LIBER UICESIMUS QUARTUS
DE DONATIONIBUS INTER UIRUM ET UXOREM
  Ulpianus libro trigesimo secundo ad Sabinum. Moribus apud nos receptum 24.1.1.pr.1
est, ne inter uirum et uxorem donationes ualerent. hoc autem receptum est, ne mut<uo>
amore inuicem spoliarentur donationibus non temperantes, sed profusa erga se facilitate:
  Paulus libro septimo ad Sabinum. ne cesset eis studium liberos potius edu- 2.pr.1
cendi. Sextus Caecilius et illam causam adiciebat, quia saepe futurum esset, ut discute-
rentur matrimonia, si non donaret is qui posset, atque ea ratione euenturum, ut uenalicia
essent matrimonia.
  Ulpianus libro trigesimo secundo ad Sabinum. Haec ratio et oratione im- 3.pr.1
peratoris nostri Antonini Augusti electa est: nam ita ait: 'Maiores nostri inter uirum et
uxorem donationes prohibuerunt, amorem honestum solis animis aestimantes, famae etiam
coniunctorum consulentes, ne concordia pretio conciliari uiderentur neue melior in pauper-
tatem incideret, deterior ditior fieret'. Uideamus, inter quos sunt prohibitae donationes. et 1.1
quidem si matrimonium moribus legibusque nostris constat, donatio non ualebit. sed si
aliquod impedimentum interueniat, ne sit omnino matrimonium, donatio ualebit: ergo si
senatoris filia libertino contra senatus consultum nupserit, uel prouincialis mulier ei, qui
<prouinciam regit uel qui> ibi meret, contra mandata, ualebit donatio, quia nuptiae non sunt. 5
sed fas non est eas donationes ratas esse, ne melior sit condicio eorum, qui deliquerunt.
diuus tamen Seuerus in liberta Pontii Paulini senatoris contra statuit, quia non erat af-
fectione uxoris habita, sed magis concubinae. Qui in eiusdem potestate sunt, prohibentur 2.1
sibi donare, ut puta frater mariti, qui est in soceri potestate. Uerbum potestatis non solum 3.1
ad liberos trahimus, uerum etiam ad seruos: nam magis est, ut hi quoque, qui aliquo iure
subiecti sunt marito, donare non possint. Secundum haec si mater filio, qui in patris po- 4.1
testate esset, donet, nullius momenti erit donatio, quia patri quaeritur: sed si in castra
eunti filio dedit, uidetur ualere, quia filio quaeritur et est castrensis peculii. quare et si
filius uel priuignus uel quiuis alius potestat<i> mariti subiectus de castrensi suo peculio do-
nauit, non erit irrita donatio. Prohibetur igitur et uxori et nurui donare etiam is, qui est 5.1
in soceri potestate, si modo maritus sit in patris potestate. Ab uxoris nurusue parte pro- 6.1
hibitum est donari uiro uel genero. sed et his, qui sunt in eorum potestate si fuerit do-
natum, uel in quorum sunt potestate, non ualebit donatio, si modo uir et socer in eiusdem
sunt potestate uel uir in soceri: ceterum si in alia familia est maritus, neque socero neque
ei qu<i> est in eius potestate neque ei in cuius est donatione interdictum est. Socrui a nuru 7.1
uel contra donari non est prohibitum, quia hic ius potestatis non uertitur. Si seruus meus, 8.1
cuius usus fructus alienus est, done<t> uxori meae ex eo peculio, quod ad me non pertinebat,
uel homo liber bona fide mihi seruiens, an ualeat donatio, quaeritur. et in libera quidem
persona utcumque admitti potest donatio: ceterae enim personae alienationem peculii ut
donent non habent. Non tantum autem per se maritus et uxor ceteraeque personae dare 9.1
non possunt <sed nec per interpositam personam>. Sciendum autem est ita interdictam inter 10.1
uirum et uxorem donationem, ut ipso iure nihil ualeat quod actum est: proinde si corpus
sit quod donatur, nec traditio quicquam ualet, et si stipulanti promissum sit uel accepto
latum, nihil ualet: ipso enim iure quae inter uirum et uxorem donationis causa geruntur,
nullius momenti sunt. Si quis igitur nummos uxori dederit, non fieri eius apparet, quia 11.1
nihil corporis eius fieri palam est. Sed si debitorem suum ei soluere iusserit, hic quaeritur, 12.1
an nummi fiant eius debitorque liberetur. et Celsus libro quinto decimo digestorum scribit
uidendum esse, ne dici possit et debitorem liberatum et nummos factos mariti, non uxoris:
nam et si donatio iure ciuili non impediretur, eum rei gestae ordinem futurum, ut pecunia
ad te a debitore tuo, deinde a te ad mulierem perueniret: nam celeritate coniungendarum 5
inter se actionum unam actionem occultari, ceterum debitorem creditori dare, creditorem
uxori. nec nouum aut mirum esse, quod per alium accipias, te accipere: nam et si is, qui
creditoris tui se procuratorem esse simulauerit, a debitore tuo iubente te pecuniam acce-
perit, et furti actionem te habere constat et ipsam pecuniam tuam esse. Huic sententiae 13.1
consequens est, quod Iulianus libro septimo decimo digestorum scribsit, si donaturum mihi
iussero uxori meae dare: ait enim Iulianus nullius esse momenti, perinde enim habendum,
atque si ego acceptam et rem meam factam uxori meae dedissem: quae sententia uera est.
  Iulianus libro septimo decimo digestorum. Idemque est et si mortis causa 4.pr.1
traditurum mihi iusserim uxori tradere, nec referre, conualuerit donator an mortuus sit.
neque existimandum est, si dixerimus ualere donationem, non fieri me pauperiorem, quia
siue conualuerit donator, condictione tenebor, siue mortuus fuerit, rem, quam habiturus
eram, in bonis meis desinam propter donationem habere. 5
  Ulpianus libro trigesimo secundo ad Sabinum. Si sponsus sponsae donaturus 5.pr.1
tradiderit Titio, ut is sponsae daret, deinde Titius tradiderit post nuptias secutas: si qui-
dem eum interposuerit maritus, donationem non ualere, quae post contractas nuptias per-
ficiatur: si uero mulier eum interposuerit, iamdudum perfectam donationem, hoc est ante
nuptias, atque ideo quamuis contractis nuptiis Titius tradiderit, donationem ualere. Si ma- 1.1
ritus duos reos habeat Titium et mulierem et mulieri accepto tulerit donationis causa,
neuter liberatur, quia acceptilatio non ualet: et haec Iulianus libro septimo decimo di-
gestorum scribit. plane si mihi proponas Titio accepto latum, ipse quidem liberabitur,
mulier uero manebit obligata. Generaliter tenendum est, quod inter ipsos aut qui ad eos 2.1
pertinent aut per interpositas personas donationis causa agatur, non ualere: quod si alia-
rum extrinsecus rerum personarumue causa commixta sit, si separari non potest, nec do-
nationem impediri, si separari possit, cetera ualere, id quod donatum sit non ualere. Si 3.1
debitor uiri pecuniam iussu mariti uxori promiserit, nihil agitur. Si uxor uiri creditori 4.1
donationis causa promiserit et fideiussorem dederit, neque uirum liberari neque mulierem
obligari uel fideiussorem eius Iulianus ait, perindeque habere ac si nihil promississet. Circa 5.1
uenditionem quoque Iulianus quidem minoris factam uenditionem nullius esse momenti ait:
Neratius autem (cuius opinionem Pomponius non improbat) uenditionem donationis causa
inter uirum et uxorem factam nullius esse momenti, si modo, cum animum maritus uen-
dendi non haberet, idcirco uenditionem commentus si<t>, ut donaret: enimuero si, cum animum 5
uendendi haberet, ex pretio ei remisit, uenditionem quidem ualere, remissionem autem hac-
tenus non ualere, quatenus facta est locupletior: itaque si res quindecim uenit quinque,
nunc autem sit decem, quinque tantum praestanda sunt, quia in hoc locupletior uidetur
facta. Si donationis causa uir uel uxor seruitute non utatur, puto amitti seruitutem, uerum 6.1
post diuortium condici posse. Si uxor uel maritus exceptione quadam donationis causa 7.1
summoueri uoluerint, facta a iudice absolutione ualebit quidem sententia, sed condicetur
ei, cui donatum est. Concessa donatio est sepulturae causa: nam sepulturae causa locum 8.1
marito ab uxore uel contra posse donari constat et si quidem intulerit, faciet locum reli-
giosum. hoc autem ex eo uenit, quod definiri solet eam demum donationem impediri so-
lere, quae et donantem pauperiorem et accipientem faciet locupletiorem: porro hic non
uidetur fieri locupletior in ea re quam religioni dicauit. nec mouit quemquam, quod 5
emeret, nisi a marito accepisset: nam etsi pauperior ea fieret, nisi maritus dedisset, non
tamen idcirco fit locupletior, quod non expendit. Haec res et illud suadet, si uxori maritus 9.1
sepulturae causa donauerit, ita demum locum fieri intellegi mulieris, cum corpus humatur:
ceterum antequam fiet religiosus, donantis manet. proinde si distraxerit mulier, manet
locus donatoris. Secundum haec si uxori suae monumentum purum maritus magni pretii 10.1
donauerit, ualebit donatio, sic tamen, ut, cum fit religiosus, ualeat. Sed et si ipsa fuerit 11.1
illo illata, licet morte eius finitum est matrimonium, fauorabiliter tamen dicetur locum re-
ligiosum fieri. Proinde et si maritus ad oblationem dei uxori donauit, uel locum, in quo 12.1
opus publicum quod promiserat facere, uelut aedem publicam, dedicaret, fiet locus sacer.
sed et si quid ei det, ut donum deo detur uel consecretur, dubium non est, quin debeat
ualere: quare et si oleum pro ea in aede sacra posuerit, ualet donatio. Si maritus heres 13.1
institutus repudiet hereditatem donationis causa, Iulianus scripsit libro septimo decimo di-
gestorum donationem ualere: neque enim pauperior fit, qui non adquirat, sed qui de patri-
monio suo deposuit. repudiatio autem mariti mulieri prodest, si uel substituta sit mulier
uel etiam ab intestato heres futura. Simili modo et si legatum repudiet, placet nobis ua- 14.1
lere donationem, si mulier substituta sit in legato uel etiam si proponas eam heredem in-
stitutam. Si quis rogatus sit praecepta certa quantitate uxor<i> suae hereditatem restituere 15.1
et is sine deductione restituerit, Celsus libro decimo digestorum scripsit magis pleniore
officio fidei praestandae functum maritum quam donass<e> uideri: et rectam rationem huic
sententiae Celsus adiecit, quod plerique magis fidem exsoluunt in hunc casum quam donant
nec de suo putant proficisci, quod de alieno plenius restituunt uoluntatem defuncti secuti: 5
nec immerito saepe credimus aliquid defunctum uoluisse et tamen non rogasse. quae sen-
tentia habet rationem magis in eo, qui non erat deducta quarta rogatus restituere et tamen
integram fidem praestitit omisso senatus consulti commodo: hic enim uere fidem exsoluit
uoluntatem testatoris obsecutus. hoc ita, si non per errorem calculi fecit: ceterum inde-
biti fideicommissi esse repetitionem nulla dubitatio est. Cum igitur nihil de bonis erogatur, 16.1
recte dicitur ualere donationem. ubicumque igitur non deminuit de facultatibus suis qui
donauit, ualet, uel, etiamsi deminuat, locupletior tamen non fit qui accepit, donatio ualet.
Marcellus libro septimo digestorum quaerit, si mulier acceptam a marito pecuniam in spor- 17.1
tulas pro cognato suo ordini erogauerit, an donatio ualeat? et ait ualere nec uideri locu-
pletiorem mulierem factam, quamuis mutuam pecuniam esset acceptura et pro adfine ero-
gatura. In donationibus autem iure ciuili impeditis hactenus reuocatu<r> donum ab eo ab 18.1
eaue cui donatum est, ut, si quidem exstet res, uindicetur, si consumpta sit, condicatur
hactenus, quatenus locupletior quis eorum factus est:
  Gaius libro undecimo ad edictum prouinciale. quia quod ex non concessa 6.pr.1
donatione retinetur, id aut sine causa aut ex iniusta causa retineri intellegitur: ex quibus
causis condictio nasci solet.
  Ulpianus libro trigesimo primo ad Sabinum. Quod autem spectetur tempus, 7.pr.1
an locupletiores sint facti, utrum tempus litis contestatae an rei iudicatae? et uerum est
litis contestatae tempus spectari oportere idque imperator noster cum patre rescripsit. Si 1.1
maritus pecuniam uxori in unguenta dederit eaque eam pecuniam creditori suo soluerit,
mox ea de sua pecunia unguenta emerit, non uideri locupletiorem factam Marcellus libro
septimo digestorum scribit. idemque et si lancem ob eandem causam ei dederit eaque
lancem retinuerit, de sua autem pecunia unguenta emerit, uindicationem cessare, quia non 5
est locupletior, quae tantundem in re mortua impendit. Si uir et uxor quina inuicem 2.1
sibi donauerint et maritus seruauerit, uxor consumpserit, recte placuit compensationem
fieri donationum et hoc diuus Hadrianus constituit. Aestimari oportere, in quantum locu- 3.1
pletior facta sit mulier. proinde et si praedia hodie uilissimo sunt, consequenter dicemus,
litis contestatae tempore aestimationem eorum spectandam. plane si magni pretii praedia
sunt, summa tantum numerata erit restituenda, non etiam usurae pretii. Eleganter tracta- 4.1
bitur, si mulier quindecim praedia emerit et maritus non totum pretium numerauerit, sed
duas partes pretii, hoc est decem, uxor de suo quinque, deinde haec praedia ualeant nunc
decem, maritus quantum consequatur. et magis est, ut consequi debeat duas partes decem,
ut quod periit ex pretio, utrique perierit et marito et uxori. Si maritus aestimationem 5.1
rerum quas in dotem accepit dicat se donationis causa auxisse, remedium monstrauit im-
perator noster cum diuo patre suo rescripto, cuius uerba haec sunt: 'Cum donationis causa
pretium auctum adfirmes, qui super ea re cogniturus erit, si pecuniae modum recusabis,
ipsa praedia restitui debere sumptuum deductis rationibus arbitrabitur'. in arbitrio igitur 5
mariti erit, qui<d> praestitum malit. idem iuris est et si e contrario mulier de minore aesti-
matione queratur. nec aliud in commodato aestimato dato obseruari solet, ut Pomponius
libro quarto uariarum lectionum scribit. Si uxor a marito suo praedia, quae ob dotem 6.1
pignori acceperat, emerit eaque emptio donationis causa facta dicatur, nullius esse momenti,
pignoris tamen obligationem durare imperator noster cum patre suo rescripsit, cuius re-
scripti uerba ideo rettuli, ut appareat uenditionem inter uirum et uxorem bona fide gestam
non retractari. 'Si tibi maritus pignora propter dotem et pecuniam creditam dat<a> non do- 5
nationis causa uendidit, quod bona fide gestum est, manebit ratum. at si titulus dona-
tionis quaesitus ostenditur atque ideo uenditionem irritam esse constabit, iure publico
causam pignorum integram obtinebis.' Si uxor rem emit et maritus pretium pro ea nume- 7.1
rauit, interdum dicendum est totum a muliere repetendum, quasi locupletior ex ea in so-
lidum facta sit: ut puta si emit quidem rem mulier et debebat pecuniam, maritus autem
a uenditore eam liberauit: quid enim interest, creditori soluat an uenditori? Uxori quis 8.1
donauit seruum ita, ut eum intra annum manumitteret: an, si mulier non obtemperet uo-
luntati, constitutio diui Marci imponat ei libertatem, si uir <uel> uiuit uel etiam diem suum
obierit? et ait Papinianus, cum Sabini sit sententia recepta, <q>ui putat tunc fieri seruum
eius cui donatur, cum coeperit libertas imponi ideoque nec si uelit mulier post exactum 5
tempus possit manumittere, recte dici non esse constitutioni locum nec uoluntatem mariti
posse constitutioni locum facere, cum proprium seruum possit manumittere: quae sententia
mihi quoque probatur, quia uenditor siue donator non sibi uult legem imponi nec potest,
sed ei qui accepit: dominio igitur penes se remanente nequaquam effectum habebit con-
stitutio. Manumissionis causa donatio facta ualet, licet non hoc agatur, ut statim ad liber- 9.1
tatem, sed quandoque perducatur. proinde si, ut post certum tempus manumittat, uxori
suae tradidit, tunc demum eius fiet, cum tempore impleto manumittere coeperit: quare
antea manumittendo nihil agit. nam et illud sciendum est: si uxori quis suae donauerit,
ut intra annum manumittat, deinde non manumiserit ea intra annum, postea manumittendo 5
nihil agit.
  Gaius libro undecimo ad edictum prouinciale. Si, antequam seruus manumittatur, morte 8.pr.1
aut diuortio solutum fuerit matrimonium, resoluitur donatio: inesse enim condicio dona-
tioni uidetur, ut manente matrimonio manumittatur.
  Ulpianus libro trigesimo secundo ad Sabinum. Si eum uxori donet maritus, qui eius 9.pr.1
erat condicionis, ne umquam ad libertatem perduci possit, dicendum est omnino nihil agi
hac donatione. Si pecunia accepta mulier manumiserit uel operas ei imposuerit, 1.1
ait Iulianus operas quidem eam licito iure imposituram et tenere obligationem nec uideri
mulierem ex re uiri locupletiorem fieri, cum eas libertus promittat: quod si pretium ob
manumissionem acceperit mulier et sic manumiserit, si quidem ex peculio suo dedit, num-
mos mariti manere, si uero alius pro eo dedit, fient nummi mulieris: quae sententia recte 5
se habet. Inter uirum et uxorem mortis causa donationes receptae sunt, 2.1
  Gaius libro undecimo ad edictum prouinciale. quia in hoc tempus excurrit 10.pr.1
donationis euentus, quo uir et uxor esse desinunt.
  Ulpianus libro trigesimo secundo ad Sabinum. Sed interim res non statim 11.pr.1
fiunt eius cui donatae sunt, sed tunc demum, cum mors insecuta est: medio igitur tem-
pore dominium remanet apud eum qui donauit. Sed quod dicitur mortis causa donationem 1.1
inter uirum et uxorem ualere, ita uerum est, ut non solum ea donatio ualeat secundum
Iulianum, quae hoc animo fit, ut tunc res fiat uxoris uel mariti, cum mors insequetur, sed
omnis mortis causa donatio. Quando itaque non retro agatur donatio, emergunt uitia, ut 2.1
Marcellus animaduertit in specie huiusmodi. maritus uxori mortis causa donatum uoluit:
interposuit mulier filium familias, qui a marito acciperet eique traderet: deinde, cum
moritur maritus, pater familias inuenitur: an ualeat traditio? et ait consequens esse dici
traditionem ualere, quia sui iuris effectus est eo tempore, ad quod traditio redigitur, id 5
est cum maritus moriebatur. Idem ait: placuisse scio Sabinianis, si filiae familias uxori 3.1
maritus tradet, donationem eius cum omni suo emolumento fieri, si uiuo adhuc marito sui
iuris fuerit effecta. quod et Iulianus libro septimo decimo digestorum probat. Proinde et 4.1
si uxor marito filio familias mortis causa tradat et is sui iuris effectus sit, sine dubio
dicemus ipsius fieri. Per contrarium quoque si uxor donauerit mortis causa patri familias 5.1
marito et mortis eius tempore filius familias inueniatur, patri erit nunc emolumentum
quaesitum. Consequenter Scaeuola apud Marcellum notat, si seruum interposuit mulier, ut 6.1
ei tradatur mortis causa, isque adhuc seruus dederit mulieri, deinde mortis tempore liber
inueniatur, tantundem esse dicendum. Idem Marcellus tractat, si is qui interpositus est, 7.1
posteaquam dederit mulieri, decesserit uiuo adhuc donatore, donationem euanescere, quia
debeat aliquo momento interposito fieri et sic ad mulierem transire: quod ita procedit, si
ea cui donabatur eum interposuit, non is qui donabat. porro si a marito interpositus est,
et res ipsius statim facta est et, si ante mortem mariti tradiderit et decesserit, traditio eius 5
egit aliquid, ut tamen haec traditio pendeat, donec mors sequatur. Si uxor rem Titio 8.1
dederit, ut is marito mortis causa traderet eaque defuncta inuitis heredibus eius Titius
marito dederit, interest, utrum a muliere sit interpositus Titius an uero a marito cui do-
nabatur: si a muliere interpositus est, obligabit se condictione, si marito tradiderit, si
autem a marito sit interpositus, mortua muliere confestim fundus efficietur eius quem ma- 5
ritus interposuit et actionem ipse maritus cum eo habebit. Si uxor rem, quam a marito 9.1
suo mortis causa acceperat, uiuo eo alii tradiderit, nihil agitur ea traditione, quia non ante
ultimum uitae tempus mulieris fuit. plane in quibus casibus placeat retro agi donationem,
etiam sequens traditio a muliere facta in pendenti habebitur. Si maritus uxori donauerit 10.1
mortis causa eaque diuerterit, an dissoluatur donatio? Iulianus scripsit infirmari donationem
nec impendere. Idem ait, si diuortii causa facta sit donatio, ualere: 11.1
  Paulus libro septimo ad Sabinum. quae tamen sub ipso diuortii tempore, 12.pr.1
non quae ex cogitatione quandoque futuri diuortii fiant:
  Ulpianus libro trigesimo secundo ad Sabinum. sed si mors sit insecuta, non 13.pr.1
uideri factas res mulieris, quia donatio in alium casum facta est. Proinde et si mortis 1.1
causa uxori donauerit et deportationem passus est, an donatio ualeat, uideamus. et alias
placet in casum deportationis donationem factam ualere, quemadmodum in causam di-
uortii. cum igitur deportatione matrimonium minime dissoluatur et nihil uitium mulieris
incurrit, humanum est donationem, quae mortis causa ab initio facta est, tali exilio sub- 5
secuto confirmari, tamquam si mortuo marito rata habebatur, ita tamen, ut non adimatur
licentia marito eam reuocare, quia et mors eius exspectanda est, ut tunc plenissimam ha-
beat firmitatem, quando ab hac luce fuerit subtractus, si<ue> reuersus siue adhuc in poena
constitutus. Cum quis acceperit, ut in suo aedificet, condici ei id non potest, quia magis 2.1
donari ei uidetur: quae sententia Neratii quoque fuit: ait enim datum ad uillam extruen-
dam uel agrum serendum, quod alioquin facturus non erat is qui accepit, in speciem do-
nationis cadere. ergo inter uirum et uxorem hae erunt interdictae.
  Paulus libro septuagesimo primo ad edictum. Quod si uir uxori, cuius aedes 14.pr.1
incendio consumptae sunt, ad refectionem earum pecuniam donauerit, ualet donatio in tan-
tum, in quantum aedificii extructio postulat.
  Ulpianus libro trigesimo secundo ad Sabinum. Ex annuo uel menstruo, 15.pr.1
quod uxori maritus praestat, tunc quod superest reuocabitur, si satis immodicum est, id
est supra uires dotis. Si maritus uxori pecuniam donauerit eaque usuras ex donata pecunia 1.1
perceperit, lucrabitur. haec ita Iulianus in marito libro octauo decimo digestorum scribit.
  Tryfoninus libro decimo disputationum. Quid ergo si ex centum, quae uir uxori do- 16.pr.1
nauit, quinquaginta apud debitorem ex his perierint et alia quinquaginta duplicata u<su>ris
uxor habet? non plus quinquaginta eius donationis nomine maritus ab ea consequetur.
  Ulpianus libro trigesimo secundo ad Sabinum. De fructibus quoque uidea- 17.pr.1
mus, si ex fructibus praediorum quae donata sunt locupletata sit, an in causam donationis
cadant. et Iulianus significat fructus quoque ut usuras licitam habere donationem. Sed si 1.1
quid seruus donatus adquisiit, ad eum qui donauit pertinebit.
  Pomponius libro quarto ex uariis lectionibus. Si uir uxoris aut uxor uiri 18.pr.1
seruis aut uestimentis usus uel usa fuerit uel in aedibus eius gratis habitauerit, ualet donatio.
  Ulpianus libro trigesimo secundo ad Sabinum. Si uxor filio donauerit ser- 19.pr.1
uum, qui in patris mariti sit potestate, deinde is seruus ancillam acceperit, dominium mu-
lieri quaeretur: nec interesse Iulianus ait, ex cuius pecunia haec ancilla empta sit, quia
nec ex re sua quicquam adquiri potest per eum qui donatur ei cui donatur: hoc enim
bonae fidei possessoribus concessum est, uirum autem scientem alienum possidere. Idem 1.1
quaerit, si ex re mariti ea ancilla comparata fuerit, an aduersus agentem mulier<em> de
dote maritus pretium possit per exceptionem retinere. et dicendum est posse maritum et
exceptionem habere, si dos ab eo petetur, secundum Marcelli sententiam et, si soluerit,
secundum Iulianum condicere posse. 5
  Iauolenus libro undecimo epistularum. Si is seruus, qui uxori mortis causa 20.pr.1
donatus est, prius quam uir decederet stipulatus est, in pendenti puto esse causam obliga-
tionis, donec uir aut moriatur aut suspicione mortis, propter quam donauit, liberetur: quid-
quid autem eorum inciderit, quod donationem aut peremat aut confirmet, id quoque cau-
sam stipulationis aut confirmabit aut resoluet. 5
  Ulpianus libro trigesimo secundo ad Sabinum. Si quis pro uxore sua uecti- 21.pr.1
gal, quod in itinere praestari solet, soluisset, an quasi locupletior<e> ea facta exactio fiat,
an uero nulla sit donatio? et magis puto non interdictum hoc, maxime si ipsius causa
profecta est. nam et Papinianus libro quarto responsorum scripsit uecturas
uxoris et ministeriorum eius uirum itineris sui causa datas repetere non posse: iter autem 5
fuisse uidetur uiri causa et cum uxor ad uirum peruenit. nec interesse, an aliquid de
uecturis in contrahendo matrimonio conuenerit: non enim donat, qui necessariis oneribus
succurrit. ergo et si consensu mariti profecta est mulier propter suas necessarias causas
et aliquid maritus expensarum nomine ei praestiterit, hoc reuocandum non est. Si uxor 1.1
uiro dotem promiserit et dotis usuras, sine dubio dicendum est peti usuras posse, quia non
est ista donatio, cum pro oneribus matrimonii petantur. quid tamen, si maritus uxori peti-
tionem earum remiserit? eadem erit quaestio, an donatio sit illicita: et Iulianus hoc di-
ceret: quod uerum est. plane si conuenerat, uti se mulier pasceret suosque homines id- 5
circo passus est eam dote sua frui, ut se suosque aleret, expeditum erit: puto enim non
posse ab ea peti quasi donatum, quod compensatum est.
  Idem libro tertio ad Sabinum. Uxori suae quis mortis causa seruum donauit 22.pr.1
eumque cum libertate heredem scripsit: an ualeat institutio, quaeritur. et puto, si hoc
animo eum scripsit heredem, quod donationis se dixit paenituisse, ualere institutionem et
necessarium heredem domino seruum fieri: ceterum si, posteaquam heredem instituit, do-
nauit, donatio praeualebit, uel si ante donauit, non tamen adimendi animo libertatem ad- 5
scripsit.
  Idem libro sexto ad Sabinum. Papinianus recte putabat orationem diui Se- 23.pr.1
ueri ad rerum donationem pertinere: denique si stipulanti spopondisset uxori suae, non
putabat conueniri posse heredem mariti, licet durante uoluntate maritus decesserit.
  Paulus libro septimo ad Sabinum. Si inter extraneos facta sit donatio et 24.pr.1
antequam per tempus legitimum dominium fuerit adquisitum, coierint, uel contra si inter
uirum et uxorem facta sit donatio et ante impletum tempus supradictum solutum sit ma-
trimonium, nihilo minus procedere temporis suffragium constat, quia altero modo sine uitio
tradita est possessio, altero quod fuerit uitium, amotum sit. 5
  Terentius Clemens libro quinto ad legem Iuliam et Papiam. Sed et si 25.pr.1
constante matrimonio res aliena uxori a marito donata fuerit, dicendum est confestim ad
usucapionem eius uxorem admitti, quia et si non mortis causa donauerat ei, non impedi-
retur usucapio. nam ius constitutum ad eas donationes pertinet, ex quibus et locupletior
mulier et pauperior maritus in suis rebus fit: itaque licet mortis causa donatio inter- 5
ueniat, quasi inter extraneas personas fieri intellegenda est in ea re, quae quia aliena est
usucapi potest.
  Paulus libro septimo ad Sabinum. Si eum, qui mihi uendiderit, iusserim 26.pr.1
eam rem uxori meae donationis causa dare et is possessionem iussu meo tradiderit, libe-
ratus erit, quia, licet illa iure ciuili possidere non intellegatur, certe tamen uenditor nihil
habet quod tradat. Ex quibus causis inter uirum et uxorem concessae sunt donationes, ex 1.1
isdem et inter socerum et generum nurumue concessas Neratius ait. ergo socer genero
mortis uel diuortii causa donabit, sed et gener socero mortis suae uel diuortii causa.
  Modestinus libro septimo regularum. Inter eos, qui matrimonio coituri sunt, 27.pr.1
ante nuptias donatio facta iure consistit, etiamsi eodem die nuptiae fuerint consecutae.
  Paulus libro septimo ad Sabinum. Si id quod donatum sit perierit uel con- 28.pr.1
sumptum sit, eius qui dedit est detrimentum, merito, quia manet res eius qui dedit suam-
que rem perdit. Si quid in pueros ex ancill<i>s dotalibus natos maritus inpenderit aut in 1.1
doctrinam aut alimenta, non seruatur marito, quia ipse ministeriis eorum utitur: sed illud
seruatur quod nutrici datum est ad educendum, quia pro capite quid dedisset, quemad-
modum si a praedonibus redemisset seruos dotales. Si quas serui operas uiri uxori prae- 2.1
stiterint uel contra, magis placuit, nullam habendam earum rationem: et sane non amare
nec ta<m>quam inter infestos ius prohibitae donationis tractandum est, sed ut inter coniunctos
maximo affectu et solam inopiam timentes. Si ex decem donatis sibi mulier seruum 3.1
emerit et is quinque sit, quinque petenda esse apud Plautium placuit, quemadmodum, si
mortuus est, nihil peteretur: si uero quindecim dignus sit, non plus quam decem potest
peti, quoniam eatenus donator pauperior factus esset. Quod si ex decem duos seru<o>s emerit 4.1
et eorum alter mortuus sit, alter decem dignus sit, solet quaeri. et plerique et Pomponius
interesse putant, utrum uno pretio uenierint an diuersis: si uno, tota decem petenda, quem-
admodum si una res empta deterior facta est, uel grex uel carrucha et aliqua pars inde
perisset: si diuersis, hoc solum petend<u>m, quanti sit emptus qui superest. Iulianum 5.1
putasse Pomponius refert, si quid per eum seruum, quem ex nummis a marito donatis
mulier adquisisset (forte legatum, hereditatem) aut partus editus esset, eo quoque nomine
petitionem faciendam esse. Illud constat, si, antequam a uiro annuum acciperet, mulier 6.1
ipsa de suo aut etiam mutuata impenderit, uideri tantum iam ex annuo consumptum.
Illud recte dictum Celsus ait: si dotis usuras annuas uxor stipulata sit, licet ei non de- 7.1
beantur, quia tamen quasi de annuo conuenerit, peti quidem dotis iudicio non possunt,
compensari autem possunt: idem ergo dicemus in qualibet pactione annui nomine facta.
  Pomponius libro quarto decimo ad Sabinum. Si mulier ex pecunia donata 29.pr.1
emptum seruum uendidisset et alium emisset, posteriorem periculo mulieris esse Fulcinius
scripsit: quod non est uerum, licet non ex re mariti emptus sit. Si uir uxori lanam do- 1.1
nauit et ex ea lana uestimenta sibi confecit, uxoris esse uestimenta Labeo ait:
  Gaius libro undecimo ad edictum prouinciale. utilem tamen uiro competere. 30.pr.1
  Pomponius libro quarto decimo ad Sabinum. Sed si uir lana sua uestimen- 31.1.1
tum mulieri confecerit, quamuis id uxori confe<c>tum fuerit et uxoris cura, tamen uiri esse
neque impedire, quod in ea re uxor tamquam lanipendia fuerit et uiri negotium procurar<i>t.
Si uxor lana sua, operis ancillarum uiri, uestimenta sui nomine confecit muliebria, et 1
uestimenta mulieris esse et pro operis ancillarum uiro praestare nihil debere: sed uiri
nomine uestimenta confecta uirilia uiri esse, ut is lanae uxori praestet pretium: sed si
non uirilia uestim<ent>a suo nomine mulier confecit, sed ea uiro donauit, non ualere dona-
tionem, cum illa ualeat, cum uiri nomine confecit: nec umquam operas uiri ancillarum 5
aestimari conuenit. Si uir uxori aream donauerit et uxor in ea insulam aedificauerit, ea 2.1
insula sine dubio mariti est, sed eam impensam mulierem seruaturam placet: nam si ma-
ritus uindicet insulam, retentionem impensae mulierem facturam. Si duo mancipia fuerint 3.1
singula quinis digna, sed utrumque unis quinque donationis causa a uiro mulieri uel contra
uenierint, melius dicetur communia ea esse pro portione pretii nec tandem spectandum
esse, quanti mancipia sint, sed quantum ex pretio donationis causa sit remissum: sine
dubio licet a uiro uel uxore minoris emere, si non sit animus donandi. Si uir uxori uel 4.1
contra quid uendiderit uero pretio et donationis causa paciscantur, ne quid uenditor ob
eam rem praestet, uidendum est, quid de ea uenditione agatur, utrum res uenierit et
totum negotium ualeat, an uero ut ea sola pactio irrita sit, quemadmodum irrita esset, si
post contractam emptionem nouo consilio inito id pacti fuisset actum. et uerius est 5
pactum dumtaxat irritum esse. Idem dicemus, si donationis causa pacti sint, ne fugitiuum 5.1
aut erronem praestent, id est integra<s> esse actiones aedilicias et ex empto. Quod uir uxori 6.1
in diem debet, sine metu donationis praesens soluere potest, quamuis commodum temporis
retenta pecunia sentire potuerit. Quod legatur<u>s mihi aut hereditatis nomine relicturus 7.1
es, potes rogatus a me uxori meae relinquere et non uidetur ea esse donatio, quia nihil
ex bonis meis deminuitur: in quo maxime maiores donanti succurrisse Proculus ait, ne
amore alterius alter despoliaretur, non quasi maliuolos, ne alter locupletior fieret. Si uir 8.1
uxori munus immodicum calendis Martiis aut natali die dedisset, donatio est: sed si
impensas, quas faceret mulier, quo honestius se tueretur, contra est. Non uidetur locu- 9.1
pletior facta esse mulier, si aut in opsonio aut in unguentis aut in cibariis familiae do-
natam sibi pecuniam impenderit. Quae uir cibaria uxoris familiae iumentisue praestiterit, 10.1
quae in usu communi erant, non condicentur: quod si familiam domesticam uxoris aut
uenaliciam pauit, contra puto obseruari debere.
  Ulpianus libro trigesimo tertio ad Sabinum. Cum hic status esset dona- 32.pr.1
tionum inter uirum et uxorem, quem antea rettulimus, imperator noster Antoninus Augu-
stus ante excessum diui Seueri patris sui oratione in senatu habita auctor fuit senatui
censendi Fuluio Aemiliano et Nummio Albino consulibus, ut aliquid laxaret ex iuris rigore.
Oratio autem imperatoris nostri de confirmandis donationibus non solum ad ea pertinet, 1.1
quae nomine uxoris a uiro comparata sunt, sed ad omnes donationes inter uirum et uxo-
rem factas, ut et ipso iure res fiant eius cui donatae sunt et obligatio sit ciuilis et de
Falcidia ubi possit locum habere tractandum sit: cui locum ita fore opinor, quasi testa-
mento sit confirmatum quod donatum est. Ait oratio 'fas esse eum quidem qui donauit 2.1
paenitere: heredem u<e>ro eripere forsitan aduersus uoluntatem supremam eius qui dona-
uerit durum et auarum esse'. Paenitentiam accipere debemus supremam. proinde si 3.1
uxori donauit, deinde eum paenituit, mox desiit paenitere, dicendum est donationem
ualere, ut supremum eius spectemus iudicium, quemadmodum circa fideicommissa sole-
mus, uel in legatis cum de doli exceptione opposita tractamus, ut sit ambulatoria uoluntas
eius usque ad uitae supremum exitum. Sed ubi semel donatorem paenituit, etiam heredi 4.1
reuocandi potestatem tribuimus, si appareat defunctum euidenter reuocasse uoluntatem:
quod si in obscuro sit, procliuior esse debet iudex ad comprobandam donationem. Si 5.1
maritus ea quae donauerit pignori dederit, utique eum paenituisse dicemus, licet domi-
nium retinuit. quid tamen, si hoc animo fuit, ut uellet adhuc donatum? finge in pos-
sessionem precaria<m> mulierem remansisse paratamque esse satisfacere creditori. dicendum
est donationem ualere: nam si ab initio ei rem obligatam hoc animo donasset, dicerem 5
uim habere donationem, ut parata satisfacere mulier haberet doli exceptionem: quin
immo et si satisfecisset, potuisse eam per doli exceptionem consequi, ut sibi manden-
tur actiones. Si donator seruus fuerit effectus priuati, dicendum est non impletam, sed 6.1
peremptam donationem, quamuis morti seruitus comparetur: proinde et si ipsa in serui-
tutem redigatur cui donatum est, extincta erit donatio. Si maritus uxori donauerit et 7.1
mortem sibi ob sceleris conscientiam consciuerit uel etiam post mortem memoria eius
damnata sit, reuocabitur donatio: quamuis ea quae aliis donauerit ualeant, si non mortis
causa donauit. Si miles uxori donauerit de castrensibus bonis et fuerit damnatus, quia 8.1
permissum est ei de his testari (si modo impetrauit ut testetur cum damnaretur), donatio
ualebit: nam et mortis causa donare poterit, cui testari permissum est. Quod ait oratio 9.1
'consumpsisse', sic accipere debemus, ne is, qui donationem accepit, locupletior factus sit:
ceterum si factus est, orationis beneficium locum habebit. sed et si non sit factus locu-
pletior, dederit tamen tantam quantitatem eaque exste<t>, dicendum est, si is decessit, qui
factus est locupletior, posse repetere id quod dedit nec compensare id quod consumpsit, 5
quamuis diuortio secuto haec compensatio locum habeat. Si diuortium post donationem 10.1
intercessit aut prior decesserit qui donum accepit, ueteri iuri statur, hoc est, si maritus
uxori donatum uult, ualeat donatio, quod si non uult, exstinguitur: plerique enim cum
bona gratia discedunt, plerique cum ira sui animi et offensa. Quid ergo, si diuortium 11.1
factum est, deinde matrimonium restauratur, et in diuortio uel mutata est uoluntas uel
eadem durauit, restaurato tamen matrimonio et uoluntate donatoris reconciliata an donatio
duret, si constante matrimonio donator decesserit? et potest defendi ualere. Quod si di- 12.1
uortium non intercesserit, sed friuusculum, profecto ualebit donatio, si friu<u>sculum quieuit.
Si mulier et maritus diu seorsum quidem habitauerint, sed honorem inuicem matrimonii 13.1
habebant (quod scimus interdum et inter consulares personas subsecutum), puto donationes
non ualere, quasi duraueri<n>t nuptiae: non enim coitus matrimonium facit, sed maritalis
affectio: si tamen donator prior decesserit, tunc donatio ualebit. Si ambo ab hostibus capti 14.1
sint et qui donauit et cui donatum est, quid dicimus? et prius illud uolo tractare. oratio,
si ante mors contigerit ei cui donatum est, nullius momenti donationem esse uoluit: ergo
si ambo decesserint, quid dicemus, naufragio forte uel ruina uel incendio? et si quidem
possit apparere, quis ante spiritum posuit, expedita est quaestio: sin uero non appareat, 5
difficilis quaestio est. et magis puto donationem ualuisse et his ex uerbis orationis defen-
dimus: ait enim oratio 'si prior uita decesserit qui donatum accepit': non uidetur autem
prior uita decessisse qui donatum accepit, cum simul decesserint. proinde rectissime dicetur
utrasque donationes ualere, si forte inuicem donationibus factis simul decesserint, quia
neuter alteri superuixerit, licet de commorientibus oratio non senserit: sed cum neuter 10
alteri superuixerit, donationes mutuae ualebunt: nam et circa mortis causa donationes
mutuas id erat consequens dicere neutri datam condictionem: locupletes igitur heredes do-
nationibus relinquent. secundum haec si ambo ab hostibus simul capti sint amboque ibi
decesserint non simul, utrum captiuitatis spectamus tempus, ut dicamus donationes ualere,
quasi simul decesserint? an neutram, quia uiuis eis finitum est matrimonium? an specta- 15
mus, uter prius decesserit, ut in eius persona non ualeat donatio? an uter rediit, ut eius
ualeat? mea tamen fert opinio, ubi non reuerterunt, ut tempus spectandum sit captiuitatis,
quasi tunc defecerint: quod si alter redierit, eum uideri superuixisse, quia redit. Qui quas- 15.1
dam res ex his quas donauerat legasset, quasdam non, non uidebitur ceteras noluisse ad
uxorem pertinere: plerumque enim antea legat, postea donat: uel alia causa fuit legandi.
Oratio non solum uirum et uxorem complectitur, sed etiam ceteros, qui propter matrimo- 16.1
nium donare prohibentur: ut puta donat socer nurui uel contra, uel socer genero uel con-
tra, uel consocer consocero qui copulatos matrimonio in potestate habent: nam ex mente
orationis his quoque omnibus permissum est in eundem casum donare. et ita et Papi-
nianus libro quarto responsorum sensit: sic enim scribit: socer nurui 5
uel genero donauit: postea filius eius uel filia constante matrimonio uita decessit: quam-
quam uitium donationis perseueret, tamen, si socer nullam quaestionem donationibus in-
tulit, post mortem eius contra heredes orationis sententia uidetur interuenire: nam quae
ratio donationem prohibuit, eadem beneficium datum implorabit. ut igitur ualeat donatio
ista, Papinianus exigit, ut et filius eius qui donauit ante decesserit, et socer postea durante 10
uoluntate. Si filius familias, qui castrense peculium habet uel quasi castrense, uxori donet, 17.1
filii personam et mortem spectabimus. Si nurus socero donauerit, mortem nurus et perse- 18.1
uerantem in supremam diem uoluntatem spectare nos oportet. quod si socer ante deces-
serit, dicemus exstinctam donationem an, quia maritus uiuit, si uxori suae superuixit, ad-
mittimus uim habere donationem? et si quidem maritus solus socero heres exstitit, quasi
noua donatio potest seruari in maritum collata, ut illa finita sit, alia coeperit: sin uero 5
filius heres patri non est, finita erit donatio ratione noua. Si socer nurui nuntium mi- 19.1
serit, donatio erit irrita, quamuis matrimonium concordantibus uiro et uxor<e> secundum
rescriptum imperatoris nostri cum patre comprobatum est: sed quod ad ipsos, inter quos
donatio facta est, finitum est matrimonium. Proinde et si duo consoceri inuicem dona- 20.1
uerint, idem erit dicendum, si inuitis filiis nuntium remiserint, inter ipsos irritam esse
donationem. in hac autem donatione inter soceros facta mors desideranda est eius qui
donauit constante matrimonio et iure potestatis durante: idemque et in his qui sunt in
eorum potestate. Si consocer consocero donauerit et alter eorum uel uterque copulatos 21.1
emancipauerit, debet dici donationem ad orationem non pertinere et ideo infirmari dona-
tionem. Si sponsus sponsae donauerit in tempus matrimonii collata donatione, quamuis 22.1
inter uirum et uxorem donatio non uideatur facta et uerba orationis minus sufficiant, tamen
donationem dicendum est ad sententiam orationis pertinere, ut, si durauerit uoluntas usque
ad mortem, ualeat donatio. Siue autem res fuit quae donata est siue obligatio remissa, 23.1
potest dici donationem effectum habituram: ut puta uxori acceptum tulit donationis causa
quod debeat: potest dici pendere acceptilationem non ipsam, sed effectum eius. et gene-
raliter uniuersae donation<e>s, quas impediri diximus, ex oratione ualebunt. Si inter uirum 24.1
et uxorem societas donationis causa contracta sit, iure uulgato nulla est, nec post decretum
senatus emolumentum ea liberalitas, ut actio pro socio constituatur, habere poterit: quae
tamen in commune tenuerunt fine praestituto, reuocanda non sunt. idcirco igitur pro socio
actio non erit, quia nulla societas est, quae donationis causa interponitur, nec inter ceteros 5
et propter hoc nec inter uirum et uxorem. Idem erit dicendum et si emptio contracta sit 25.1
donationis causa: nam nulla erit. Plane si minoris res uenierit donationis causa uel postea 26.1
pretium sit remissum, admittemus donationem ualere ad senatus consultum. Si quis spon- 27.1
sam habuerit, deinde eandem uxorem duxerit cum non liceret, an donationes quasi in spon-
salibus factae ualeant, uideamus. et Iulianus tractat hanc quaestionem in
minore duodecim annis, si in domum quasi mariti inmatura sit deducta: ait enim hanc
sponsam esse, etsi uxor non sit. sed est uerius, quod Labeoni uidetur et a nobis et a 5
Papiniano libro decimo quaestionum probatum est, ut, si quidem praecesserint sponsalia,
durent, quamuis iam uxorem esse putet qui duxit, si uero non praecesserint, neque spon-
salia esse, quoniam non fuerunt, neque nuptias, quod nuptiae esse non potuerunt. ideo-
que si sponsalia antecesserint, ualet donatio: si minus, nulla est, quia non
quasi ad extraneam, sed quasi ad uxorem fecit et ideo nec oratio locum habebit. Sed si 28.1
senator libertinam desponderit uel tutor pupillam uel quis alius ex his, qui matrimonium
copulare prohibentur, et duxerit, an donatio quasi in sponsalibus facta ualeat? et putem
etiam sponsalia inprobanda et quasi ab indignis ea quae donat<a> sunt ablata fisco uindicari.
  Idem libro trigesimo sexto ad Sabinum. Si stipulata fuerit mulier annuum, 33.pr.1
id ex stipulatu petere constante matrimonio non potest. sed si manente matrimonio deces-
sisse maritus proponatur, puto, quia in annuo quoque donatio uertitur, posse dici stipula-
tionem confirmari ex senatus consulto. Si uxor marito annuum uersa uice praestiterit, 1.1
restituetur ei hoc et poterit uindicare id quod exstat: credo poterit et condicere, in quan-
tum locupletior factus est, quia non tam sollemne est annuum, quod maritus uxori pendit
et quod uxor marito praestat, immo incongruens est et contra sexus naturam. Et si forte 2.1
maritus ab uxore stipulatus sit id annuum decesseritque mulier constante matrimonio, di-
cendum erit ex oratione donationem conualescere.
  Idem libro quadragesimo tertio ad Sabinum. Siue uxor marito res donasset 34.pr.1
isque eas in dotem pro communi filia dedisset, siue post donationem, quam in maritum
contulit, uxor passa est eum pro filia in dotem dare, benigne dici potest, etsi prima do-
natio nullius momenti est, attamen ex sequenti consensu ualere dotis dationem.
  Idem libro trigesimo quarto ad edictum. Si non secundum legitimam obser- 35.pr.1
uationem diuortium factum sit, donationes post tale diuortium factae nullius momenti sunt,
cum non uideatur solutum matrimonium.
  Paulus libro trigesimo sexto ad edictum. Si donatae res exstant, etiam 36.pr.1
uindicari poterunt: sed quia causam possidendi donatio praestitit, nisi reddatur res, aesti-
matio facienda est iusto pretio cauerique possidenti debebit de euictione simpli, quanti ea
res sit: idque etiam Pedio uidetur. Sponsus alienum anulum sponsae muneri misit et post 1.1
nuptias pro eo suum dedit: quidam et Nerua putant fieri eum mulieris, quia tunc factam
donationem confirmare uidetur, non nouam inchoare, quam sententiam ueram esse accepi.
  Iulianus libro septimo decimo digestorum. Si mulier dolo fecerit, ne res 37.pr.1
exstaret sibi a marito donata, uel ad exhibendum uel damni iniuriae cum ea agi poterit,
maxime si post diuortium id commiserit.
  Alfenus libro tertio digestorum a Paulo epitomatorum. Seruus communis 38.pr.1
uiri et fratris eius puerum donauit uxori fratris: pro qua parte is seruus qui donasset uiri
esset, pro ea parte munus non esse factum mulieris respondit. Idem iuris erit, si ex tribus 1.1
fratribus unus uxorem haberet et rem communem uxori donasset: nam ex tertia parte mu-
lieris res facta non est, ex duabus autem partibus reliquis, si id scissent fratres aut postea-
quam donata esset ratum habuissent, non debere mulierem reddere.
  Iulianus libro quinto ex Minicio. Uir uxori pecuniam cum donare uellet, 39.pr.1
permisit ei, ut a debitore suo stipuletur: illa cum id fecisset, priusquam pecuniam aufer<r>et,
diuortium fecit: quaero, utrum uir eam summam petere debeat an ea promissione propter
donationis causam actio nulla esset. respondi inanem fuisse eam stipulationem. sed si
promissor mulieri ignorans soluisset, si quidem pecunia exstat, uindicare eam debitor potest: 5
sed si actiones suas marito praestare paratus est, doli mali exceptione se tuebitur ideoque
maritus hanc pecuniam debitoris nomine uindicando consequetur. sed si pecunia non ex-
stat et mulier locupletior facta est, maritus eam petet: intellegitur enim ex re mariti locu-
pletior facta esse mulier, quoniam debitor doli mali exceptione se tueri potest.
  Ulpianus libro secundo responsorum. Quod apiscendae dignitatis gratia ab 40.pr.1
uxore in maritum collatum est, eatenus ratum est, quatenus dignitati supplendae opus est:
  Licinnius Rufinus libro sexto regularum. nam et imperator Antoninus 41.pr.1
constituit, ut ad processus uiri uxor ei donare possit.
  Gaius libro undecimo ad edictum prouinciale. Nuper ex indulgentia prin- 42.pr.1
cipis Antonini recepta est alia causa donationis, quam dicimus honoris causa: ut ecce si
uxor uiro lati clauii petenti gratia donet uel ut equestris ordinis fiat uel ludorum gratia.
  Paulus libro singulari regularum. Inter uirum et uxorem exilii causa do- 43.pr.1
natio fieri potest.
  Neratius libro quinto membranarum. Si extraneus rem uiri ignorans eius 44.pr.1
esse ignoranti uxori, ac ne uiro quidem sciente eam suam esse, donauerit, mulier recte
eam usucapiet. idemque iuris erit, si is, qui in potestate uiri erat, credens se patrem
familias esse uxori patris donauerit. sed si uir rescierit suam rem esse, priusquam usu-
capiatur, uindicareque eam poterit nec uolet et hoc et mulier nouerit, interrumpetur 5
possessio, quia transiit in causam ab eo factae donationis. ipsius mulieris scientia
propius est, ut nullum adquisitioni dominii eius adferat impedimentum: non enim omnimodo
uxores ex bonis uirorum, sed ex causa donationis ab ipsis fact<ae> adquirere prohibitae sunt.
  Ulpianus libro septimo decimo ad edictum. Marcellus 45.pr.1
libro septimo digestorum scribit etiam eum detrahere sine mulieris damno et citra metum
senatus consulti, quod detrahentibus negotiationis causa occurrit.
  Idem libro septuagesimo secundo ad edictum. Inter uirum et uxorem nec 46.pr.1
possessionis ulla donatio est.
  Celsus libro primo digestorum. Utrum negotium uxoris gerens an officio mariti ductus 47.pr.1
in rem eius impenderit uir, facti, non iuris est quaestio: coniectura eius rei ex modo et
ex genere impensae non difficilis est.
  Idem libro nono digestorum. Quae iam nuptae maritus donauit, uiri manent 48.pr.1
et potest ea uindicare: nec quicquam refert, quod ampla legata ab uxore ei relicta sunt.
  Marcellus libro septimo digestorum. Sulpicius Marcello. Mulier, quae ad 49.pr.1
communem filium uolebat, qui in potestate patris erat, post mortem patris fundum per-
uenire, eum patri tradidit, uti post mortem restituatur filio. quaero, an donatio tibi uidea-
tur, ut nihil agatur, an ualeat quidem, sed mulieri potestas datur, si noluerit, eum repe-
tere. respondit: si color uel titulus, ut sic dixerim, donationi quaesitus est, nihil ualebit 5
traditio, idem si hoc exigit uxor, ut aliquid ex ea re interim commodi sentiret maritus:
alioquin si solo eius ministerio usa est et id egit, ut uel reuocare sibi liceret uel ut res
cum omni emolumento per patrem postea ad filium transiret, cur non idem perinde sit
ratum ac si cum extraneo tale negotium contraxisset, hoc est extraneo in hanc causam
tradidisset? 10
  Iauolenus libro tertio decimo epistularum. Si, cum mulier uiginti seruum 50.pr.1
emisset, in eam emptionem uir quinque uenditori dedit, diuortio facto omnimodo uir eam
summam exiget neque ad rem pertinet, an is seruus deterior factus sit: nam et si mor-
tuus esset, quinque exactio ei competeret. quaeritur enim, an mulier ex uiri patrimonio
locupletior sit eo tempore, quo de dote agebatur: facta autem intellegitur, quae aere alieno 5
suo interuentu uiri liberata est, quod potuisset adhuc debere, si uir pecuniam non soluisset:
neque enim interest, ex qua causa mulier pecuniam debuit, utrum creditam an eam quam
ex emptione praestare debeat. Quod si mulier non emerat seruum, sed ut emeret, a uiro 1.1
pecuniam accepit, tum uel mortuo uel deteriore facto seruo damnum ad uirum pertinebit:
quia quod al<i>ter emptu<ra> non fuit, nisi pecuniam a uiro accepisset, hoc consumptum ei
perit qui donauit, si modo in rerum natura esse desiit: nec uidetur mulier locupletior esse,
quae neque a creditore suo liberata est neque id possidet quod ex pecunia uiri emerat. 5
  Pomponius libro quinto ad Quintum Mucium. Quintus Mucius ait, cum in 51.pr.1
controuersiam uenit, unde ad mulierem quid peruenerit, et uerius et honestius est quod
non demonstratur unde habeat existimari a uiro aut qui in potestate eius esset ad eam
peruenisse. euitandi autem turpis quaestus gratia circa uxorem hoc uidetur Quintus Mu-
cius probasse. 5
  Papinianus libro decimo quaestionum. Si uir uxori donationis causa rem 52.pr.1
uilius locauerit, locatio nulla est: cum autem depositum inter eas personas minoris dona-
tionis causa aestimatur, depositum est. haec ideo tam uarie, quia locatio quidem sine mer-
cede certa contrahi non potest, depositum autem et citra aestimationem quoque dari potest.
Uxor uiro fructum fundi ab herede suo dari, quod si datus non fuisset, certam pecuniam 1.1
mortis causa promitti curauit: defuncto uiro uiua muliere stipulatio soluitur, ut traditio,
quae mandante uxore mortis causa facta est: nam quo casu inter exteros condictio nascitur,
inter maritos nihil agitur.
  Idem libro quarto responsorum. Mortis suae causa ge- 53.pr.1
nero uel nurui socerum frustra donare conuenit, quia mortuo socero nuptiae non soluuntur:
nec interest, an pater filium uel filiam exheredauerit. diuortii species eadem ratione diuersa
est. Res in dotem aestimatas consentiente uiro mulier in usu habuit: us<u> deteriores si 1.1
fiant, damni compensatio non admittitur. easdem res non potest mulier sibi quasi donatas
defendere ex illis uerbis, quibus donationes ei a uiro legatae sunt, cum eiusmodi species
neque donari neque auferri uidentur.
  Idem libro octauo responsorum. Uir usuras promissae dotis in stipulatum 54.pr.1
deduxerat easque non petierat: cum per omne tempus matrimonii sumptibus suis uxorem
et eius familiam uir exhiberet, dote praelegata, sed et donationibus uerbis fideicommissi
confirmatis legato quidem dotis usuras non contineri uidebatur, sed titulo donationis re-
missas. 5
  Paulus libro sexto quaestionum. Uxor marito suo pecuniam donauit: ma- 55.pr.1
ritus ex pecunia sibi donata aut mobilem aut soli rem comparauit: soluendo non est et res
extant: quaero, si mulier reuocet donationem, an utiliter condicticia experiatur? uidetur
enim maritus, quamuis soluendo non sit, ex donatione locupletior effectus, cum pecunia
mulieris res comparata exstet. respondi: locupletiorem esse ex donatione negari non potest: 5
non enim quaerimus, quid deducto aere alieno liberum habeat, sed quid ex re mulieris
possideat. solo enim separatur hic ab eo, cui res donata est, quod ibi res mulieris per-
manet et uindicare directo potest: et erit deterior causa uiri, si ei pecunia quatenus res
ualet, non ultra id tamen quod donatum est, condicatur, quam si dotis iudicio conueniatur.
sed nihil prohibet etiam in rem utilem mulieri in ipsas res accommodare. 10
  Scaeuola libro tertio quaestionum. Si quod mihi mortis causa donare uellet, 56.pr.1
ego pure uxori donare uellem, non ualet quod uxori iubeo dari, quia illo conualescente
condictione teneor, mortuo autem nihilo minus pauperior sum: non enim habeo quod ha-
biturus essem.
  Paulus libro septimo responsorum. Ea, quae a marito suo pecuniam ex 57.pr.1
causa donationis acceperat, litteras ad eum misit huiusmodi: 'cum petenti mihi a te, do-
mine carissime, adnuerit indulgentia tua uiginti ad expediendas quasdam res meas, quae
summa mihi numerata est sub ea condicione, ut, si per me meosque mores quid steterit,
quo minus in diem uitae nostrae matrimonium permaneat, siue inuito te discessero de domo 5
tua uel repudium tibi sine ulla querella misero diuortiumque factum per me probabitur,
tunc uiginti, quae mihi hac die donationis causa dare uoluisti, daturam restituturam me
sine ulla dilatione: spondeo'. quaero, an, si eadem Titio marito suo repudium miserit,
pecuniam restituere debeat. Paulus respondit pecuniam, quam uir uxori donauit, ex stipu-
latione proposita, si condicio eius exstitit, peti posse, quoniam ex donatione in pecuniam 10
credita<m> conuersa est: quod si stipulatio commissa non probetur, tunc tantum peti posse,
quanto locupletior ex ea donatione facta probetur.
  Scaeuola libro secundo responsorum. Si praedia et mancipia Seiae data 58.pr.1
effecta sint eius tempore concubinatus ac postea tempore matrimonii aliis acceptis reddita
sunt, quid iuris est? respondit secundum ea quae proponerentur negotium potius gestum
uideri, quam donationem interuenisse. Item cum quaereretur de cibariis mancipiorum, re- 1.1
spondit: tempore quidem concubinatus data cibaria repeti non possunt, sed nec tempore
matrimonii, si ea mancipia uxoris in communi usu fuerint. Filius rebus matris interuenire 2.1
solitus pecunia matris consentiente ipsa mancipia et res mercatus emptionum instrumenta
suo nomine confecit: decessit in patris potestate. quaesitum est, an mater cum marito suo
experiri et qua actione uti possit. respondit, si mater obligatum filium in ea pecunia uoluit
esse, intra annum, quam filius decessit, de peculio cum patre, in cuius potestate fuisse pro- 5
ponatur, actionem habere: si donauit, repeti posse, quanto locupletior ex ea donatione pater
factus est.
  Paulus libro secundo sententiarum. Si quis uxori ea condicione donauit, ut 59.pr.1
quod donauit in dotem accipiat, defunct<o> eo donatio conualescit.
  Hermogenianus libro secundo iuris epitomarum. Uitricus et priuignus in- 60.pr.1
uicem sibi donare praetexto matrimonii non prohibentur. Diuortii causa donationes inter 1.1
uirum et uxorem concessae sunt: saepe enim euenit, uti propter sacerdotium uel etiam
sterilitatem
  Gaius libro undecimo ad edictum prouinciale. uel senectutem aut ualetudinem aut mi- 61.pr.1
litiam satis commode retineri matrimonium non possit:
  Hermogenianus libro secundo iuris epitomarum. et ideo bona gratia matri- 62.pr.1
monium dissoluitur. Diuortio facto nec instaurato matrimonio non confirmabitur inter 1.1
uirum et uxorem facta donatio: nec inter patronum et libertam, si ab eo inuito diuertere
non licet, facta donatio separatur, cum inter hos diuortium intercedat. perinde enim id
quod donatum est habetur diuortio intercedente ac si donatum non fuisset.
  Paulus libro tertio ad Neratium. De eo, quod uxoris in aedificium uiri ita 63.pr.1
coniunctum est, ut detractum alicuius usus esse possit, dicendum est agi posse, quia nulla
actio est, ex lege duodecim tabularum, quamuis decemuiros non sit credibile de his sen-
sisse, quorum uoluntate res eorum in alienum aedificium coniunctae essent. Paulus notat:
sed in hoc solum agi potest, ut sola uindicatio soluta re competat mulieri, non in duplum 5
ex lege duodecim tabularum: neque enim furtiuum est, quod sciente domino inclusum est.
  Iauolenus libro sexto ex posterioribus Labeonis. Uir mulieri diuortio facto 64.pr.1
quaedam idcirco dederat, ut ad se reuerteretur: mulier reuersa erat, deinde diuortium
fecerat. Labeo: Trebatius inter Terentiam et Maecenatem respondit si uerum diuortium
fuisset, ratam esse donationem, si simulatum, contra. sed uerum est, quod Proculus et
Caecilius putant, tunc uerum esse diuortium et ualere donationem diuortii causa factam 5
si aliae nuptiae insecutae sunt aut tam longo tempore uidua fuisset, ut dubium non foret
alterum esse matrimonium: alias nec donationem ullius esse momenti futuram.
  Labeo libro <s>exto posteriorum a Iauoleno epitomatorum. 65.pr.1
Quod uir ei, quae nondum uiripotens nupserit, donauerit, ratum futurum existimo.
  Scaeuola libro non digestorum. Seia Sempronio cum certa die nuptura 66.pr.1
esset, antequam domum deduceretur tabulaeque dotis signarentur, donauit tot aureos:
quaero, an ea donatio rata sit. non attinuisse tempus, an antequam domum deduceretur,
donatio facta esset, aut tabularum consignatarum, quae plerumque et post contractum
matrimonium fierent, in quaerendo exprimi: itaque nisi ante matrimonium contractum, 5
quod consensu intellegitur, donatio facta esset, non ualere. Virgini in hortos deductae 1.1
ante diem tertium quam ibi nuptiae fierent, cum in separata diaeta ab eo esset, die
nuptiarum, priusquam ad eum transiret et priusquam aqua et igni acciperetur, id est nuptiae
celebrentur, optulit decem aureos dono: quaesitum est, post nuptias contractas diuortio
facto an summa donata repeti possit. respondit id, quod ante nuptias donatum propone- 5
retur, non posse de dote deduci.
  Labeo libro secundo pithanon a Paulo epitomatorum. Si uxor nummis a 67.pr.1
uiro aut ab eo qui in eius potestate esset sibi donatis seruum emerit, deinde, cum eius
factus fuerit, eum ipsum donationis causa uiro tradiderit, rata erit traditio, quamuis ea
mente facta fuerit qua ceterae donationes, neque ulla actio eius nomine dari potest.