Nos quia iam initia procursusque uirtutis pa- 3.2.pr.1
tefecimus, actum ipsum persequemur, cuius ponde-
rosissima uis et efficacissimi lacerti in fortitudine
consistunt.
DE FORTITVDINE
  Nec me praeterit, conditor urbis nostrae, Romule, 5
principatum hoc tibi in genere laudis adsignari opor-
tere. sed patere, obsecro, uno te praecurri exemplo,
cui et ipse aliquantum honoris debes, quia beneficio
illius effectum est ne tam praeclarum opus tuum
Roma dilaberetur. 10
  Etruscis in urbem ponte sublicio inrumpenti- 1.1
bus Horatius Cocles extremam eius partem occupauit
totumque hostium agmen, donec post tergum suum
pons abrumperetur, infatigabili pugna sustinuit at-
que, ut patriam periculo inminenti liberatam uidit, 5
armatus se in Tiberim misit. cuius fortitudinem dii
immortales admirati incolumitatem sinceram ei prae-
stiterunt: nam neque altitudine deiectus quassatus[ue]
nec pondere armorum pressus nec ullo uerticis cir-
cuitu actus, ne telis quidem, quae undique congere- 10
bantur, laesus tutum natandi euentum habuit. unus
itaque tot ciuium, tot hostium in se oculos conuertit,
stupentis illos admiratione, hos inter laetitiam et
metum haesitantis, unusque duos acerrima pugna
consertos exercitus, alterum repellendo, alterum pro- 15
pugnando distraxit. denique unus urbi nostrae tan-
tum scuto suo quantum Tiberis alueo munimenti
attulit. quapropter discedentes Etrusci dicere potue-
runt: Romanos uicimus, ab Horatio uicti sumus.
  Immemorem me propositi mei Cloelia facit, 2.1
paene eadem [enim] tempestate, certe aduersus eun-
dem hostem et in eodem Tiberi inclytum ausa faci-
nus: inter ceteras enim uirgines obses Porsennae
data hostium nocturno tempore custodiam egressa 5
equum conscendit celerique traiectu fluminis non
solum obsidio se, sed etiam metu patriam soluit,
uiris puella lumen uirtutis praeferendo.
  Redeo nunc ad Romulum, qui ab Acrone Cae- 3.1
ninensium rege ad dimicandum prouocatus, quam-
quam et numero et fortitudine militum superiorem
se crederet, tutiusque erat toto cum exercitu quam
solum in aciem descendere, sua potissimum dextera 5
omen uictoriae corripuit. nec incepto eius fortuna
defuit: occiso enim Acrone fusisque hostibus opima
de eo spolia Ioui Feretrio retulit. hactenus istud,
quia publica religione consecrata uirtus nulla priuata
laudatione indiget. 10
  Ab Romulo proximus Cornelius Cossus eidem 4.1
deo spolia consecrauit, cum magister equitum ducem
Fidenatium in acie congressus interemisset. magnus
initio huiusce generis inchoatae gloriae Romulus:
Cosso quoque multum adquisitum est, quod imitari 5
Romulum ualuit.
  Ne M. quidem Marcelli memoriam ab his 5.1
exemplis separare debemus, in quo tantus uigor animi
fuit, ut apud Padum Gallorum regem ingenti exer-
citu stipatum cum paucis equitibus inuaderet, quem
protinus obtruncatum armis exuit eaque Ioui Fere- 5
trio dicauit.
  Eodem et uirtutis et pugnae genere usi sunt 6.1
T. Manlius Torquatus et Valerius Coruinus et Aemi-
lianus Scipio. hi etiam ultro prouocatos hostium
duces interemerunt, sed quia sub alienis auspiciis
rem gesserant, spolia Ioui Feretrio non posuerunt 5
consecranda.
  Idem Scipio Aemilianus, cum in Hispania sub
Lucullo duce militaret atque Intercatia, praeualidum
oppidum, circumsederetur, primus moenia eius con-
scendit. neque erat in eo exercitu quisquam aut no- 10
bilitate aut animi indole aut futuris actis, cuius
magis saluti parci et consuli deberet. sed tunc cla-
rissimus quisque iuuenum pro amplificanda et tuenda
patria plurimum laboris ac periculi sustinebat, de-
forme sibi existimans, quos dignitate praestaret, ab 15
his uirtute superari. ideoque Aemilianus hanc mili-
tiam aliis propter difficultatem uitantibus sibi de-
poposcit.
  Magnum inter haec fortitudinis exemplum an- 7.1
tiquitas offert. Romani Gallorum exercitu pulsi, cum
se in Capitolium et in arcem conferrent, inque his
collibus morari omnes non possent, necessarium con-
silium in plana parte urbis relinquendorum senio- 5
rum ceperunt, quo facilius iuuentus reliquias imperii
tueretur. ceterum ne illo quidem tam misero tamque
luctuoso tempore ciuitas nostra uirtutis suae oblita
est: defuncti enim honoribus apertis ianuis in curu-
libus sellis cum insignibus magistratuum, quos ges- 10
serant, sacerdotiorumque, quae erant adepti, con-
sederunt, ut et ipsi in occasu suo splendorem et
ornamenta praeteritae uitae retinerent et plebi ad
fortius sustinendos casus suos * * * . uenerabilis eo-
rum aspectus primo hostibus fuit et nouitate rei 15
et magnificentia cultus et ipso audaciae genere com-
motis. sed quis dubitaret quin et Galli et uictores
illam admirationem mox in risum et in omne contu-
meliae genus conuersuri essent? non expectauit igi-
tur hanc iniuriae maturitatem M. Atilius, uerum 20
barbam suam permulcenti Gallo scipionem uehementi
ictu capiti inflixit eique propter dolorem ad se occi-
dendum ruenti cupidius corpus obtulit. capi ergo
uirtus nescit, patientiae dedecus ignorat, fortunae
succumbere omni fato tristius ducit, noua et speciosa 25
genera interitus excogitat, si quisquam interit, qui
sic extinguitur.
  Reddendus est nunc Romanae iuuentuti debi- 8.1
tus gloriae titulus, quae C. Sempronio Atratino con-
sule cum Volscis apud Verruginem parum prospere
dimicante, ne acies nostra iam inclinata propellere-
tur, equis delapsa se ipsa <centuriauit atque in> hostium 5
exercitum inrupit. quo demoto proximum tumulum
occupauit effecitque ut omnis Volscorum conuersus
impetus legionibus nostris ad confirmandos animos
salutare laxamentum daret. itaque, cum iam de tro-
paeis statuendis cogitarent, proelium nocte dirimente 10
uictoresne an uicti discederent incerti abierunt.
  Strenuus ille quoque flos ordinis equestris, 9.1
cuius mira uirtute Fabius Maximus Rullianus magi-
ster equitum bello, quod aduersus Samnites gereba-
tur, male commissi proelii crimine leuatus est: nam-
que Papirio Cursore propter auspicia repetenda in 5
urbem proficiscente castris praepositus ac uetitus in
aciem exercitum ducere, nihilo minus manus cum
hoste, sed tam infeliciter quam temere conseruit:
procul enim dubio superabatur. ceterum optimae
indolis iuuentus detractis equorum frenis uehementer 10
eos calcaribus stimulatos in aduersos Samnites egit
obstinataque animi praesentia extortam manibus ho-
stium uictoriam et cum ea spem maximi ciuis [Rul-
liani] patriae restituit.
  Qualis deinde roboris illi milites, qui uehe- 10.1
menti ictu remorum concitatam fuga Punicam <classem
nantes lubricis pelagi quasi cam>porum firmitate pe-
dites in litus retraxerunt?
  Eiusdem temporis et notae miles, qui Can- 11.1
nensi proelio, quo Hannibal magis uires Romanorum
contudit quam animos fregit, cum ad retinenda arma
inutiles uulneribus manus haberet, spoliare se co-
nantis Numidae ceruicem conplexus os naribus et 5
auribus corrosis deforme reddidit inque plenis ul-
tionis morsibus expirauit. sepone iniquum pugnae
euentum, quantum interfectore fortior interfectus!
Poenus enim in uictoria obnoxius morienti solacio
fuit, Romanus in ipso fine uitae uindex sui extitit. 10
  Militis hic in aduerso casu tam egregius ui- 12.1
rilis animus, quem relaturus sum imperatoris: P.
enim Crassus cum Aristonico bellum in Asia gerens
a Thracibus, quorum is magnum numerum in prae-
sidio habebat, inter Elaeam et Zmyrnam exceptus, 5
ne in dicionem eius perueniret, dedecus arcessita
ratione mortis effugit: uirgam enim, qua ad regen-
dum equum usus fuerat, in unius barbari oculum di-
rexit. qui ui doloris accensus latus Crassi sica con-
fodit, dumque se ulciscitur, Romanum imperatorem 10
maiestatis amissae turpitudine liberauit. ostendit
fortunae Crassus quam indignum uirum tam graui
contumelia adficere uoluisset, quoniam quidem in-
iectos ab ea libertati suae miserabiles laqueos pru-
denter pariter ac fortiter rupit donatumque se iam 15
Aristonico dignitati suae reddidit.
  Eodem mentis proposito usus est Scipio <Me- 13.1
tellus>: namque infeliciter Cn. Pompei generi sui de-
fensis in Africa partibus classe Hispaniam petens,
cum animaduertisset nauem, qua uehebatur, ab hosti-
bus captam, gladio praecordia sua transuerberauit, 5
ac deinde prostratus in puppi quaerentibus Caesa-
rianis militibus ubinam esset imperator respondit
'imperator se bene habet', tantumque eloqui ualuit,
quantum ad testandam animi fortitudinem aeternae
laudi satis erat. 10
  Tui quoque clarissimi excessus, Cato, Vtica 14.1
monumentum est, in qua ex fortissimis uulneribus
tuis plus gloriae quam sanguinis manauit: si quidem
constantissime in gladium incumbendo magnum ho-
minibus documentum dedisti, quanto potior esse 5
debeat probis dignitas sine uita quam uita sine
dignitate.
  Cuius filia minime muliebris animi. quae, cum 15.1
Bruti uiri sui consilium, quod de interficiendo cepe-
rat Caesare, ea nocte, quam dies taeterrimi facti
secutus est, cognosset, egresso cubiculum Bruto cul-
tellum tonsorium quasi unguium resecandorum causa 5
poposcit eoque uelut forte elapso se uulnerauit. cla-
more deinde ancillarum in cubiculum reuocatus Bru-
tus obiurgare eam coepit, quod tonsoris praeripuisset
officium. cui secreto Porcia 'non est hoc' inquit
'temerarium factum meum, sed in tali statu nostro 10
amoris mei erga te certissimum indicium: experiri
enim uolui, si tibi propositum parum ex sententia
cessisset, quam aequo animo me ferro essem inter-
emptura'.
  Felicior progenie sua superior Cato, a quo 16.1
Porciae familiae principia manarunt. qui cum ab
hoste in acie uehementer † paruulo peteretur, uagina
gladius eius elapsus decidit. quem subiectum proe-
liantium globo atque undique hostilibus pedibus cir- 5
cumdatum postquam abesse sibi animaduertit, adeo
constanti animo in suam potestatem redegit, ut illum
non periculo oppressus rapere, sed metu uacuus su-
mere uideretur. quo spectaculo adtoniti hostes po-
stero die ad eum supplices pacem petentes uenerunt. 10
  Togae quoque fortitudo militaribus operibus 17.1
inserenda est, quia eandem laudem foro atque castris
edita meretur. cum Ti. Gracchus in tribunatu pro-
fusissimis largitionibus fauore populi occupato rem
publicam oppressam teneret palamque dictitaret in- 5
terempto senatu omnia per plebem agi debere, in
aedem Fidei Publicae conuocati patres conscripti a
consule Mucio Scaeuola quidnam in tali tempestate
faciendum esset deliberabant, cunctisque censenti-
bus ut consul armis rem publicam tueretur, Scaeuola 10
negauit se quicquam ui esse acturum. tum Scipio
Nasica, 'quoniam' inquit 'consul, dum iuris ordinem
sequitur, id agit, ut cum omnibus legibus Romanum
imperium corruat, egomet me priuatus uoluntati
uestrae ducem offero', ac deinde laeuam manum <im>a 15
parte togae circumdedit sublataque dextra procla-
mauit: 'qui rem publicam saluam esse uolunt me
sequantur', eaque uoce cunctatione bonorum ciuium
discussa Gracchum cum scelerata factione quas me-
rebatur poenas persoluere coegit. 20
  Item, cum tr. pl. Saturninus et praetor Glaucia 18.1
et Equitius designatus tr. pl. maximos in ciuitate
nostra seditionum motus excitauissent, nec quisquam
se populo concitato opponeret, primum M. Aemilius
Scaurus C. Marium consulatum sextum gerentem 5
hortatus est ut libertatem legesque manu defenderet
protinusque arma sibi adferri iussit. quibus allatis
ultima senectute confectum et paene dilapsum cor-
pus induit spiculoque innixus ante fores curiae con-
stitit ac paruulis et extremis spiritus reliquiis ne res 10
publica expiraret effecit: praesentia enim animi sui
senatum et equestrem ordinem ad uindictam exigen-
dam inpulit.
  Sed ut armorum togaeque prius, nunc etiam 19.1
siderum clarum decus, diuum Iulium, certissimam
uerae uirtutis effigiem, repraesentemus, cum innu-
merabili multitudine et feroci impetu Neruiorum in-
clinari aciem suam uideret, timidius pugnanti militi 5
scutum detraxit eoque tectus acerrime proeliari coe-
pit. quo facto fortitudinem per totum exercitum
diffudit labentemque belli fortunam diuino animi
ardore restituit. idem alio proelio legionis Martiae
aquiliferum ineundae fugae gratia iam conuersum 10
faucibus conprehensum in contrariam partem † de-
traxit dexteramque ad hostem tendens 'corsum tu'
inquit 'abis? illic sunt cum quibus dimicamus'. et
manibus quidem unum militem, adhortatione uero
tam acri omnium legionum trepidationem correxit 15
uincique paratas uincere docuit.
  Ceterum ut humanae uirtutis actum exequa- 20.1
mur, cum Hannibal Capuam, in qua Romanus exer-
citus erat, obsideret, Vibius Accaus Paelignae co-
hortis praefectus uexillum trans Punicum uallum
proiecit, se ipsum suosque conmilitones, si signo 5
hostes potiti essent, execratus, et ad id petendum
subsequente cohorte primus impetum fecit. quod ut
Valerius Flaccus tribunus tertiae legionis aspexit,
conuersus ad suos 'spectatores' inquit, 'ut uideo,
alienae uirtutis huc uenimus, sed absit istud dedecus 10
a sanguine nostro, ut Romani gloria cedere Latinis
uelimus. ego certe aut speciosam optans mortem aut
felicem audaciae exitum uel solus procurrere para-
tus sum'. his auditis Pedanius centurio conuulsum
signum dextra retinens 'iam hoc' inquit 'intra ho- 15
stile uallum mecum erit: proinde sequantur qui id
capi nolunt', et cum eo in castra Poenorum inrupit
totamque secum traxit legionem. ita trium hominum
fortis temeritas Hannibalem, paulo ante spe sua Ca-
puae potitorem, ne castrorum quidem suorum poten- 20
tem esse passa est.
  Quorum uirtuti nihil cedit Q. Occius, qui 21.1
propter fortitudinem Achilles cognominatus est: nam
ut reliqua eius opera non exequar, abunde tamen
duobus factis, quae relaturus sum, quantus bellator
fuerit cognoscetur. Q. Metello consuli legatus in 5
Hispaniam profectus, Celtibericum sub eo bellum
gerens, postquam cognouit a quodam gentis huius
iuuene se ad dimicandum prouocari—erat autem
illi forte prandendi gratia posita mensa—, relicta ea
arma sua extra uallum deferri equumque educi clam 10
iussit, ne a Metello inpediretur, et illum Celtiberum
insolentissime obequitantem consectatus interemit
detractasque corpori eius exuuias ouans laetitia in
castra retulit. idem Pyrresum nobilitate ac uirtute
omnes Celtiberos praestantem, cum ab eo in certa- 15
men pugnae deuocatus esset, succumbere sibi coegit.
nec erubuit flagrantissimi pectoris iuuenis gladium
ei suum et sagulum utroque exercitu spectante tra-
dere. ille uero etiam petiit ut hospitii iure inter se
iuncti essent, quando inter Romanos et Celtiberos 20
pax foret restituta.
  Ne Acilium quidem praeterire possumus, qui, 22.1
cum decumae legionis miles pro C. Caesaris partibus
maritima pugna proeliaretur, abscisa dextra, quam
Massiliensium naui iniecerat, laeua puppim adpre-
hendit nec ante dimicare destitit quam captam pro- 5
fundo mergeret. quod factum parum iusta notitia
patet. at Cynaegirum Atheniensem simili pertina-
cia in consectandis hostibus usum uerbosa cantu
laudum suarum Graecia omnium saeculorum memo-
riae litterarum praeconio inculca<ui>t. 10
  Classicam Acilii gloriam terrestri laude M. 23.1
Caesius Scaeua eiusdem imperatoris centurio sub-
secutus est: cum pro castello enim, cui praepositus
erat, dimicaret, Gnaeique Pompei praefectus Iustu-
leius summo studio et magno militum numero ad † 5
eum capiendum niteretur, omnes, qui propius acces-
serant, interemit ac sine ullo regressu pedis pugnans
super ingentem stragem, quam ipse fecerat, conruit.
cuius capite, umero, femine saucio, oculo eruto, scu-
tum c et xx ictibus perfossum apparuit. talis in ca- 10
stris diui Iuli disciplina milites aluit, quorum alter
dextera, alter oculo amisso hostibus inhaesit, ille
post hanc iacturam uictor, hic ne hac quidem iactura
uictus.
  Tuum uero, Scaeui, inexuperabilem spiritum in 15
utra parte rerum naturae admiratione prosequar ne-
scio, quoniam excellenti uirtute dubium reliquisti
inter undasne pugnam fortiorem edideris an in terra
uocem miseris: bello namque, quo C. Caesar non
contentus opera sua litoribus Oceani claudere Bri- 20
tannicae insulae caelestis iniecit manus, cum quat-
tuor conmilitonibus rate transuectus in scopulum
uicinum insulae, quam hostium ingentes copiae ob-
tinebant, postquam aestus regressu suo spatium, quo
scopulus et insula diuidebantur, in uadum transitu 25
facile redegit, ingenti multitudine barbarorum ad-
fluente, ceteris rate ad litus regressis solus immo-
bilem stationis gradum retinens, undique ruentibus
telis et ab omni parte acri studio ad te inuadendum
nitentibus, quinque militum diurno proelio suffectura 30
pila una dextera hostium corporibus adegisti. ad
ultimum destricto gladio audacissimum quemque
modo umbonis inpulsu, modo mucronis ictu depel-
lens hinc Romanis, illinc Britannicis oculis incre-
dibili, nisi cernereris, spectaculo fuisti. postquam 35
deinde ira ac pudor cuncta conari fessos coegit, tra-
gula femur traiectus saxique pondere ora contusus,
galea iam ictibus discussa et scuto crebris foramini-
bus absumpto, profundo te credidisti ac duabus
loricis onustus inter undas, quas hostili cruore infe- 40
ceras, enasti, uisoque imperatore armis non amissis,
sed bene inpensis, cum laudem mere<re>ris, ueniam
petisti, <quod sine scuto redisses,> magnus proelio, sed
maior disciplinae militaris memoria. itaque ab optimo
uirtutis aestimatore cum facta tum etiam uerba tua 45
centurionatus honore d<on>ata sunt.
  Sed quod ad proeliatorum excellentem for- 24.1
titudinem adtinet, merito L. Sicci Dentati comme-
moratio omnia Romana exempla finierit, cuius opera
honoresque operum ultra fidem ueri excedere iudi-
cari possent, nisi ea certi auctores, inter quos M. 5
Varro, monumentis suis testata esse uoluissent. quem
centies et uicies in aciem descendisse tradunt, eo
robore animi atque corporis utentem, ut maiorem
semper uictoriae partem traxisse uideretur: sex et
xxx spolia ex hoste retulisse, quorum in numero 10
octo fuisse <eorum>, cum quibus inspectante utroque
exercitu ex prouocatione dimicasset, xiiii ciues ex
media morte raptos seruasse, v et xl uulnera pectore
excepisse, tergo cicatricibus uacuo: nouem trium-
phales imperatorum currus secutum, totius ciuitatis 15
oculos in se numerosa donorum pompa conuerten-
tem: praeferebantur enim aureae coronae octo, ciuicae
xiiii, murales iii, obsidionalis i, torques lxxxiii,
armillae clx, hastae xviii, phalerae xxv, ornamenta
etiam legioni, nedum militi satis multa. 20