C. PLINIVS ARISTONI SVO S.
  Cum sis peritissimus et priuati iuris et publici, cuius pars 8.14.1.1
senatorium est, cupio ex te potissimum audire, errauerim in
senatu proxime necne, non ut in praeteritum (serum enim),
uerum ut in futurum si quid simile inciderit erudiar. Dices: 2.1
'Cur quaeris quod nosse debebas?' Priorum temporum serui-
tus ut aliarum optimarum artium, sic etiam iuris senatorii
obliuionem quandam et ignorantiam induxit. Quotus enim 3.1
quisque tam patiens, ut uelit discere, quod in usu non sit
habiturus? Adde quod difficile est tenere quae acceperis nisi
exerceas. Itaque reducta libertas rudes nos et imperitos
deprehendit; cuius dulcedine accensi, cogimur quaedam 5
facere ante quam nosse. Erat autem antiquitus institutum, 4.1
ut a maioribus natu non auribus modo uerum etiam oculis
disceremus, quae facienda mox ipsi ac per uices quasdam
tradenda minoribus haberemus. Inde adulescentuli statim 5.1
castrensibus stipendiis imbuebantur ut imperare parendo,
duces agere dum sequuntur adsuescerent; inde honores peti-
turi adsistebant curiae foribus, et consilii publici spectatores
ante quam consortes erant. Suus cuique parens pro magistro, 6.1
aut cui parens non erat maximus quisque et uetustissimus pro
parente. Quae potestas referentibus, quod censentibus ius,
quae uis magistratibus, quae ceteris libertas, ubi cedendum
ubi resistendum, quod silentii tempus, quis dicendi modus, 5
quae distinctio pugnantium sententiarum, quae exsecutio
prioribus aliquid addentium, omnem denique senatorium
morem (quod fidissimum percipiendi genus) exemplis doce-
bantur. At nos iuuenes fuimus quidem in castris; sed cum 7.1
suspecta uirtus, inertia in pretio, cum ducibus auctoritas nulla,
nulla militibus uerecundia, nusquam imperium nusquam
obsequium, omnia soluta turbata atque etiam in contrarium
uersa, postremo obliuiscenda magis quam tenenda. Iidem 8.1
prospeximus curiam, sed curiam trepidam et elinguem, cum
dicere quod uelles periculosum, quod nolles miserum esset.
Quid tunc disci potuit, quid didicisse iuuit, cum senatus
aut ad otium summum aut ad summum nefas uocaretur, et 5
modo ludibrio modo dolori retentus numquam seria, tristia
saepe censeret? Eadem mala iam senatores, iam participes 9.1
malorum multos per annos uidimus tulimusque; quibus
ingenia nostra in posterum quoque hebetata fracta con-
tusa sunt. Breue tempus (nam tanto breuius omne quanto 10.1
felicius tempus) quo libet scire quid simus, libet exercere
quod scimus. Quo iustius peto primum ut errori, si quis est
error, tribuas ueniam, deinde medearis scientia tua cui
semper fuit curae, sic iura publica ut priuata sic antiqua ut 5
recentia sic rara ut adsidua tractare. Atque ego arbitror illis 11.1
etiam, quibus plurimarum rerum agitatio frequens nihil esse
ignotum patiebatur, genus quaestionis quod adfero ad te aut
non satis tritum aut etiam inexpertum fuisse. Hoc et ego
excusatior si forte sum lapsus, et tu dignior laude, si potes id 5
quoque docere quod in obscuro est an didiceris.
  Referebatur de libertis Afrani Dextri consulis incertum 12.1
sua an suorum manu, scelere an obsequio perempti. Hos
alius (Quis? Ego; sed nihil refert) post quaestionem supplicio
liberandos, alius in insulam relegandos, alius morte puniendos
arbitrabatur. Quarum sententiarum tanta diuersitas erat, ut 5
non possent esse nisi singulae. Quid enim commune habet 13.1
occidere et relegare? Non hercule magis quam relegare et
absoluere; quamquam propior aliquanto est sententiae rele-
gantis, quae absoluit, quam quae occidit (utraque enim ex
illis uitam relinquit, haec adimit), cum interim et qui morte 5
puniebant et qui relegabant, una sedebant et temporaria
simulatione concordiae discordiam differebant. Ego postu- 14.1
labam, ut tribus sententiis constaret suus numerus, nec se
breuibus indutiis duae iungerent. Exigebam ergo ut qui capi-
tali supplicio adficiendos putabant, discederent a relegante,
nec interim contra absoluentes mox dissensuri congregaren- 5
tur, quia paruolum referret an idem displiceret, quibus non
idem placuisset. Illud etiam mihi permirum uidebatur, eum 15.1
quidem qui libertos relegandos, seruos supplicio adficiendos
censuisset, coactum esse diuidere sententiam; hunc autem qui
libertos morte multaret, cum relegante numerari. Nam si
oportuisset diuidi sententiam unius, quia res duas compre- 5
hendebat, non reperiebam quamadmodum posset iungi sen-
tentia duorum tam diuersa censentium.
  Atque adeo permitte mihi sic apud te tamquam ibi, sic 16.1
peracta re tamquam adhuc integra rationem iudicii mei red-
dere, quaeque tunc carptim multis obstrepentibus dixi, nunc
per otium iungere. Fingamus tres omnino iudices in hanc 17.1
causam datos esse; horum uni placuisse perire libertos, alteri
relegari, tertio absolui. Vtrumne sententiae duae collatis
uiribus nouissimam periment, an separatim una quaeque
tantundem quantum altera ualebit, nec magis poterit cum 5
secunda prima conecti quam secunda cum tertia? Igitur in 18.1
senatu quoque numerari tamquam contrariae debent, quae
tamquam diuersae dicuntur. Quodsi unus atque idem et per-
dendos censeret et relegandos, num ex sententia unius et
perire possent et relegari? Num denique omnino una sententia 5
putaretur, quae tam diuersa coniungeret? Quemadmodum 19.1
igitur, cum alter puniendos, alter censeat relegandos, uideri
potest una sententia quae dicitur a duobus, quae non uide-
retur una, si ab uno diceretur? Quid? lex non aperte docet
dirimi debere sententias occidentis et relegantis, cum ita 5
discessionem fieri iubet: 'Qui haec censetis, in hanc partem,
qui alia omnia, in illam partem ite qua sentitis'? Examina
singula uerba et expende: 'qui haec censetis', hoc est qui rele-
gandos putatis, 'in hanc partem', id est in eam in qua sedet
qui censuit relegandos. Ex quo manifestum est non posse in 20.1
eadem parte remanere eos, qui interficiendos arbitrantur.
'Qui alia omnia': animaduertis, ut non contenta lex dicere
'alia' addiderit 'omnia'. Num ergo dubium est alia omnia sen-
tire eos qui occidunt quam qui relegant? 'In illam partem 5
ite qua sentitis': nonne uidetur ipsa lex eos qui dissentiunt
in contrariam partem uocare cogere impellere? Non consul
etiam, ubi quisque remanere, quo transgredi debeat, non
tantum sollemnibus uerbis, sed manu gestuque demonstrat?
At enim futurum est ut si diuidantur sententiae interficientis 21.1
et relegantis, praeualeat illa quae absoluit. Quid istud ad cen-
sentes? quos certe non decet omnibus artibus, omni ratione
pugnare, ne fiat quod est mitius. Oportet tamen eos qui
puniunt et qui relegant, absoluentibus primum, mox inter se 5
comparari. Scilicet ut in spectaculis quibusdam sors aliquem
seponit ac seruat, qui cum uictore contendat, sic in senatu
sunt aliqua prima, sunt secunda certamina, et ex duabus
sententiis eam, quae superior exstiterit, tertia exspectat.
Quid, quod prima sententia comprobata ceterae perimuntur? 22.1
Qua ergo ratione potest esse non unus atque idem locus sen-
tentiarum, quarum nullus est postea? Planius repetam. Nisi 23.1
dicente sententiam eo qui relegat, illi qui puniunt capite initio
statim in alia discedant, frustra postea dissentient ab eo cui
paulo ante consenserint. Sed quid ego similis docenti? cum 24.1
discere uelim, an sententias diuidi an iri in singulas opor-
tuerit. Obtinui quidem quod postulabam; nihilo minus tamen
quaero, an postulare debuerim. Quemadmodum obtinui?
Qui ultimum supplicium sumendum esse censebat, nescio an 5
iure, certe aequitate postulationis meae uictus, omissa sen-
tentia sua accessit releganti, ueritus scilicet ne, si diuiderentur
sententiae, quod alioqui fore uidebatur, ea quae absoluen-
dos esse censebat numero praeualeret. Etenim longe plures in
hac una quam in duabus singulis erant. Tum illi quoque qui 25.1
auctoritate eius trahebantur, transeunte illo destituti reli-
querunt sententiam ab ipso auctore desertam, secutique sunt
quasi transfugam quem ducem sequebantur. Sic ex tribus 26.1
sententiis duae factae, tenuitque ex duabus altera tertia
expulsa, quae, cum ambas superare non posset, elegit ab utra
uinceretur. Vale.