Quem in modum disseruerit Fauorinus consultus a me super officio 14.2.pr.1
iudicis.
  Quo primum tempore a praetoribus lectus in iudices sum, 1.1
ut iudicia quae appellantur priuata susciperem, libros
utriusque linguae de officio iudicis scriptos conquisiui, ut
homo adulescens a poetarum fabulis et a rhetorum epilogis
ad iudicandas lites uocatus rem iudiciariam, quoniam uocis, 5
ut dicitur, uiuae penuria erat, ex mutis, quod aiunt, magis-
tris cognoscerem. Atque in dierum quidem diffissionibus
conperendinationibusque et aliis quibusdam legitimis ritibus
ex ipsa lege Iulia et ex Sabini Masurii et quorundam aliorum
iurisperitorum commentariis commoniti et adminiculati 10
sumus. In his autem, quae existere solent, negotiorum am- 2.1
bagibus et in ancipiti rationum diuersarum circumstantia
nihil quicquam nos huiuscemodi libri iuuerunt. Nam etsi 3.1
consilia iudicibus ex praesentium causarum statu capienda
sunt, generalia tamen quaedam praemonita et praecepta
sunt, quibus ante causam praemuniri iudex praepararique
ad incertos casus futurarum difficultatum debeat, sicut 5
illa mihi tunc accidit inexplicabilis reperiendae sententiae
ambiguitas.
  Petebatur apud me pecunia, quae dicebatur data nume- 4.1
rataque; sed qui petebat, neque tabulis neque testibus id
factum docebat et argumentis admodum exilibus nitebatur.
Sed eum constabat uirum esse firme bonum notaeque et 5.1
expertae fidei et uitae inculpatissimae, multaque et inlus-
tria exempla probitatis sinceritatisque eius expromebantur;
illum autem, unde petebatur, hominem esse non bonae 6.1
rei uitaque turpi et sordida conuictumque uolgo in mendaciis
plenumque esse perfidiarum et fraudum ostendebatur. Is 7.1
tamen cum suis multis patronis clamitabat probari apud me
debere pecuniam datam consuetis modis: expensi latione,
mensae rationibus, chirographi exhibitione, tabularum ob-
signatione, testium intercessione; ex quibus omnibus si 8.1
nulla re probaretur, dimitti iam se oportere et aduersarium
de calumnia damnari; quod de utriusque autem uita atque
factis diceretur, frustra id fieri atque dici; rem enim de
petenda pecunia apud iudicem priuatum agi, non apud 5
censores de moribus.
  Tunc ibi amici mei, quos rogaueram in consilium, uiri 9.1
exercitati atque in patrociniis et in operis fori celebres
semperque se circumundique distrahentibus causis festi-
nantes, non sedendum diutius ac nihil esse dubium dicebant,
quin absoluendus foret, quem accepisse pecuniam nulla 5
probatione sollemni docebatur. Sed enim ego homines cum 10.1
considerabam, alterum fidei, alterum probri plenum spurcis-
simaeque uitae ac defamatissimae, nequaquam adduci potui
ad absoluendum. Iussi igitur diem diffindi atque inde a sub- 11.1
selliis pergo ire ad Fauorinum philosophum, quem in eo
tempore Romae plurimum sectabar, atque ei de causa ac de
hominibus quae apud me dicta fuerant, uti res erat, narro
omnia ac peto, ut et ipsum illud, in quo haerebam, et cetera 5
etiam, quae obseruanda mihi forent in officio iudicis, faceret
me, ut earum rerum essem prudentior.
  Tum Fauorinus religione illa cunctationis et sollicitudinis 12.1
nostrae conprobata: 'id quidem,' inquit 'super quo nunc
deliberas, uideri potest specie tenui paruaque esse. Sed si de
omni quoque officio iudicis praeire tibi me uis, nequaquam
est uel loci huius uel temporis; est enim disceptatio ista 13.1
multiiugae et sinuosae quaestionis multaque et anxia cura
et circumspicientia indigens. Namque ut pauca tibi nunc 14.1
quaestionum capita adtingam, iam omnium primum hoc de
iudicis officio quaeritur: si iudex forte id sciat, super qua
re apud eum litigatur, eaque res uni ei, priusquam agi coepta
aut in iudicium deducta sit, ex alio quodam negotio casuue 5
aliquo cognita liquido et comperta sit neque id tamen in
agenda causa probetur, oporteatne eum secundum ea, quae
sciens uenit, iudicare an secundum ea, quae aguntur? Id 15.1
etiam' inquit 'quaeri solet, an deceat atque conueniat iudici
causa iam cognita, si facultas esse uideatur conponendi
negotii, officio paulisper iudicis dilato communis amicitiae
et quasi pacificatoris partes recipere? Atque illud amplius 16.1
ambigi ac dubitari scio, debeatne iudex inter cognoscendum
ea, quae dicto quaesitoque opus est, dicere et quaerere,
etiamsi, cuius ea dici quaerique interest, neque dicat neque
postulet? Patrocinari enim prorsus hoc esse aiunt, non 5
iudicare.
  'Praeter haec super ea quoque re dissentitur, an ex usu 17.1
exque officio sit iudicis rem causamque, de qua cognoscit,
interlocutionibus suis ita exprimere consignareque, ut ante
sententiae tempus ex his, quae apud eum in praesens con-
fuse uarieque dicuntur, proinde, ut quoquo in loco ac tem- 5
pore mouetur, signa et indicia faciat motus atque sensus sui.
Nam qui iudices' inquit 'acres atque celeres uidentur, non 18.1
aliter existimant rem, qua de agitur, indagari conprehen-
dique posse, nisi is, qui iudicat, crebris interrogationibus
necessariisque interlocutionibus et suos sensus aperiat et
litigantium deprehendat. Contra autem, qui sedatiores et 19.1
grauiores putantur, negant iudicem debere ante sententiam,
dum causa utrimque agitatur, quotiens aliqua re proposita
motus est, totiens significare quid sentiat. Euenturum enim
aiunt, ut, quia pro uarietate propositionum argumentorum- 5
que alius atque alius motus animi patiendus est, aliter atque
aliter eadem in causa eodemque in tempore sentire et inter-
loqui uideantur.
  'Sed de his' inquit 'et ceteris huiuscemodi iudicialis officii 20.1
tractatibus et nos posthac, cum erit otium, dicere, quid
sentiamus, conabimur et praecepta Aelii Tuberonis super
officio iudicis, quae nuperrime legi, recensebimus. Quod 21.1
autem ad pecuniam pertinet, quam apud iudicem peti
dixisti, suadeo hercle tibi, utare M. Catonis, prudentissimi
uiri, consilio, qui in oratione, quam pro L. Turio contra Cn.
Gellium dixit, ita esse a maioribus traditum obseruatumque 5
ait, ut si, quod inter duos actum est, neque tabulis neque
testibus planum fieri possit, tum apud iudicem, qui de ea re
cognosceret, uter ex his uir melior esset, quaereretur et, si
pares essent seu boni pariter seu mali, tum illi, unde petitur,
crederetur ac secundum eum iudicaretur. In hac autem 22.1
causa, de qua tu ambigis, optimus est qui petit, unde
petitur deterrimus, et res est inter duos acta sine testibus.
Eas igitur et credas ei qui petit, condemnesque eum de quo 23.1
petitur, quoniam, sicuti dicis, duo pares non sunt et qui
petit melior est.'
  Hoc quidem mihi tum Fauorinus, ut uirum philosophum 24.1
decuit, suasit. Sed maius ego altiusque id esse existimaui, 25.1
quam quod meae aetati et mediocritati conueniret, ut cogno-
uisse et condemnasse de moribus, non de probationibus
rei gestae uiderer; ut absoluerem tamen, inducere in animum
non quiui et propterea iuraui mihi non liquere atque ita 5
iudicatu illo solutus sum.
  Verba ex oratione M. Catonis, cuius commeminit Fauori- 26.1
nus, haec sunt: 'Atque ego a maioribus memoria sic accepi:
si quis quid alter ab altero peterent, si ambo pares essent,
siue boni siue mali essent, quod duo res gessissent, uti testes
non interessent, illi, unde petitur, ei potius credendum esse. 5
Nunc si sponsionem fecisset Gellius cum Turio, ni uir melior
esset Gellius quam Turius, nemo, opinor, tam insanus esset,
qui iudicaret meliorem esse Gellium quam Turium: si non
melior Gellius est Turio, potius oportet credi, unde petitur.'