LIBER QUARTUS DECIMUS
DE EXERCITORIA ACTIONE
  Ulpianus libro uicensimo octauo ad edictum. Utilitatem huius edicti patere nemo 14.1.1.pr.1
est qui ignoret. nam cum interdum ignari, cuius sint condicionis uel quales, cum magistris
propter nauigandi necessitatem contrahamus, aequum fuit eum, qui magistrum
naui imposuit, teneri, ut tenetur, qui institorem tabernae uel negotio praeposuit, cum sit
maior necessitas contrahendi cum magistro quam institore. quippe res patitur, ut de 5
condicione quis institoris dispiciat et si<c> contrahat: in nauis magistro non ita, nam inter-
dum locus tempus non patitur plenius deliberandi consilium. Magistrum nauis 1.1
accipere debemus, cui totius nauis cura mandata est. Sed si cum quolibet nau- 2.1
tarum sit contractum, non datur actio in exercitorem, quamquam ex delicto cuiusuis eorum,
qui nauis nauigandae causa in naue sint, detur actio in exercitorem: alia enim est con-
trahendi causa, alia delinquendi, si quidem qui magistrum praeponit, contrahi cum eo
permittit, qui nautas adhibet, non contrahi cum eis permittit, sed culpa et colo carere eos 5
curare debet. Magistri autem imponuntur locandis nauibus uel ad merces uel 3.1
uectoribus conducendis armamentisue emendis: sed etiamsi mercibus emendis uel uen-
dendis fuerit praepositus, etiam hoc nomine obligat exercitorem. Cuius autem condi- 4.1
cionis sit magister iste, nihil interest, utrum liber an seruus, et utrum exercitoris an alienus:
sed nec cuius aetatis sit, intererit, sibi imputaturo qui praeposuit. Magistrum autem acci- 5.1
pimus non solum, quem exercitor praeposuit, sed et eum, quem magister: et hoc con-
sultus Iulianus in ignorante exercitore respondit: ceterum si scit et passus est eum in
naue magisterio fungi, ipse eum imposuisse uidetur. quae sententia mihi uidetur probabilis:
omnia enim facta magistri debeo praestare qui eum praeposu<i>, alioquin contrahentes deci- 5
pientur: et facilius hoc in magistro quam institore admittendum propter utilitatem. quid
tamen si sic magistrum praeposuit, ne alium ei liceret praeponere? an adhuc Iuliani sen-
tentiam admittimus, uidendum est: finge enim et nominatim eum prohibuisse, ne Titio
magistro utaris. dicendum tamen erit eo usque producendam utilitatem nauigantium.
Nauem accipere debemus siue marinam siue fluuiatilem siue in aliquo stagno nauiget siue 6.1
schedia sit. Non autem ex omni causa praetor dat in exercitorem actionem, 7.1
sed eius rei nomine, cuius ibi praepositus fuerit, id est si in eam rem praepositus
sit, ut puta si ad onus uehendum locatum sit aut aliquas res emerit utiles nauiganti
uel si quid reficiendae nauis causa contractum uel impensum est uel si quid nautae ope-
rarum nomine petent. Quid si mutuam pecuniam sumpserit, an eius rei nomine uideatur 8.1
gestum? et Pegasus existimat, si ad usum eius rei, in quam praepositus est, fuerit mu-
tuatus, dandam actionem, quam sententiam puto ueram: quid enim si ad ar-
mandam instruendamue nauem uel nautas exhibendos mutuatus est? Unde quaerit Ofilius, 9.1
si ad reficiendam nauem mutuatus nummos in suos usus conuerterit, an in exercitorem
detur actio. et ait, si hac lege accepit quasi in nauem impensurus, mox mutauit uolun-
tatem, teneri exercitorem imputaturum sibi, cur talem praeposuerit: quod si ab initio con-
silium cepit fraudandi creditoris et hoc specialiter non expresserit, quod ad nauis causam 5
accipit, contra esse: quam distinctionem Pedius probat. Sed et si in pretiis rerum empta- 10.1
rum fefellit magister, exercitoris erit damnum, non creditoris. Sed si ab alio mu- 11.1
tuatus liberauit eum, qui in nauis refectionem crediderat, puto etiam huic dandam actionem,
quasi in nauem crediderit. Igitur praepositio certam legem da<t> contrahentibus. quare si 12.1
eum praeposuit naui ad hoc solum, ut uecturas exigat, non ut locet (quod forte ipse loca-
uerat), non tenebitur exercitor, si magister locauerit: uel si ad locandum tantum, non ad
exigendum, idem erit dicendum: aut si ad hoc, ut uectoribus locet, non ut mercibus
nauem praestet, uel contra, modum egressus non obligabit exercitorem: sed et si ut certis 5
mercibus eam locet, praepositus est, puta legumini, cannabae, ille marmoribus uel alia
materia locauit, dicendum erit non teneri. quaedam enim naues onerariae, quaedam (ut
ipsi dicunt) ἐπιβατηγοὶ sunt: et plerosque mandare scio, ne uectores recipiant, et sic, ut
certa regione et certo mari negotietur, ut ecce sunt naues, quae Brundisium a Cassiopa
uel a Dyrrachio uectores traiciunt ad onera inhabiles, item quaedam fluuii capaces ad mare 10
non sufficientes. Si plures sint magistri non diuisis officiis, quodcumque cum uno gestum 13.1
erit, obligabit exercitorem: si diuisis, ut alter locando, alter exigendo, pro cuiusque officio
obligabitur exercitor. Sed et si sic praeposuit, ut plerique faciunt, ne alter sine altero 14.1
quid gerat, qui contraxit cum uno sibi imputabit. Exercitorem autem eum di- 15.1
cimus, ad quem obuentiones et reditus omnes perueniunt, siue is dominus nauis sit siue
a domino nauem per auersionem conduxit uel ad tempus uel in perpetuum. Parui 16.1
autem refert, qui exercet masculus sit an mulier, pater familias an filius familias uel seruus:
pupillus autem si nauem exerceat, exigemus tutoris auctoritatem. Est autem nobis electio, 17.1
utrum exercitorem an magistrum conuenire uelimus. Sed ex contrario exercenti nauem 18.1
aduersus eos, qui cum magistro contraxerunt, actio non pollicetur, quia non eodem auxilio
indigebat, sed aut ex locato cum magistro, si mercede operam ei exhibet, aut si gratuitam,
mandati agere potest. solent plane praefecti propter ministerium annonae, item in prouin-
ciis praesides prouinciarum extra ordinem eos iuuare ex contractu magistrorum. Si is, 19.1
qui nauem exercuerit, in aliena potestate erit eiusque uoluntate nauem exercuerit, quod
cum magistro eius gestum erit, in eum, in cuius potestate is erit qui nauem exercuerit,
iudicium datur. Licet autem detur actio in eum, cuius in potestate est qui nauem exercet, 20.1
tamen ita demum datur, si uoluntate eius exerceat. ideo autem ex uoluntate in solidum
tenentur qui habent in potestate exercitorem, quia ad summam rem publicam nauium
exercitio pertinet. at institorum non idem usus est: ea propter in tributum dumtaxat uo-
cantur, qui contraxerunt cum eo, qui in merce peculiari sciente domino negotiatur. sed 5
si sciente dumtaxat, non etiam uolente cum magistro contractum sit, utrum quasi in uo-
lentem damus actionem in solidum an uero exemplo tributoriae dabimus? in re igitur
dubia melius est uerbis edicti seruire et neque scientiam solam et nudam patris dominiue
in nauibus onerare neque in peculiaribus mercibus uoluntatem extendere ad solidi obliga-
tionem. et ita uidetur et Pomponius significare, si sit in aliena potestate, si quidem uo- 10
luntate gerat, in solidum eum obligari, si minus, in peculium. In potestate autem accipie- 21.1
mus utriusque sexus uel filios uel filias uel seruos uel seruas. Si tamen seruus peculiaris 22.1
uolente filio familias in cuius peculio erat, uel seruo uicarius eius nauem exercuit, pater
dominusue, qui uoluntatem non accommodauit, dumtaxat de peculio tenebitur, sed filius
ipse in solidum. plane si uoluntate domini uel patris exerceant, in solidum tenebuntur et
praeterea et filius, si et ipse uoluntatem accommodauit, in solidum erit obligatus. Quam- 23.1
quam autem, si cum magistro eius gestum sit, dumtaxat polliceatur praetor actionem,
tamen, ut Iulianus quoque scribsit, etiamsi cum ipso exercitore sit contractum, pater do-
minusue in solidum tenebitur. Haec actio ex persona magistri in exercitorem dabitur, et 24.1
ideo, si cum utro eorum actum est, cum altero agi non potest. sed si quid sit solutum,
si quidem a magistro, ipso iure minuitur obligatio: sed et si ab exercitore, siue suo nomine,
id est propter honorariam obligationem, siue magistri nomine soluerit, minuetur obligatio,
quoniam et alius pro me soluendo me liberat. Si plures nauem exerceant, cum quolibet 25.1
eorum in solidum agi potest,
  Gaius libro non ad edictum prouinciale. ne in plures aduersarios d<i>stringatur qui 2.pr.1
cum uno contraxerit:
  Paulus libro uicensimo nono ad edictum. nec quicquam facere, quotam quisque por- 3.pr.1
tionem in naue habeat, eumque qui praestiterit societatis iudicio a ceteris consecuturum.
  Ulpianus libro uicensimo nono ad edictum. Si tamen plures per se nauem exerceant, 4.pr.1
pro portionibus exercitionis conueniuntur: neque enim inuicem sui magistri uidebuntur.
Sed si plures exerceant, unum autem de numero suo magistrum fecerint, huius nomine in 1.1
solidum poterunt conueniri. Sed si seruus plurium nauem exerceat uoluntate eorum, idem 2.1
placuit quod in pluribus exercitoribus. plane si unius ex omnibus uoluntate exercuit, in
solidum ille tenebitur, et ideo puto et in superiore casu in solidum omnes teneri. Si 3.1
seruus sit, qui nauem exercuit uoluntate domini, et alienatus fuerit, nihilo minus is qui
eum alienauit tenebitur. proinde et si decesserit seruus, tenebitur: nam et magistro de-
functo tenebitur. Hae actiones perpetuo et heredibus et in heredes dabuntur: proinde et 4.1
si seruus, qui uoluntate domini exercuit, decessit, etiam post annum dabitur haec actio,
quamuis de peculio ultra annum non detur.
  Paulus libro uicensimo nono ad edictum. Si eum, qui in mea potestate sit, magistrum 5.pr.1
nauis habeas, mihi quoque in te competit actio, si quid cum eo contraxero: idem est, si
communis seruus nobis erit. ex locato tamen mecum ages, quod operas serui mei con-
duxeris, quia et si cum alio contraxisset, ageres mecum, ut actiones, quas eo nomine habui,
tibi praestarem, quemadmodum cum libero, si quidem conduxisses, experieris: quod si 5
gratuitae operae fuerint, mandati ages. Item si seruus meus nauem exercebit et cum ma- 1.1
gistro eius contraxero, nihil obstabit, quo minus aduersus magistrum experiar actione, quae
mihi uel iure ciuili uel honorario competit: nam et cuiuis alii non obstat hoc edictum, quo
minus cum magistro agere possit: hoc enim edicto non transfertur actio, sed adicitur. Si 2.1
unus ex his exercitoribus cum magistro nauis contraxerit, agere cum aliis exercitoribus
poterit.
  Paulus libro sexto breuium. Si seruus non uoluntate domini nauem exercuerit, si 6.pr.1
sciente eo, quasi tributoria, si ignorante, de peculio actio dabitur. Si communis seruus 1.1
uoluntate dominorum exerceat nauem, in singulos dari debebit in solidum actio.
  Africanus libro octauo quaestionum. Lucius Titius Stichum magistrum nauis prae- 7.pr.1
posuit: is pecuniam mutuatus cauit se in refectionem nauis eam accepisse: quaesitum est,
an non aliter Titius exercitoria teneretur, quam si creditor probaret pecuniam in refectio-
nem nauis esse consumptam. respondit creditorem utiliter acturum, si, cum pecunia crede-
retur, nauis in ea causa fuisset, ut refici deberet: etenim ut non oportet creditorem ad hoc 5
adstringi, ut ipse reficiendae nauis curam suscipiat et negotium domini gerat (quod certe
futurum sit, si necesse habeat probare pecuniam in refectionem erogatam esse), ita illud
exigendum, ut sciat in hoc se credere, cui rei magister quis sit praepositus, quod certe
aliter fieri non potest, quam si illud quoque scierit necessariam refectioni pecuniam esse:
quare etsi in ea causa fuerit nauis, ut refici deberet, multo tamen maior pecunia credita 10
fuerit, quam ad eam rem esset <ne>cessaria, non debere in solidum aduersus dominum nauis
actionem dari. Interdum etiam illud aestimandum, an in eo loco pecunia credita sit, in 1.1
quo id, propter quod credebatur, comparari potuerit: quid enim, inquit, si ad uelum emen-
dum in eiusmodi insula pecuniam quis crediderit, in qua omnino uelum comparari non
potest? et in summa aliquam diligentiam in ea creditorem debere praestare. Eadem fere 2.1
dicenda ait et si de institoria actione quaeratur: nam tunc quoque creditorem scire debere
necessariam esse mercis comparationem, cui emendae seruus sit praepositus, et sufficere,
si in hoc crediderit, non etiam illud exigendum, ut ipse curam suscipiat, an in hanc rem
pecunia eroganda est. 5