BELLVM MITHRIDATICVM
  Ponticae gentes a septentrione in sinistrum iacent, a 1.40.1
Pontico cognominatae mari. harum gentium atque regio-
num rex antiquissimus Aeetas, post Artabazes, a septem
Persis oriundus, inde Mithridates, omnium longe maxi-
mus. quippe cum quattuor Pyrrho, quattuordecim anni 5
Hannibali suffecerint, ille per quadraginta annos restitit,
donec tribus ingentibus bellis subactus felicitate Sullae,
virtute Luculli, magnitudine Pompei consumeretur. cau-
sam quidem illius belli praetenderat apud Cassium lega-
tum, adtrectari terminos suos a Nicomede Bithyno; ce- 10
terum elatus animis ingentibus Asiae totius et, si posset
Europae cupiditate flagrabat. spem ac fiduciam dabant
nostra vitia; quippe cum civilibus bellis distringeremur,
invitabat occasio, nudumque latus imperi ostendebant
procul Marius, Sulla, Sertorius. inter haec rei publicae 15
volnera et hos tumultus repente quasi captato tempore
in lassos simul atque districtos subitus turbo Pontici
belli ab ultima veluti specula septentrionis erupit.
  Primus statim impetus belli Bithyniam rapuit,
Asia inde pari terrore correpta est, nec cunctanter ad 20
regem ab urbibus nostris populisque descitum est.
aderat, instabat, saevitia quasi virtute utebatur. nam
quid atrocius uno eius edicto, cum omnes qui in Asia
forent Romanae civitatis homines interfici iussit? tum
quidem domus templa et arae, humana omnia atque 25
divina iura violata sunt. sed hic terror Asiae Europam
quoque regi aperiebat. itaque missis Archelao Neopto-
lemoque praefectis, excepta Rhodo, quae pro nobis
firmius stetit, ceterae Cyclades, Delos, Euboea et ipsum
Graeciae decus Athenae tenebantur. Italiam iam ipsam- 30
que urbem Romam regius terror adflabat. itaque
L. Sulla festinat, vir armis optimus, parique violentia
ruentem ulterius hostem quadam quasi manu reppulit.
primumque Athenas urbem, —quis crederet?—fru-
gum parentem, obsidione ac fame ad humanos cibos 35
compulit; mox subrutus Piraei portus sex aut amplius
muris cinctus. postquam domuerat ingratissimos homi-
num, tamen, ut ipse dixit, in honorem mortuorum
sacris suis famaeque donavit. mox cum Euboea atque
Boeotia praesidia regis depulisset, omnis copias uno 40
apud Chaeroniam, apud Orchomenon altero bello dissi-
pavit, statimque in Asiam transgressus ipsum opprimit.
et debellatum foret, nisi de Mithridate triumphare cito
quam vere maluisset. ac tum quidem hunc Asiae statum
Sulla dederat: ictum cum Ponticis foedus, recepit Bi- 45
thyniam a rege Nicomedes, Ariobarzanes Cappadociam,
Asia rursus nostra, ut coeperat, Mithridates tantum re-
pulsus. itaque non fregit ea res Ponticos, sed incendit.
quippe rex Asia et Europa quodam modo inescatus non
iam quasi alienam, sed, quia amiserat, quasi raptam belli 50
iure repetebat. igitur ut exstincta parum fideliter incen-
dia maiore flamma revivescunt, ita ille de integro, auctis
maiorem in modum copiis, tota denique regni sui mole
in Asiam rursus mari terra fluminibusque veniebat.
  Cyzicum, nobilis civitas, arce, moenibus, portu 55
turribusque marmoreis Asiaticae plagae litora inlustrat.
hanc ille quasi alteram Romam toto invaserat bello.
sed fiduciam oppidanis resistendi nuntius fecit, docens
adventare Lucullum, qui—horribile dictu—per me-
dias hostium naves utre suspensus et pedibus iter 60
adgubernans, videntibus procul quasi marina pristis
evaserat. mox clade conversa, cum ex mora obsidi regem
fames et ex fame pestilentia urgeret, recedentem
Lucullus adsequitur adeoque caedit, ut Granicus et
Aesepus amnes cruenti redderentur. rex callidus Roma- 65
naeque avaritiae peritus spargi a fugientibus sarcinas et
pecuniam iussit, qua sequentes moraretur. nec felicior
in mari quam in terra fuga. quippe centum amplius
navium classem adparatu belli gravem in Pontico mari
adgressa tempestas tam foeda strage laceravit, ut nava- 70
lis belli instar efficeret, planeque ut Lucullus quodam
cum fluctibus procellisque commercio debellandum tra-
didisse regem ventis videretur. adtritae iam omnes vali-
dissimi regni vires erant, sed animus malis augebatur.
itaque conversus ad proximas gentes totum paene orien- 75
tem ac septentrionem ruina sua involvit. Hiberi, Caspii,
Albani et utraeque sollicitantur Armeniae, per quae omnia
decus et nomen et titulos Pompeio suo Fortuna quaerebat.
qui ubi novis motibus ardere Asiam videt aliosque ex
aliis prodire reges, nihil cunctandum ratus, priusquam 80
inter se gentium robora coirent, statim ponte navibus
facto omnium ante se primus transit Euphraten regemque
fugientem media nanctus Armenia—quanta felicitas
viri!—uno proelio confecit. nocturna ea dimicatio fuit et
luna in partibus. quippe quasi commilitans cum a tergo 85
se hostibus, a facie Romanis praebuisset, Pontici per erro-
rem longius cadentis umbras suas quasi hostium corpora
petebant. et Mithridates quidem nocte illa debellatus est.
nihil enim postea valuit, quamquam omnia expertus
more anguium, qui optrito capite postremum cauda 90
minantur. quippe cum effugisset hostem Colchis tenus,
iungere Bosporon, inde per Thracen Macedoniamque et
Graeciam transilire, sic Italiam nec opinatus invadere
tantum cogitavit. sed defectione civium Pharnacisque
filii scelere praeventus male temptatum veneno spiritum 95
ferro expulit.
  Gnaeus interim Magnus rebellis Asiae reliquias
sequens per diversa gentium terrarumque volitabat.
nam sub orientem secutus Armenios, captis, ipso capite
gentis, Artaxatis supplicem iussit regnare Tigranen. at 100
in septentrione Scythicum iter tamquam in mari stellis
secutus Colchos cecidit, ignovit Hiberiae, pepercit Alba-
nis. regem Colchorum Oroden, positis sub ipso Caucaso
castris iussit in plana descendere, at Artocen, qui
Hiberis imperabat, et obsides liberos dare; Oroden etiam 105
remuneratus est, ultro ab Albania sua lectum aureum
et alia dona mittentem. nec non et in meridiem verso
agmine Libanum Syriae Damascumque transgressus
per nemora illa odorata, per turis et balsami silvas
Romana signa circumtulit. Arabes, si quid impera- 110
ret, praesto fuere. Hierosolyma defendere temptavere
Iudaei; verum haec quoque et intravit et vidit illud
grande inpiae gentis arcanun patens, sub aurea vite
Caelum. dissidentibusque de regno fratribus arbiter
factus regnare iussit Hyrcanum; Aristobolum, quia 115
renovabat imperium, in catenas dedit. sic Pompeio duce
populus Romanus totam, qua latissima est, Asiam per-
vagatus, quam extremam imperii habebat provinciam
mediam fecit. exceptis quippe Parthis, qui foedus ma-
luerunt, et Indis, qui adhuc nos nec noverant, omnis 120
Asia inter rubrum et Caspium et Oceanum Pompeianis
domita vel oppressa signis tenebatur.