quid capitis vertigines dicam? | 17.1 |
| quid oculorum auriumque tormenta et cerebri exaestuantis | |
| verminationes et omnia per quae exoneramur internis ulceri- | |
| bus adfecta? Innumerabilia praeterea febrium genera, alia- | |
| rum impetu saevientium, aliarum tenui peste repentium, | 5 |
| aliarum cum horrore et multa membrorum quassatione | |
| venientium? Quid alios referam innumerabiles morbos, sup- | 18.1 |
| plicia luxuriae? Immunes erant ab istis malis qui nondum se | |
| delicis solverant, qui sibi imperabant, sibi ministrabant. Cor- | |
| pora opere ac vero labore durabant, aut cursu defatigati aut | |
| venatu aut tellure versanda; excipiebat illos cibus qui nisi | 5 |
| esurientibus placere non posset. Itaque nihil opus erat tam | |
| magna medicorum supellectile nec tot ferramentis atque | |
| puxidibus. Simplex erat ex causa simplici valetudo: multos | |
| morbos multa fericula fecerunt. Vide quantum rerum per | 19.1 |
| unam gulam transiturarum permisceat luxuria, terrarum | |
| marisque vastatrix. Necesse est itaque inter se tam diversa | |
| dissideant et hausta male digerantur aliis alio nitentibus. Nec | |
| mirum quod inconstans variusque ex discordi cibo morbus | 5 |
| est et illa ex contrariis naturae partibus in eundem conpulsa | |
| <ventrem> redundant. Inde tam novo aegrotamus genere | |
| quam vivimus. | |
| Maximus ille medicorum et huius scientiae conditor | 20.1 |
| feminis nec capillos defluere dixit nec pedes laborare: atqui | |
| et capillis destituuntur et pedibus aegrae sunt. Non mutata | |
| feminarum natura sed victa est; nam cum virorum licentiam | |
| aequaverint, corporum quoque virilium incommoda aequa- | 5 |
| runt. Non minus pervigilant, non minus potant, et oleo et | 21.1 |
| mero viros provocant; aeque invitis ingesta visceribus per os | |
| reddunt et vinum omne vomitu remetiuntur; aeque nivem | |
| rodunt, solacium stomachi aestuantis. Libidine vero ne mari- | |
| bus quidem cedunt: pati natae (di illas deaeque male per- | 5 |
| dant!) adeo perversum commentae genus inpudicitiae viros | |
| ineunt. Quid ergo mirandum est maximum medicorum ac | |
| naturae peritissimum in mendacio prendi, cum tot feminae | |
| podagricae calvaeque sint? Beneficium sexus sui vitiis per- | |
| diderunt et, quia feminam exuerant, damnatae sunt morbis | 10 |
| virilibus. | |
| Antiqui medici nesciebant dare cibum saepius et vino | 22.1 |
| fulcire venas cadentis, nesciebant sanguinem mittere et | |
| diutinam aegrotationem balneo sudoribusque laxare, nescie- | |
| bant crurum vinculo brachiorumque latentem vim et in | |
| medio sedentem ad extrema revocare. Non erat necesse cir- | 5 |
| cumspicere multa auxiliorum genera, cum essent periculorum | |
| paucissima. Nunc vero quam longe processerunt mala vale- | 23.1 |
| tudinis! Has usuras voluptatium pendimus ultra modum | |
| fasque concupitarum. Innumerabiles esse morbos non mira- | |
| beris: cocos numera. Cessat omne studium et liberalia pro- | |
| fessi sine ulla frequentia desertis angulis praesident; in | 5 |
| rhetorum ac philosophorum scholis solitudo est: at quam | |
| celebres culinae sunt, quanta circa nepotum focos <se> iuven- | |
| tus premit! Transeo puerorum infelicium greges quos post | 24.1 |
| transacta convivia aliae cubiculi contumeliae expectant; | |
| transeo agmina exoletorum per nationes coloresque discripta | |
| ut eadem omnibus levitas sit, eadem primae mensura lanu- | |
| ginis, eadem species capillorum, ne quis cui rectior est coma | 5 |
| crispulis misceatur; transeo pistorum turbam, transeo mini- | |
| stratorum per quos signo dato ad inferendam cenam discurri- | |
| tur. Di boni, quantum hominum unus venter exercet! Quid? | 25.1 |
| tu illos boletos, voluptarium venenum, nihil occulti operis | |
| iudicas facere, etiam si praesentanei non fuerunt? Quid? tu | |
| illam aestivam nivem non putas callum iocineribus obducere? | |
| Quid? illa ostrea, inertissimam carnem caeno saginatam, | 5 |
| nihil existimas limosae gravitatis inferre? Quid? illud socio- | |
| rum garum, pretiosam malorum piscium saniem, non credis | |
| urere salsa tabe praecordia? Quid? illa purulenta et quae | |
| tantum non ex ipso igne in os transferuntur iudicas sine noxa | |
| in ipsis visceribus extingui? Quam foedi itaque pestilentes- | 10 |
| que ructus sunt, quantum fastidium sui exhalantibus crapu- | |
| lam veterem! scias putrescere sumpta, non concoqui. Memini | 26.1 |
| fuisse quondam in sermone nobilem patinam in quam quid- | |
| quid apud lautos solet diem ducere properans in damnum | |
| suum popina congesserat: veneriae spondylique et ostrea | |
| eatenus circumcisa qua eduntur intervenientibus distingue- | 5 |
| bantur †echini totam destructique† sine ullis ossibus mulli | |
| constraverant. Piget esse iam singula: coguntur in unum | 27.1 |
| sapores. In cena fit quod fieri debebat in ventre: expecto iam | |
| ut manducata ponantur. Quantulo autem hoc minus est, | |
| testas excerpere atque ossa et dentium opera cocum fungi? | |
| 'Gravest luxuriari per singula: omnia semel et in eundem | 5 |
| saporem versa ponantur. Quare ego ad unam rem manum | |
| porrigam? plura veniant simul, multorum ferculorum orna- | |
| menta coeant et cohaereant. Sciant protinus hi qui iacta- | 28.1 |
| tionem ex istis peti et gloriam aiebant non ostendi ista sed | |
| conscientiae dari. Pariter sint quae disponi solent, uno iure | |
| perfusa; nihil intersit; ostrea, echini, spondyli, mulli pertur- | |
| bati concoctique ponantur.' Non esset confusior vomentium | 5 |
| cibus. Quomodo ista perplexa sunt, sic ex istis non singulares | 29.1 |
| morbi nascuntur sed inexplicabiles, diversi, multiformes, | |
| adversus quos et medicina armare se coepit multis generibus, | |
| multis observationibus. | |
| Idem tibi de philosophia dico. Fuit aliquando simplicior | 5 |
| inter minora peccantis et levi quoque cura remediabiles: | |
| adversus tantam morum eversionem omnia conanda sunt. Et | |
| utinam sic denique lues ista vincatur! Non privatim solum | 30.1 |
| sed publice furimus. Homicidia conpescimus et singulas | |
| caedes: quid bella et occisarum gentium gloriosum scelus? | |
| Non avaritia, non crudelitas modum novit. Et ista quamdiu | |
| furtim et a singulis fiunt minus noxia minusque monstrosa | 5 |
| sunt: ex senatus consultis plebisque scitis saeva exercentur et | |
| publice iubentur vetata privatim. Quae clam commissa capite | 31.1 |
| luerent, tum quia paludati fecere laudamus. Non pudet | |
| homines, mitissimum genus, gaudere sanguine alterno et | |
| bella gerere gerendaque liberis tradere, cum inter se etiam | |
| mutis ac feris pax sit. Adversus tam potentem explicitumque | 32.1 |
| late furorem operosior philosophia facta est et tantum sibi | |
| virium sumpsit quantum iis adversus quae parabatur acces- | |
| serat. Expeditum erat obiurgare indulgentis mero et petentis | |
| delicatiorem cibum, non erat animus ad frugalitatem magna | 5 |
| vi reducendus a qua paullum discesserat: | |
| nunc manibus rapidis opus est, nunc arte magistra. | 33.1 |
| Voluptas ex omni quaeritur. Nullum intra se manet vitium: | |
| in avaritiam luxuria praeceps est. Honesti oblivio invasit; | |
| nihil turpest cuius placet pretium. Homo, sacra res homini, | |
| iam per lusum ac iocum occiditur et quem erudiri ad in- | 5 |
| ferenda accipiendaque vulnera nefas erat, is iam nudus iner- | |
| misque producitur satisque spectaculi ex homine mors est. | |
| In hac ergo morum perversitate desideratur solito vehemen- | 34.1 |
| tius aliquid quod mala inveterata discutiat: decretis agendum | |
| est ut revellatur penitus falsorum recepta persuasio. His si ad- | |
| iunxerimus praecepta, consolationes, adhortationes, poterunt | |
| valere: per se inefficaces sunt. Si volumus habere obligatos | 35.1 |
| et malis quibus iam tenentur avellere, discant quid malum, | |
| quid bonum sit, sciant omnia praeter virtutem mutare no- | |
| men, modo mala fieri, modo bona. Quemadmodum primum | |
| militiae vinculum est religio et signorum amor et deserendi | 5 |
| nefas, tunc deinde facile cetera exiguntur mandanturque | |
| iusiurandum adactis, ita in iis quos velis ad beatam vitam | |
| perducere prima fundamenta iacienda sunt et insinuanda | |
| virtus. Huius quadam superstitione teneantur, hanc ament; | |
| cum hac vivere velint, sine hac nolint. | 10 |
| 'Quid ergo? non quidam sine institutione subtili evaserunt | 36.1 |
| probi magnosque profectus adsecuti sunt dum nudis tantum | |
| praeceptis obsequuntur?' Fateor, sed felix illis ingenium fuit | |
| et salutaria in transitu rapuit. Nam ut dii immortales nullam | |
| didicere virtutem cum omni editi et pars naturae eorum est | 5 |
| bonos esse, ita quidam ex hominibus egregiam sortiti in- | |
| dolem in ea quae tradi solent perveniunt sine longo magi- | |
| sterio et honesta conplexi sunt cum primum audiere; unde | |
| ista tam rapacia virtutis ingenia vel ex se fertilia. At illis aut | |
| hebetibus et obtusis aut mala consuetudine obsessis diu | 10 |
| robigo animorum effricanda est. Ceterum, ut illos in bonum | 37.1 |
| pronos citius educit ad summa, et hos inbecilliores adiuvabit | |
| malisque opinionibus extrahet qui illis philosophiae placita | |
| tradiderit; quae quam sint necessaria sic licet videas. Quae- | |
| dam insident nobis quae nos ad alia pigros, ad alia temerarios | 5 |
| faciunt; nec haec audacia reprimi potest nec illa inertia | |
| suscitari nisi causae eorum eximuntur, falsa admiratio et falsa | |
| formido. Haec nos quamdiu possident, dicas licet 'hoc patri | |
| praestare debes, hoc liberis, hoc amicis, hoc hospitibus': | |
| temptantem avaritia retinebit. Sciet pro patria pugnandum | 10 |
| esse, dissuadebit timor; sciet pro amicis desudandum esse | |
| ad extremum usque sudorem, sed deliciae vetabunt; sciet in | |
| uxore gravissimum esse genus iniuriae paelicem, sed illum | |
| libido in contraria inpinget. Nihil ergo proderit dare praece- | 38.1 |
| pta nisi prius amoveris obstatura praeceptis, non magis quam | |
| proderit arma in conspectu posuisse propiusque admovisse | |
| nisi usurae manus expediuntur. Ut ad praecepta quae damus | |
| possit animus ire, solvendus est. Putemus aliquem facere | 39.1 |
| quod oportet: non faciet adsidue, non faciet aequaliter; | |
| nesciet enim quare faciat. Aliqua vel casu vel exercitatione | |
| exibunt recta, sed non erit in manu regula ad quam exigantur, | |
| cui credat recta esse quae fecit. Non promittet se talem in | 5 |
| perpetuum qui bonus casu est. | |
| Deinde praestabunt tibi fortasse praecepta ut quod opor- | 40.1 |
| tet faciat, non praestabunt ut quemadmodum oportet; si | |
| hoc non praestant, ad virtutem non perducunt. Faciet quod | |
| oportet monitus, concedo; sed id parum est, quoniam quidem | |
| non in facto laus est sed in eo quemadmodum fiat. Quid est | 41.1 |
| cena sumptuosa flagitiosius et equestrem censum consu- | |
| mente? quid tam dignum censoria nota, si quis, ut isti gane- | |
| ones loquuntur, sibi hoc et genio suo praestet? et deciens | |
| tamen sestertio aditiales cenae frugalissimis viris constiterunt. | 5 |
| Eadem res, si gulae datur, turpis est, si honori, reprensionem | |
| effugit; non enim luxuria sed inpensa sollemnis est. Mullum | 42.1 |
| ingentis formae—quare autem non pondus adicio et aliquo- | |
| rum gulam inrito? quattuor pondo et selibram fuisse aiebant— | |
| Tiberius Caesar missum sibi cum in macellum deferri et | |
| venire iussisset, 'amici,' inquit 'omnia me fallunt nisi istum | 5 |
| mullum aut Apicius emerit aut P. Octavius'. Ultra spem illi | |
| coniectura processit: liciti sunt, vicit Octavius et ingentem | |
| consecutus est inter suos gloriam, cum quinque sestertiis | |
| emisset piscem quem Caesar vendiderat, ne Apicius quidem | |
| emerat. Numerare tantum Octavio fuit turpe, non illi qui | 10 |
| emerat ut Tiberio mitteret, quamquam illum quoque repren- | |
| derim: admiratus est rem qua putavit Caesarem dignum. | |
| Amico aliquis aegro adsidet: probamus. At hoc hereditatis | 43.1 |
| causa facit: vultur est, cadaver expectat. Eadem aut turpia | |
| sunt aut honesta: refert quare aut quemadmodum fiant. | |
| Omnia autem honeste fient si honesto nos addixerimus idque | |
| unum in rebus humanis bonum iudicarimus quaeque ex eo | 5 |
| sunt; cetera in diem bona sunt. Ergo infigi debet persuasio | 44.1 |
| ad totam pertinens vitam: hoc est quod decretum voco. | |
| Qualis haec persuasio fuerit, talia erunt quae agentur, quae | |
| cogitabuntur; qualia autem haec fuerint, talis vita erit. In | |
| particulas suasisse totum ordinanti parum est. M. Brutus in | 45.1 |
| eo libro quem περὶ καθήκοντος inscripsit dat multa praecepta | |
| et parentibus et liberis et fratribus: haec nemo faciet quemad- | |
| modum debet nisi habuerit quo referat. Proponamus oportet | |
| finem summi boni ad quem nitamur, ad quem omne factum | 5 |
| nostrum dictumque respiciat; veluti navigantibus ad aliquod | |
| sidus derigendus est cursus. Vita sine proposito vaga est; | 46.1 |
| quod si utique proponendum est, incipiunt necessaria esse | |
| decreta. Illud, ut puto, concedes, nihil esse turpius dubio et | |
| incerto ac timide pedem referente. Hoc in omnibus rebus | |
| accidet nobis nisi eximuntur quae reprendunt animos et | 5 |
| detinent et ire conarique totos vetant. | |
| Quomodo sint dii colendi solet praecipi. Accendere aliquem | 47.1 |
| lucernas sabbatis prohibeamus, quoniam nec lumine dii egent | |
| et ne homines quidem delectantur fuligine. Vetemus saluta- | |
| tionibus matutinis fungi et foribus adsidere templorum: | |
| humana ambitio istis officiis capitur, deum colit qui novit. | 5 |
| Vetemus lintea et strigiles Iovi ferre et speculum tenere | |
| Iunoni: non quaerit ministros deus. Quidni? ipse humano | |
| generi ministrat, ubique et omnibus praesto est. Audiat licet | 48.1 |
| quem modum servare in sacrificiis debeat, quam procul | |
| resilire a molestis superstitionibus, numquam satis profectum | |
| erit nisi qualem debet deum mente conceperit, omnia haben- | |
| tem, omnia tribuentem, beneficum gratis. Quae causa est dis | 49.1 |
| bene faciendi? natura. Errat si quis illos putat nocere nolle: | |
| non possunt. Nec accipere iniuriam queunt nec facere; | |
| laedere etenim laedique coniunctum est. Summa illa ac | |
| pulcherrima omnium natura quos periculo exemit ne peri- | 5 |
| culosos quidem fecit. Primus est deorum cultus deos credere; | 50.1 |
| deinde reddere illis maiestatem suam, reddere bonitatem sine | |
| qua nulla maiestas est; scire illos esse qui praesident mundo, | |
| qui universa vi sua temperant, qui humani generis tutelam | |
| gerunt interdum incuriosi singulorum. Hi nec dant malum | 5 |
| nec habent; ceterum castigant quosdam et coercent et | |
| inrogant poenas et aliquando specie boni puniunt. Vis deos | |
| propitiare? bonus esto. Satis illos coluit quisquis imitatus est. | |
| Ecce altera quaestio, quomodo hominibus sit utendum. | 51.1 |
| Quid agimus? quae damus praecepta? Ut parcamus sanguini | |
| humano? quantulum est ei non nocere cui debeas prodesse! | |
| Magna scilicet laus est si homo mansuetus homini est. Prae- | |
| cipiemus ut naufrago manum porrigat, erranti viam monstret, | 5 |
| cum esuriente panem suum dividat? Quare omnia quae | |
| praestanda ac vitanda sunt dicam? cum possim breviter hanc | |
| illi formulam humani offici tradere: omne hoc quod vides, | 52.1 |
| quo divina atque humana conclusa sunt, unum est; membra | |
| sumus corporis magni. Natura nos cognatos edidit, cum ex | |
| isdem et in eadem gigneret; haec nobis amorem indidit | |
| mutuum et sociabiles fecit. Illa aequum iustumque com- | 5 |
| posuit; ex illius constitutione miserius est nocere quam | |
| laedi; ex illius imperio paratae sint iuvandis manus. Ille | 53.1 |
| versus et in pectore et in ore sit: | |
| homo sum, humani nihil a me alienum puto. | |
| Habeamus in commune: <in commune> nati sumus. Societas | |
| nostra lapidum fornicationi simillima est, quae, casura nisi | 5 |
| in vicem obstarent, hoc ipso sustinetur. | |
| Post deos hominesque dispiciamus quomodo rebus sit | 54.1 |
| utendum. In supervacuum praecepta iactabimus nisi illud | |
| praecesserit, qualem de quacumque re habere debeamus | |
| opinionem, de paupertate, de divitiis, de gloria, de ignominia, | |
| de patria, de exilio. Aestimemus singula fama remota et | 5 |
| quaeramus quid sint, non quid vocentur. | |
| Ad virtutes transeamus. Praecipiet aliquis ut prudentiam | 55.1 |
| magni aestimemus, ut fortitudinem conplectamur, iustitiam, | |
| si fieri potest, propius etiam quam ceteras nobis adplicemus; | |
| sed nil aget si ignoramus quid sit virtus, una sit an plures, | |
| separatae an innexae, an qui unam habet et ceteras habeat, | 5 |
| quo inter se differant. Non est necesse fabro de fabrica | 56.1 |
| quaerere quod eius initium, quis usus sit, non magis quam | |
| pantomimo de arte saltandi: omnes istae artes se sciunt, nihil | |
| deest; non enim ad totam pertinent vitam. Virtus et aliorum | |
| scientia est et sui; discendum de ipsa est ut ipsa discatur. | 5 |
| Actio recta non erit nisi recta fuerit voluntas; ab hac enim | 57.1 |
| est actio. Rursus voluntas non erit recta nisi habitus animi | |
| rectus fuerit; ab hoc enim est voluntas. Habitus porro animi | |
| non erit in optimo nisi totius vitae leges perceperit et quid de | |
| quoque iudicandum sit exegerit, nisi res ad verum redegerit. | 5 |
| Non contingit tranquillitas nisi inmutabile certumque iudi- | |
| cium adeptis: ceteri decidunt subinde et reponuntur et inter | |
| missa adpetitaque alternis fluctuantur. Causa his quae iacta- | 58.1 |
| tionis est? quod nihil liquet incertissimo regimine utentibus, | |
| fama. Si vis eadem semper velle, vera oportet velis. Ad verum | |
| sine decretis non pervenitur: continent vitam. Bona et mala, | |
| honesta et turpia, iusta et iniusta, pia et impia, virtutes | 5 |
| ususque virtutum, rerum commodarum possessio, existimatio | |
| ac dignitas, valetudo, vires, forma, sagacitas sensuum—haec | |
| omnia aestimatorem desiderant. Scire liceat quanti quidque | |
| in censum deferendum sit. Falleris enim et pluris quaedam | 59.1 |
| quam sunt putas, adeoque falleris ut quae maxima inter nos | |
| habentur—divitiae, gratia, potentia—sestertio nummo aesti- | |
| manda sint. Hoc nescies nisi constitutionem ipsam qua ista | |
| inter se aestimantur inspexeris. Quemadmodum folia per se | 5 |
| virere non possunt, ramum desiderant cui inhaereant, ex quo | |
| trahant sucum, sic ista praecepta, si sola sunt, marcent; | |
| infigi volunt sectae. | |
| Praeterea non intellegunt hi qui decreta tollunt eo ipso | 60.1 |
| confirmari illa quo tolluntur. Quid enim dicunt? praeceptis | |
| vitam satis explicari, supervacua esse decreta sapientiae [id | |
| est dogmata]. Atqui hoc ipsum quod dicunt decretum est tam | |
| mehercules quam si nunc ego dicerem recedendum a prae- | 5 |
| ceptis velut supervacuis, utendum esse decretis, in haec sola | |
| studium conferendum; hoc ipso quo negarem curanda esse | |
| praecepta praeciperem. Quaedam admonitionem in philo- | 61.1 |
| sophia desiderant, quaedam probationem et quidem multam, | |
| quia involuta sunt vixque summa diligentia ac summa sub- | |
| tilitate aperiuntur. Si probationes <necessariae sunt>, neces- | |
| saria sunt et decreta quae veritatem argumentis colligunt. | 5 |
| Quaedam aperta sunt, quaedam obscura: aperta quae sensu | |
| conprehenduntur, quae memoria; obscura quae extra haec | |
| sunt. Ratio autem non impletur manifestis: maior eius pars | |
| pulchriorque in occultis est. Occulta probationem exigunt, | |
| probatio non sine decretis est; necessaria ergo decreta sunt. | 10 |
| Quae res communem sensum facit, eadem perfectum, certa | 62.1 |
| rerum persuasio; sine qua si omnia in animo natant, necessaria | |
| sunt decreta quae dant animis inflexibile iudicium. Denique | 63.1 |
| cum monemus aliquem ut amicum eodem habeat loco quo | |
| se, ut ex inimico cogitet fieri posse amicum, in illo amorem | |
| incitet, in hoc odium moderetur, adicimus 'iustum est, | |
| honestum'. Iustum autem honestumque decretorum no- | 5 |
| strorum continet ratio; ergo haec necessaria est, sine qua nec | |
| illa sunt. Sed utrumque iungamus; namque et sine radice | 64.1 |
| inutiles rami sunt et ipsae radices iis quae genuere adiuvantur. | |
| Quantum utilitatis manus habeant nescire nulli licet, aperte | |
| iuvant: cor illud, quo manus vivunt, ex quo impetum sumunt, | |
| quo moventur, latet. Idem dicere de praeceptis possum: | 5 |
| aperta sunt, decreta vero sapientiae in abdito. Sicut sanctiora | |
| sacrorum tantum initiati sciunt, ita in philosophia arcana | |
| illa admissis receptisque in sacra ostenduntur; at praecepta | |
| et alia eiusmodi profanis quoque nota sunt. | |
| Posidonius non tantum praeceptionem (nihil enim nos | 65.1 |
| hoc verbo uti prohibet) sed etiam suasionem et consolationem | |
| et exhortationem necessariam iudicat; his adicit causarum | |
| inquisitionem, aetiologian quam quare nos dicere non audea- | |
| mus, cum grammatici, custodes Latini sermonis, suo iure | 5 |
| ita appellent, non video. Ait utilem futuram et descriptionem | |
| cuiusque virtutis; hanc Posidonius 'ethologian' vocat, quidam | |
| 'characterismon' appellant, signa cuiusque virtutis ac vitii | |
| et notas reddentem, quibus inter se similia discriminentur. | |
| Haec res eandem vim habet quam praecipere; nam qui prae- | 66.1 |
| cipit dicit 'illa facies si voles temperans esse', qui describit | |
| ait 'temperans est qui illa facit, qui illis abstinet'. Quaeris | |
| quid intersit? alter praecepta virtutis dat, alter exemplar. | |
| Descriptiones has et, ut publicanorum utar verbo, iconismos | 5 |
| ex usu esse confiteor: proponamus laudanda, invenietur | |
| imitator. Putas utile dari tibi argumenta per quae intellegas | 67.1 |
| nobilem equum, ne fallaris empturus, ne operam perdas in | |
| ignavo? Quanto hoc utilius est excellentis animi notas nosse, | |
| quas ex alio in se transferre permittitur. | |
| Continuo pecoris generosi pullus in arvis | 68.1 |
| altius ingreditur et mollia crura reponit; | |
| primus et ire viam et fluvios temptare minantis | |
| audet et ignoto sese committere ponti, | |
| nec vanos horret strepitus. Illi ardua cervix | 5 |
| argutumque caput, brevis alvus obesaque terga, | |
| luxuriatque toris animosum pectus . . . | |
| . . . Tum, si qua sonum procul arma dederunt, | |
| stare loco nescit, micat auribus et tremit artus, | |
| conlectumque premens volvit sub naribus ignem. | 10 |
| Dum aliud agit, Vergilius noster descripsit virum fortem: | 69.1 |
| ego certe non aliam imaginem magno viro dederim. Si mihi | |
| M. Cato exprimendus <sit> inter fragores bellorum civilium | |
| inpavidus et primus incessens admotos iam exercitus Alpibus | |
| civilique se bello ferens obvium, non alium illi adsignaverim | 5 |
| vultum, non alium habitum. Altius certe nemo ingredi potuit | 70.1 |
| quam qui simul contra Caesarem Pompeiumque se sustulit et | |
| aliis Caesareanas opes, aliis Pompeianas [tibi] foventibus | |
| utrumque provocavit ostenditque aliquas esse et rei publicae | |
| partes. Nam parum est in Catone dicere 'nec vanos horret | 5 |
| strepitus'. Quidni? cum veros vicinosque non horreat, cum | |
| contra decem legiones et Gallica auxilia et mixta barbarica | |
| arma civilibus vocem liberam mittat et rem publicam horte- | |
| tur ne pro libertate decidat, sed omnia experiatur, honestius | |
| in servitutem casura quam itura. Quantum in illo vigoris ac | 71.1 |
| spiritus, quantum in publica trepidatione fiduciaest! Scit se | |
| unum esse de cuius statu non agatur; non enim quaeri | |
| an liber Cato, sed an inter liberos sit: inde periculorum | |
| gladiorumque contemptus. Libet admirantem invictam con- | 5 |
| stantiam viri inter publicas ruinas non labantis dicere 'luxu- | |
| riatque toris animosum pectus'. | |
| Proderit non tantum quales esse soleant boni viri dicere | 72.1 |
| formamque eorum et liniamenta deducere sed quales fuerint | |
| narrare et exponere, Catonis illud ultimum ac fortissimum | |
| vulnus per quod libertas emisit animam, Laeli sapientiam et | |
| cum suo Scipione concordiam, alterius Catonis domi forisque | 5 |
| egregia facta, Tuberonis ligneos lectos, cum in publicum | |
| sterneret, haedinasque pro stragulis pelles et ante ipsius | |
| Iovis cellam adposita conviviis vasa fictilia. Quid aliud pau- | |
| pertatem in Capitolio consecrare? Ut nullum aliud factum | |
| eius habeam quo illum Catonibus inseram, hoc parum credi- | 10 |
| mus? censura fuit illa, non cena. O quam ignorant homines | 73.1 |
| cupidi gloriae quid illa sit aut quemadmodum petenda! Illo | |
| die populus Romanus multorum supellectilem spectavit, | |
| unius miratus est. Omnium illorum aurum argentumque | |
| fractum est et [in] milliens conflatum, at omnibus saeculis | 5 |
| Tuberonis fictilia durabunt. Vale. |