BELLVM CIVILE MARIANVM
  Hoc deerat unum populi Romani malis, ut iam 2.9.1
ipse intra se parricidale bellum domi stringeret, et
in urbe media ac foro quasi harena cives cum civibus
suis gladiatorio more concurrerent. aequiore animo
utcumque ferrem, si plebei duces aut, si nobiles, mali 5
saltem ducatum sceleri praebuissent. tum vero—pro
facinus—qui viri! qui imperatores! decora et ornamenta
saeculi sui, Marius et Sulla, pessimo facinori suam
etiam dignitatem praebuerunt.
  Bellum civile Marianum sive Sullanum tribus, ut 10
sic dixerim, sideribus agitatum est. primum levi et
modico tumultu maiore quam bello, intra ipsos dum-
taxat armorum duces subsistente saevitia; mox atrocius
et cruentius, per ipsius viscera senatus grassante victo-
ria; ultimo non civicam modo, sed hostilem quoque 15
rabiem supergressum est, cum armorum furor totius
Italiae viribus niteretur, eo usque odiis saevientibus,
donec deessent qui occiderentur.
  Initium et causa belli inexplebilis honorum Marii
fames, dum decretam Sullae provinciam Sulpicia lege 20
sollicitat. sed inpatiens iniuriae statim Sulla legiones
circumegit, dilatoque Mithridate Esquilina Collinaque
porta geminum urbi agmen infudit. inde cum consules
Sulpicius et Albinovanus obiecissent catervas suas,
et saxa undique a moenibus ac tela iacerentur, ipse 25
quoque iaculatus incendio viam fecit arcemque Capi-
tolii, quae Poenos quoque, Gallos etiam Senonas eva-
serat, quasi captivam victor insedit. tum ex consulto
senatus adversariis hostibus iudicatis in praesentem
tribunum aliosque diversae factionis iure saevitum 30
est; Marium servilis fuga exemit, immo fortuna alteri
bello reservavit.
  Cornelio Cinna Gnaeo Octavio consulibus male
obrutum resurrexit incendium, et quidem ab ipsorum
discordia, cum de revocandis quos senatus hostes iudi- 35
caverat ad populum referretur; cincta quidem gladiis
contione, sed vincentibus quibus pax et quies potior,
profugus patria sua Cinna confugit ad partes. redit
ab Africa Marius clade maior; si quidem carcer cate-
nae, fuga exilium horrificaverant dignitatem. itaque 40
ad nomen tanti viri late concurritur, servitia—pro
nefas!—et ergastula armantur, et facile invenit exer-
citum miser imperator. itaque vi patriam reposcens,
unde vi fuerat expulsus, poterat videri iure agere, nisi
causam suam saevitia corrumperet. sed cum dis homi- 45
nibusque infestus rediret, statim primo impetu cliens
et alumna urbis Ostia nefanda strage diripitur. mox
in urbem quadruplici agmine intratur. divisere copias
Cinna Marius, Carbo Sertorius. hic postquam manus
omnis Octavi depulsa Ianiculo est, statim ad principum 50
caedem signo dato aliquanto saevius quam aut in
Punica aut in Cimbrica urbe saevitur. Octavi consulis
caput pro rostris exponitur, Antoni consularis in Mari
ipsius mensis. Caesares a Fimbria in penatibus domo-
rum suarum trucidantur, Crassi pater et filius in mutuo 55
alter alterius adspectu. Baebium atque Numitorium
per medium forum unci traxere carnificum. Catulus
se ignis haustu ludibrio hostium exemit. Merula fla-
men Dialis in Capitolio Iovis ipsius oculos venarum
cruore respersit. Ancharius ipso vidente Mario con- 60
fossus est, quia fatalem illam scilicet manum non por-
rexerat salutanti. haec tot senatus funera intra kalendas
et idus Ianuarii mensis septima illa Marii purpura dedit.
quid futurum fuit, si annum consulatus implesset?
  Scipione Norbanoque consulibus tertius ille turbo 65
civilis insaniae toto furore detonuit; quippe cum hinc
octo legiones, [inde] quingentae cohortes starent in ar-
mis, inde ab Asia cum victore exercitu Sulla properaret.
et sane cum tam ferus in Sullanos Marius fuisset,
quanta saevitia opus erat, ut Sulla de Mario vindica- 70
retur? primum apud Capuam sub amne Volturno signa
concurrunt, et statim Norbani fusus exercitus, statim
omnes Scipionis copiae ostentata spe pacis oppressae.
tum Marius iuvenis et Carbo consules quasi desperata
victoria, ne inulti perirent, in anticessum sanguine 75
senatus sibi parentabant, obsessaque curia sic de senatu
quasi de carcere qui iugularentur educti. quid fune-
rum in foro, in circo, in patentibus templis! nam
Mucius Scaevola pontifex Vestalis amplexus aras tan-
tum non eodem igne sepelitur. Lamponius atque 80
Telesinus, Samnitum duces, atrocius Pyrrho et Han-
nibale Campaniam Etruriamque populantur, et sub
specie partium se vindicant. apud Sacriportum Colli-
namque portam debellatae omnes hostium copiae;
ibi Marius, hic Telesinus oppressi. nec idem tamen 85
caedium qui bello finis fuit. stricti enim et in pace gla-
dii, animadversumque in eos, qui se sponte dediderant.
minus est, quod apud Sacriportum, apud Collinam
septuaginta amplius milia Sulla concidit: bellum erat.
quattuor milia deditorum inermium civium in villa 90
publica interfici iussit: isti tot in pace non plures
sunt? quis autem illos potest computare, quos in urbe
passim quisquis voluit occidit? donec admonente Fufi-
dio vivere aliquos debere ut essent quibus imperarent,
proposita est ingens illa tabula et ex ipso equestris ordi- 95
nis flore ac senatu duo milia electi, qui mori iuberentur:
novi generis edictum. piget post haec referre ludibrio
habita fata Carbonis, fata Sorani, Plaetorios atque Venu-
leios, Baebium sine ferro ritu ferarum inter manus lanci-
natum, Marium, ducis ipsius fratrem, apud Catuli 100
sepulchrum oculis effossis, manibus cruribusque effractis
servatum aliquandiu, ut per singula membra moreretur.
possis singulorum hominum ferre poenas: municipia
Italiae splendidissima sub hasta venierunt, Spoletium
Interamnium, Praeneste Florentia. nam Sulmonem, 105
vetus oppidum socium atque amicum—facinus indi-
gnum!—non expugnat aut obsidet iure belli; sed
quo modo morte damnati duci iubentur, sic damnatam
civitatem iussit Sulla deleri.