DE NOMINE
  Proprium nomen in quattuor dividitur partes, praenomen nomen co- 429.2
gnomen agnomen. praenomen est quod in loquendo praeponimus, ut Pu-
blius: nomen est commune familiae, ut Cornelius: cognomen est pro-
prium vocabulum, ut Scipio: agnomen est quod extrinsecus sumitur, vel 5
a virtutibus, ut Africanus, vel a vitiis, ut Gurges Strabo. sed sciendum
est quod plerumque contingit, ut unum tantum modo inveniatur: nam
ecce Romulus unum tantum habet: plerumque duo inveniuntur, ut Numa
Pompilius; plerumque tria, ut Publius Virgilius Maro; plerumque quattuor,
ut Publius Cornelius Scipio Africanus. sane sciendum est quia, quotiens 10
unum invenitur, cognomen est; nemo enim potest esse sine vocabulo:
quotiens duo, plerumque praenomen et cognomen, si libertus est; nam
non potest libertus habere nomen, quod familiam significat, cum ipse
sine familia sit.
  Appellativorum nominum species sunt viginti septem. sunt nomina 15
corporalia, quae videmus et tangimus, ut terra lapis; sunt incorporalia,
quae nec videmus nec tangimus, ut pietas iustitia. sunt primae positio-
nis, quae a natura firmata sunt, ut mons schola; sunt derivativa, quae
a primae positionis nominibus deducuntur, ut montanus scholasticus. haec
autem derivativa non regulis, sed auctoritate firmantur. nam plerumque 20
invenimus varia ab uno sermone, ut <a> Tuder est Tudertinus Tuders. sunt
etiam diminutiva, quae sensum minuunt et non semper, sed frequenter
syllabis crescunt, ut agnus agnellus. sunt etiam alia sono diminutiva, ut
tabula fabula. in his enim significatio principalis est, sed enuntiatio di-
minutiva. tunc enim re vera essent diminutiva, si haberent alia princi- 25
palia, ut oculus ocellus. sunt quae dicuntur tota Graeca, ut Dido Manto:
haec possunt et Graece et Latine declinari, Graece, ut Dido Didus, Latine,
<ut> Dido Didonis, Manto Mantus et Manto Mantonis. sunt quae tota Latina
appellantur, quae longe aliter a Latinis proferuntur quam a Graecis. nam
cum Graeci dicant Polydeuces, Latini appellant Pollux. haec autem quae 30
tantum Latina sunt Latine declinamus. sunt quae appellantur notha,
quae non primis syllabis, sed ultimis a Graeco sermone dissentiunt, ut
Achilleus Achilles, Agamemnon Agamemno; et fere omnia Graeca, quae
in on exeunt, detracta n littera per brevem o proferuntur, ut Apol-
lon Apollo, Platon Plato. sunt synonyma, quae varias habent elocutiones, 35
sed unam significationem, ut terra humus solum tellus. sunt homonyma
superioribus contraria, ut aries: nam et machinamentum, quo muri ex-
pugnantur, et sidus in caelo et animal in terra aries vocatur. sunt pa-
tronymica, quae trahuntur non tantum a patribus, sed etiam a parentibus: 430.1
nam inveniuntur et a matre ducta, ut Thetideius et Letoides, et ab avo,
ut Aeacides, et a maioribus, ut Dardanides Aeneas, et a vitrico, ut Am-
phitryoniades. sic ergo dicimus patronymica non a patre tantum, sed a
parentibus tracta, ut dicimus parricidam non eum qui patrem tantum, sed 5
qui quemque parentum necaverit. haec autem patronymica, si Graeca
fuerint, aut in des exeunt, ut Atrides, aut in ius, ut Atreius, aut in on,
ut Atrion. sed quae in des exeunt, tantum patronymica sunt, ut Atrides
Agamemnon; quae in ius exeunt, et patronymica et possessiva, ut Atreius
Agamemnon, Atreius gladius, Euandrius ensis. quae autem in on exeunt, 10
in Latinum sermonem non transeunt. feminina autem aut in is exeunt,
ut Atreis; aut in ias, ut Atreias; aut in ne, ut Atrine. sunt etiam no-
mina adiectiva, quae plerumque sensum habent, sed coniunctione laetan-
tur, ut magnus fortis: dicimus enim 'magnus vir', 'fortis exercitus'. sunt
etiam qualitatis, quae trahuntur ab animo, a corpore, extrinsecus, ut do- 15
ctus niger felix; sunt quantitatis, quae trahuntur a mensura, ut longus
latus; sunt gentis, quae gentem significant, ut Graecus Hispanus; sunt
quae patriam significant, ut Romanus; sunt quae numerum, ut unus duo
tres quattuor quinque; sunt quae ordinem, ut quintus sextus. sunt quae
ad aliquid dicuntur, quae penitus non possunt sine alterius coniunctione 20
intellegi, ut pater: non enim patrem possumus dicere, nisi filium habeat.
sunt ad aliquid qualiter se habentia, quae e contrario significationem su-
munt, ut dexter sinister niger candidus. sunt generalia, in quibus species
continentur, ut animal: nam animal dicitur et homo et canis et equus.
sunt specialia, ut sunt illa quae diximus, canis homo et equus: nam 25
illa sunt specialia, quae <a> genere descendunt. sunt facta de verbo, ut
doctor lector. haec autem semper in tor exeunt et oriuntur a gerundi
modo ultimo tempore ultima syllaba in tor versa per omnes coniugationes,
ut amatu amator, doctu doctor, auditu auditor, lectu lector. sunt etiam
participiis similia, ut demens: nam sic est demens quasi legens; sed de- 30
mens nomen est, quia recipit conparationem, legens vero participium,
quia non recipit similiter conparationem. sunt etiam verbo similia, ut
contemplator: sed haec cum casum acceperint, nomina sunt, ut contem-
plator contemplatoris; cum autem tempus habuerint, verba, ut Maro dixit
'contemplator aquas dulces'. 35
  Sed conparativus gradus generis est semper communis, excepto no-
mine, quod est senior: hoc enim, ut Probus dicit, tantum generis mascu-
lini est. non omnia quae sunt qualitatis et quantitatis recipiunt conpara- 431.1
tionem, sed omnia quae recipiunt conparationem qualitatis sunt et quan-
titatis, sic ut puta non omnes qui student causas agunt, quisquis autem
causas agit studet sine dubio. recta conparatio est quae primam syllabam
integram per omnes <gradus> servat, ut doctus doctior doctissimus. si autem 5
integram non servat, inaequalia efficit nomina, quae sunt tantum tria, bo-
nus malus magnus. cum constet conparativum gradum minus significare * * *
videatur, ut clarior clarissimo, doctior doctissimo. praeterea ipse conpa-
rativus non numquam positivum significat, non numquam nec positivum
significat. quando dicimus 'Charon senior', modo non significat senior, 10
significat tamen senex. at cum Salustius dicit 'mare Ponticum dul-
cius quam cetera', modo invenitur conparativus non solum conparativus
non esse, sed nec positivus: nam mare non modo dulcius non est, sed
nec dulce quidem. Donatus dicit quinque adverbia positivo tantum esse
iungenda, tam [quam] magis maxime minus et minime, ea scilicet ratione, 15
quoniam vim in se habent conparandi, atque ideo non debent conparati-
vis gradibus iungi, ne videatur conparatio geminata. qui enim dicit 'tam
doctior', paene hoc dicit, 'doctior doctior', quod Latinitas non patitur.
Probus autem dicit omnia adverbia, quae vim augentis aut minuentis in
se habent, non debere coniungi nec conparativo nec superlativo, ut sunt 20
ista, valde multum plurimum per et similia. nam ista omnia tantum po-
sitivis gradibus debemus adiungere. quod superlativum gradum dicit ge-
netivo plurali coniungi, non adeo verum est. nam invenimus eum etiam
singulari genetivo posse coniungi, tunc quando nomina sunt enuntiatione
singularia, intellectu pluralia, ut est 'o Danaum fortissime gentis'. 25
  Quod dicit enuntiatione masculinum, intellectu esse neutrum pelagus,
verum est; vulgus falsum est: et feminino et neutro genere legimus apud
Virgilium, feminino 'in vulgum ambiguam', neutro 'ignobile vulgus'.
balneum generis neutri est in numero singulari: <in numero autem plurali> fe-
minini quidem secundum usum, ut 'occisus est ad balneas Pallicias'; 30
tamen et neutraliter legimus, ut 'balnea vitat' in Horatio. caelum in
numero singulari generis neutri est, in numero autem plurali generis
masculini: habemus enim in Lucretio 'quis totidem vertit caelos'.
caepe in numero singulari generis neutri est, ut 'tunicatum cum sale
mordens caepe'. et hoc nomen tres solos habet casus, hoc caepe 35
hoc caepe o caepe; in numero autem plurali genere feminino simpliciter 432.1
declinatur. ioca et loca simillima nomina sunt. nam in numero plurali
et masculino et neutro genere declinantur: dicimus enim et ioci et ioca,
loci et loca; in numero autem singulari tantum masculino, ut iocus et
locus. quod dicit genera communia esse inter masculinum <et femininum>, 5
ut puta pampinus, non ita intellegimus, quasi sacerdos. nam sacerdos
si masculus est, hic sacerdos dicitur; si femina, haec sacerdos: non pos-
sumus hoc pro nostra voluntate confundere, sed pro naturae qualitate
discernimus. pampinus vero et dies et similia pro nostro arbitrio vel
masculino vel feminino genere proferuntur. nomen nec in totum fixum 10
nec in totum mobile dixit <leo> leaena secundum Vergilium, 'torva leaena
lupum sequitur'; secundum Ovidium mobile est, qui dixit
    ut lea saeva sitim multa conpescuit unda.
eiusdem generis debent esse deminutiva, cuius generis sunt principalia;
ut puta ideo haec domuncula generis feminini, quia et haec domus ge- 15
neris feminini est: exceptis scilicet paucis istis, scutum pistrinum canis
rana verna scutra; nam scutra scutrillus facit, beta betaculus.
  Pulvis dicit quia numeri singularis est tantum; sed legimus apud Ho-
ratium
    novendiales dissipare pulveres. 20
item pax lux dicit numeri singularis; sed legimus apud Salustium paces
et luces. item Quirites dicit numero tantum plurali; sed legimus apud
Horatium hunc Quiritem, ut sit nominativus hic Quiris: item idem Hora-
tius 'quis te Quiritem'; cuius nominativus erit hic Quirites, ut dicit
Petronius. quadrigas dicit numeri tantum pluralis, sed Varro dicit et nu- 25
mero singulari. virus generis neutri est et declinatur quem ad modum
doctus, hoc virus huius viri: legimus enim apud Lucretium 'tetri pri-
mordia viri'. dicit nomina iam conposita non debere conponi, <et idem
paulo ante dixit de conpluribus posse conponi:> ne contrarium sit, ita in-
tellegi debet, ut liceat nobis nomen conponere bis, sed ita ut prima con- 433.1
positio sensum nominis in contrarium non vertat, secunda autem vertat,
ut territus inperterritus. illud enim nobis non licet facere, ut per con-
positionem primam conversum in contrariam significationem nomen per
secundam conpositionem valeamus revocare ad primam significationem, ut 5
est doctus indoctus, quando utique nulla ratione dicitur. praefectus vi-
gilum si sic dicatur, quem ad modum tribunus militum, id est si pro uno
nomine accipitur uterque sermo, priore parte tantum modo declinatur. si
autem voluerimus elocutionem facere, dicimus praefectus vigilibus, quo
tempore licet nobis etiam in haec duo nomina aliquem adferre sermonem, 10
ut 'praefectus est vigilibus'.
  Casus plerique quattuor esse dicunt, auferentes nominativum et voca-
tivum, qui similis est nominativo. ideo autem auferunt nominativum, quo-
niam, cum casus sit dictus ab eo, quod faciat nomen cadere, nominativus
e contrario rectum nomen ostendit. alii quinque docent, ut Graeci, qui 15
ablativum non habent; alii sex, ut Latini, qui ablativum addunt; alii etiam
septimum addunt casum, qui est ablativo similis sine praepositione, quam-
quam non in omnibus similis inveniatur. nam quando dico 'doctior illo'
et 'doctior ab illo', re vera eadem invenitur elocutio; quando autem dico
'illo praesente suscepi' et 'ab illo praesente suscepi', non est similis ab 20
utroque casu elocutio. nam 'illo praesente suscepi' admittit tertiam per-
sonam; 'ab illo praesente suscepi', inter duas tantum modo res geri vi-
detur. non nulli adiungunt octavum casum, qui fit, cum quid per accu-
sativum cum praepositione possumus dicere <et> dicimus per dativum sine
praepositione, ut 'it clamor in caelum' et 'it clamor caelo' vel 'sub- 25
eunt ad murum' et 'subeunt muro'. inflexionum autem varietates in
casibus sex sunt. aliquando enim omnes casus varios exitus sumunt, ut
est unus, quae dicitur forma hexaptota: item pentaptota dicitur, ubi quin-
que sunt varietates, ut doctus; item tetraptota, ubi quattuor, ut est spe-
cies; triptota, ubi tres, ut est templum; diptota, ubi duae, ut est cornu 30
genu: nam nominativus accusativus et vocativus corripiuntur, alii tres
producuntur. est etiam monoptota, quam non bene monoptotam, sed
aptotam dicimus, ut est nequam. nam monoptota illa sunt, ubi unus
tantum casus est, ut sponte; aptota vero illa sunt, ubi omnes quidem sunt
casus, sed nulla ratione variantur, ut est frugi. inveniuntur autem no- 35
mina unum casum habentia tantum, ut natu tabo; aut duo tantum, ut hic
Iuppiter o Iuppiter; aut tres tantum, ut hoc nefas hoc nefas o nefas;
aut quattuor tantum, ut huius dicionis huic dicioni hanc dicionem ab 434.1
hac dicione. sed horum nominum reliquos casus in usu quidem non esse
manifestum est, in auctoritate autem saepius reperiuntur. inimicus dati-
vum regit, quamquam usus vindicet nominativum: 'inimicus' enim 'mihi
est' dico, non meus. item 'secundus ab illo est' dicimus, non secundus 5
illi. quamquam ista nomina, quae suis casibus serviunt, etiam aliis varia
auctoritate iunguntur. nam et pactus illam rem * * * dignus illa re.
  Quod dicit ab his mulabus filiabus deabus nos dicere debere, scien-
dum est propter testamentorum necessitatem. nam haec pauca dicit Pro-
bus contra artem esse suscepta, nec nos debemus ad istorum similitudi- 10
nem alia declinare. ea enim, quae arte carent, sola auctoritate firman-
tur. vas in numero singulari tertiae est declinationis, in numero plurali
secundae. dies secundum regulam tantum feminini generis est: nullum
enim nomen e producto ablativo terminatum alterius potest generis inve-
niri. quod autem dicimus genere masculino, ratio persuasit adverbii: 15
nam hodie dicentes quasi hoc die significamus; nec tamen dicimus hadie
quasi hac die. * * * nam quotiens nominativus singularis n et s terminatur,
ablativus in e et genetivus pluralis in um exit. a supra dictis regulis
venit accusativus singularis. tunc in im exit, cum ablativus singularis in-
dubitabiliter i terminatur, ut ab hac vi, ab hoc Tiberi: facit enim hanc 20
vim, hunc Tiberim. si autem e terminetur ablativus, tunc variatur accu-
sativus, ut ab hac puppe hanc puppem. domus et iugerum ab antiquis
aliter declinabantur, quam hodie declinamus. nam domus quartae erat
declinationis, iugerum tertiae. nos autem in hoc nomine, id est domus,
tres [in unum] casus usurpamus a secunda declinatione, ablativum a domo, 25
genetivum pluralem harum domorum, accusativum pluralem has domos.
in nomine autem iugeris unum tantum modo casum usurpamus, ablati-
vum ab hoc iugero. u littera tunc retinetur in dativo plurali, ut ipse
dixit, cum aliqua discernenda sunt, ut artubus et arcubus. cui regulae
tamen invenimus duo nomina contraria, id est nulla discretione interve- 30
niente u retinentia, ut specubus et tribubus. ab istis regulis discrepant
nomina tantum pluralia, ut Vulcanalia Minervalia, ideo quod illae regulae
ablativi sunt singularis, haec autem nomina numeri sunt tantum pluralis.
quae licet regulas non habent, tamen ad similitudinem nominum decli-
nanda sunt, quae [nomina] regulis continentur, id est ut sic declinemus 35
hae Kalendae quem ad modum <hae Musae, hi Manes quem ad modum>
hi agiles, hae Idus quem ad modum hae manus. quamquam dixerunt, ut, 435.1
quem ad modum regulis carent, ita varie declinarentur. nam invenimus
apud auctores et ancilium et anciliorum, et Vulcanalium et Vulcanaliorum.
item nomina Graeca a supra dictis regulis segregantur, ut emblema poe-
ma; et hoc iuste. nam si Graeca sunt, vel ablativo carent; illae autem 5
regulae ab ablativo originem sumunt, quas non possunt suscipere nomina
ablativo carentia. sed haec maiores nostri aut tertia declinatione declina-
bant, si fuissent generis neutri, ut poema poematis; aut prima declina-
tione declinabant, si fuissent generis feminini, ut haec poema huius
poemae. quamquam invenimus aliquos casus nec ab illis nec ab istis re- 10
gulis declinatos, id est genetivum pluralem et dativum et ablativum plu-
rales: legimus enim apud Ciceronem horum poematorum his poematis et
ab his poematis; similiter et emblematorum et emblematis, peripetasma-
torum peripetasmatis.
  Analogia dicitur ratio declinationis nominum inter se omni parte si- 15
milium; Latine proportio vocatur. nomina autem similia sunt omni parte,
si octo rebus sint similia, id est sex illis quae accidunt nomini, qualitate
conparatione genere numero figura casu, deinde exitu syllabarum, deinde
consonantium ratione paenultimarum. atque si una res de istis octo si-
milibus desierit, dicimus [enim] nomen nulla ratione similiter declinari. 20
cuius rei exemplum sit lepus et lupus. nam licet septem partibus con-
sentiant, tamen, quia genere dissentiunt (lupus enim transit in aliud ge-
nus, ut lupus lupa, lepus lepa non facit) * * * .