| Disciplina militaris acriter retenta princi- | 2.8.pr.1 |
| patum Italiae Romano imperio peperit, multarum ur- | |
| bium, magnorum regum, ualidissimarum gentium | |
| regimen largita est, fauces Pontici sinus patefecit, | |
| Alpium Taurique montis conuulsa claustra tradidit, | 5 |
| ortumque e paruula Romuli casa totius terrarum | |
| orbis fecit columen. ex cuius sinu quoniam omnes | |
| triumphi manarunt, sequitur ut de triumphandi iure | |
| dicere incipiam. | |
| DE IVRE TRIVMPHANDI | |
| Ob leuia proelia quidam imperatores trium- | 1.1 |
| phos sibi decerni desiderabant. quibus ut occurrere- | |
| tur, lege cautum est ne quis triumpharet, nisi qui | |
| V milia hostium una acie cecidisset: non enim | |
| numero, sed gloria triumphorum excelsius urbis no- | 5 |
| strae futurum decus maiores existimabant. ceterum | |
| ne tam praeclara lex cupiditate laureae oblitterare- | |
| tur, legis alterius adiutorio fulta est, quam L. Mar- | |
| cius et M. Cato tribuni plebei tulerunt: poenam enim | |
| imperatoribus minatur, qui aut hostium occisorum | 10 |
| in proelio aut amissorum ciuium falsum numerum | |
| litteris senatui ausi essent referre, iubetque eos, cum | |
| primum urbem intrassent, apud quaestores urbanos | |
| iurare de utroque numero uere ab iis senatui esse | |
| scriptum. | 15 |
| Post has leges iudicii illius tempestiua mentio | 2.1 |
| introducetur, in quo de iure triumphandi inter claris- | |
| simas personas et actum et excussum est. C. Luta- | |
| tius consul [Catulus] et Q. Valerius praetor circa | |
| Siciliam insignem Poenorum classem deleuerant. quo | 5 |
| nomine Lutatio consuli triumphum senatus decreuit. | |
| cum autem Valerius sibi quoque eum decerni deside- | |
| raret, negauit id fieri oportere Lutatius, ne in honore | |
| triumphi minor potestas maiori aequaretur, pertina- | |
| ciusque progressa contentione Valerius sponsione Lu- | 10 |
| tatium prouocauit, ni suo ductu Punica classis esset | |
| oppressa, nec dubitauit restipulari Lutatius. itaque | |
| iudex inter eos conuenit Atilius Calatinus, apud quem | |
| Valerius in hunc modum egit, consulem ea pugna in | |
| lectica claudum iacuisse, se autem omnibus impera- | 15 |
| toriis partibus functum. tunc Calatinus, prius quam | |
| Lutatius causam suam ordiretur, 'quaero' inquit, | |
| 'Valeri, a te, si dimicandum necne esset contrariis | |
| inter uos sententiis dissedissetis, utrum quod consul | |
| an quod praetor imperasset maius habiturum fuerit | 20 |
| momentum.' respondit Valerius non facere se con- | |
| trouersiam quin priores partes consulis essent futu- | |
| rae. 'age deinde' inquit Calatinus, 'si diuersa au- | |
| spicia accepissetis, cuius magis auspicio staretur?' | |
| 'item' respondit Valerius 'consulis'. 'iam hercules' | 25 |
| inquit, 'cum de imperio et auspicio inter uos discepta- | |
| tionem susceperim, et tu utroque aduersarium tuum | |
| superiorem fuisse fatearis, nihil est quod ulterius | |
| dubitem. itaque, Lutati, quamuis adhuc tacueris, se- | |
| cundum te litem do'. mirifice iudex, quod in manifesto | 30 |
| negotio tempus teri passus non est: probabilius Luta- | |
| tius, quod ius amplissimi honoris constanter de- | |
| fendit: sed ne Valerius quidem inprobe, quia fortis et | |
| prosperae pugnae ut non legitimum ita * * * praemium | |
| petiit. | 35 |
| Quid facias Cn. Fuluio Flacco, qui tam ex- | 3.1 |
| petendum aliis triumphi honorem decretum sibi a | |
| senatu ob res bene gestas spreuit ac repudiauit, ni- | |
| mirum † non plura praecerpens quam acciderunt?— | |
| nam ut urbem intrauit, continuo quaestione publica | 5 |
| adflictus exilio multatus est,—ut, si quid religionis | |
| insolentia commisisset, poena expiaret. | |
| Sapientiores igitur Q. Fuluius, qui Capua | 4.1 |
| capta, et L. Opimius, qui Fregellanis ad deditionem | |
| conpulsis triumphandi potestatem a senatu petierunt, | |
| uterque editis operibus magnificus, sed neuter peti- | |
| tae rei compos non quidem inuidia patrum con- | 5 |
| scriptorum, cui numquam aditum in curiam esse uo- | |
| luerunt, sed summa diligentia obseruandi iuris, quo | |
| cautum erat ut pro aucto imperio, non pro recipera- | |
| tis quae populi Romani fuissent triumphus decerne- | |
| retur: tantum enim interest adicias aliquid an de- | 10 |
| tractum restituas, quantum distat beneficii initium | |
| ab iniuriae fine. | |
| Quin etiam ius, de quo loquor, sic custoditum | 5.1 |
| est, ut P. Scipioni ob reciperatas Hispanias, M. Mar- | |
| cello ob captas Syracusas triumphus non decernere- | |
| tur, quod ad eas res gerendas sine ullo erant missi | |
| magistratu. probentur nunc cuiuslibet gloriae cu- | 5 |
| pidi, qui ex desertis montibus myoparonumque | |
| piraticis rostris laudis inopes laureae ramulos festina- | |
| bunda manu decerpserunt: Karthaginis imperio ab- | |
| rupta Hispania et Siciliae caput abscisum, Syracusae, | |
| triumphalis iungere currus nequiuerunt: et quibus | 10 |
| uiris? Scipioni et Marcello, quorum ipsa nomina | |
| instar aeterni sunt triumphi. sed clarissimos solidae | |
| ueraeque uirtutis auctores humeris suis salutem patriae | |
| gestantes, etsi coronatos intueri senatus cupiebat, | |
| iustiori tamen reseruandos laureae putauit. | 15 |
| His illud subnectam: moris est ab imperatore | 6.1 |
| ducturo triumphum consules inuitari ad cenam, | |
| deinde rogari ut uenire supersedeant, ne quis eo die, | |
| quo ille triumpharit, maioris in eodem conuiuio sit | |
| imperii. | 5 |
| Verum quamuis quis praeclaras res maxime- | 7.1 |
| que utiles rei publicae ciuili bello gessisset, impera- | |
| tor tamen eo nomine appellatus non est, neque ullae | |
| supplicationes decretae sunt, neque aut ouans aut | |
| curru triumphauit, quia, ut necessariae istae, ita | 5 |
| lugubres semper existimatae sunt uictoriae utpote | |
| non externo, sed domestico partae cruore. itaque et | |
| Nasica Ti. Gracchum et † G. Metellus Opimi factiones | |
| maesti trucidarunt. Q. Catulus M. Lepido collega | |
| suo cum omnibus seditionis copiis † extinctoque tum | 10 |
| moderatum prae se ferens gaudium in urbem reuertit. | |
| Gaius etiam Antonius Catilinae uictor abstersos gla- | |
| dios in castra retulit. L. Cinna et C. Marius hau- | |
| serant quidem auidi ciuilem sanguinem, sed non | |
| protinus ad templa deorum et aras tetenderunt. iam | 15 |
| L. Sulla, qui plurima bella ciuilia confecit, cuius | |
| crudelissimi et insolentissimi successus fuerunt, cum | |
| consummata atque constructa potentia sua triumphum | |
| duceret, ut Graeciae et Asiae multas urbes, ita ci- | |
| uium Romanorum nullum oppidum uexit. | 20 |
| Piget taedetque per uulnera rei publicae ulte- | |
| rius procedere. lauream nec senatus cuiquam dedit | |
| nec quisquam sibi dari desiderauit ciuitatis parte | |
| lacrimante. ceterum ad quercum pronae manus | |
| porriguntur, ubi ob ciues seruatos corona danda | 25 |
| est, qua postes Augustae domus sempiterna gloria | |
| triumphant. |