LIBER UICESIMUS OCTAUUS
QUI TESTAMENTA FACERE POSSUNT ET QUEMADMODUM
TESTAMENTA FIANT
  Modestinus libro secundo pandectarum. Testamentum est uoluntatis nost<rae> 28.1.1.pr.1
iusta sententia de eo, quod quis post mortem suam fieri uelit.
  Labeo libro primo posteriorum <a> Iauoleno epitomatorum. In eo qui testatur 2.pr.1
eius temporis, quo testamentum facit, integritas mentis, non corporis sanitas exigenda est.
  Papinianus libro quarto decimo quaestionum. Testamenti factio non priuati, 3.pr.1
sed publici iuris est.
  Gaius libro secundo institutionum. Si quaeramus, an ualeat testa- 4.pr.1
mentum, in primis animaduertere debemus, an is qui fecerit testamentum habuerit testa-
menti factionem, deinde, si habuerit, requiremus, an secundum regulas iuris ciuilis
testatus sit.
  Ulpianus libro sexto ad Sabinum. A qua aetate testa- 5.pr.1
mentum uel masculi uel feminae facere possunt, uideamus. uerius est in masculis quidem
quartum decimum annum spectandum, in feminis uero duodecimum completum. utrum
autem excessisse debeat quis quartum decimum annum, ut testamentum facere possit, an
sufficit complesse? propone aliquem kalendis Ianuariis natum testamentum ipso natali suo 5
fecisse quarto decimo anno: an ualeat testamentum? dico ualere. plus arbitror, etiamsi
pridie kalendarum fecerit post sextam horam noctis, ualere testamentum: iam enim com-
plesse uidetur annum quartum decimum, ut Marciano uidetur.
  Gaius libro septimo decimo ad edictum pro<uin>ciale. Qui in potestate parentis 6.pr.1
est, testamenti faciendi ius non habet. a<d>eo ut, quamuis pater ei permittat, nihilo magis
tamen iure testari possit. Surdus mutus testamentum facere non possunt: sed si quis post 1.1
testamentum factum ualetudine aut quolibet alio casu mutus aut surdus esse coeperit, ra-
tum nihilo minus permanet testamentum.
  Aemilius Macer libro primo ad legem uicensimam hereditatium. Si mutus 7.pr.1
aut surdus, ut liceret sibi testamentum facere, a principe impetrauerit, ualet testamentum.
  Gaius libro septimo decimo ad edictum prouinciale. Eius qui apud hostes 8.pr.1
est testamentum quod ibi fecit non ualet, quamuis redierit. Si cui aqua et igni interdictum 1.1
sit, eius nec illud testamentum ualet quod ante fecit nec id quod postea fecerit: bona quo-
que, quae tunc habuit cum damnaretur, publicabuntur aut, si non uideantur lucrosa, credi-
toribus concedentur.
In insulam deportati in eadem causa sunt: 2.1
Sed relegati in insulam 3.1
et quibus terra Italica et sua prouincia interdicitur testamenti faciendi ius retinent. Hi 4.1
uero, qui ad ferrum aut ad bestias aut in metallum damnantur, libertatem perdunt bona-
que eorum publicantur: unde apparet amittere eos testamenti factionem.
  Ulpianus libro quadragesimo quinto ad edictum. Si quis post accusationem 9.pr.1
in custodia fuerit defunctus indemnatus, testamentum eius ualebit.
  Paulus libro tertio sententiarum. Qui manus amisit testamentum facere 10.pr.1
potest, quamuis scribere non possit.
  Ulpianus libro decimo ad Sabinu<m>. Obsides testari non possunt, nisi eis 11.pr.1
permittitur.
  Iulianus libro quadragesimo secundo digestorum. Lege Cornelia testamenta 12.pr.1
eorum, qui in hostium potestate decesserint, perinde confirmantur, ac si hi qui ea fecissent
in hostium potestate<m> non peruenissent, et hereditas ex his eodem modo a<d> unumquem-
que pertinet. quare seruus heres scriptus ab eo, qui in hostium potestate decesserit, liber
et heres erit seu uelit se<u> nolit, licet minus proprie necessarius heres dicatur: nam et filius 5
eius, qui in hostium potestate decessit, inuitus hereditati obligatur, quamuis suus heres
dici non possit, qui in potestate morientis non fuit.
  Marcianus libro quarto institutionum. Qui a latronibus capti sunt, cum liberi 13.pr.1
manent, possunt facere testamentum. Item qui apud externos legatione funguntur, possunt 1.1
facere testamentum. Si quis in capitali crimine damnatus appellauerit et medio tempore 2.1
pendente appellatione fecerit testamentum et ita decesserit, ualet eius testamentum.
  Paulus libro secundo regularum. Qui in testamento domini manumissus est, 14.pr.1
si ignorat dominum decessisse aditamque eius esse hereditatem, testamentum facere non
potest, licet iam pater familias et sui iuris est: nam qui incertus de statu suo est, certam
legem testamento dicere non potest.
  Ulpianus libro duodecimo ad edictum. De statu suo dubitantes uel errantes 15.pr.1
testamentum facere non possunt, ut diuus Pius rescripsit.
  Pomponius libro singulari regularum. Filius familias et seruus alienus et 16.pr.1
postumus et surdus testamenti factionem habere dicuntur: licet enim testamentum facere
non possunt, attamen ex testamento uel sibi uel aliis adquirere possunt. Marcellus notat: 1.1
furiosus quoque testamenti factionem habet, licet testamentum facere non potest: ideo autem
habet testamenti factionem, quia potest sibi adquirere legatum uel fideicommissum: nam
etiam compotibus mentis personales actiones etiam ignorantibus adquiruntur.
  Paulus libro tertio sent<ent>iarum. In aduersa corporis ualetu- 17.pr.1
dine mente captus eo tempore testamentum facere non potest.
  Ulpianus libro primo ad Sabinum. Is cui lege bonis interdictum est testa- 18.pr.1
mentum facere non potest et, si fecerit, ipso iure non ualet: quod tamen interdictione ue-
tustius habuerit testamentum, hoc ualebit. merito ergo nec testis ad testamentum adhiberi
poterit, cum neque testamenti factionem habeat. Si quis ob carmen famosum damnetur, 1.1
senatus consulto expressum est, ut intestabilis sit: ergo nec testamentum facere poterit nec
ad testamentum adhiberi.
  Modestinus libro quinto pandectarum. Si filius familias aut pupillus aut 19.pr.1
seruus tabulas testamenti fecerit signauerit, secundum eas bonorum possessio dari non potest,
licet filius familia<s> sui iuris aut pupillus pubes aut seruus liber factus decesserit, quia nullae
sunt tabulae testamenti, quas is fec<it>, qui testamenti faciendi facultatem non habuerit.
  Ulpianus libro primo ad Sabinum. Qui testamento heres instituitur, in eo- 20.pr.1
dem testamento testis esse non potest. quod in legatario et in eo qui tutor scriptus est
contra habetur: hi enim testes possunt adhiberi, si aliud eos nihil impediat, ut puta si in-
pubes, si in potestate sit testatoris. Potestatis autem uerbum non solum ad liberos qui 1.1
sunt in potestate referendum est, uerum etiam ad eum quem redemit ab hostibus, quamuis
placeat hunc seruum non esse, sed uinculo quodam retineri, donec pretium soluat. Per 2.1
contrarium quaeri potest, an pater eius, qui de castrensi peculio potest testari, adhiberi ab
eo ad testamentum testis possit. et Marcellus libro decimo digestorum scribit posse: et
frater ergo poterit. Quae autem in testamento diximus super p<ro>hibendis testimoniis eorum 3.1
qui in potestate sunt, in omnibus testimoniis accipias, ubi aliquid negotii geritur, per quod
adquiratur. Ne furiosus quidem testis adhiberi potest, cum compos mentis non sit: sed si 4.1
habet intermissionem, eo tempore adhiberi potest: testamentum quoque, quod ante furorem
consummauit, ualebit et bonorum possessio ex eo testamento competit. Eum qui lege re- 5.1
petundarum damnatus est ad testamentum adhiberi posse existimo, quoniam in iudicium
testis esse uetatur. Mulier testimonium dicere in testamento quidem non poterit, alias 6.1
autem posse testem esse mulierem argumento est lex Iulia de adulteriis, quae adulterii
damnatam testem produci uel dicere testimonium uetat. Seruus quoque merito ad sollemnia 7.1
adhiberi non potest, cum iuris ciuilis communionem non habeat in totum, ne praetoris
quidem edicti. Et ueteres putauerunt eos, qui propter sollemnia testamenti adhibentur, 8.1
durare debere, donec suprema contestatio peragatur. Non tamen intellegentiam sermonis 9.1
exigimus: hoc enim diuus Marcus Didio Iuliano in teste, qui Latine non nouerat, rescripsit:
nam si uel sensu percipiat quis, cui rei adhibitus sit, sufficere, Sed si detenti sint inuiti 10.1
ibi testes, putant non ualere testamentum.
  Idem libro secundo ad Sabinum. Heredes palam ita, ut exaudiri possunt, 21.pr.1
nuncupandi sint: licebit ergo testanti uel nuncupare heredes uel scribere: sed si nuncupat,
palam debet. quid est palam? non utique in publicum, sed ut exaudiri possit: exaudiri
autem non ab omnibus, sed a testibus: et si plures fuerint testes adhibiti, sufficit sollemnem
numerum exaudire. Si quid post factum testamentum mutari placuit, omnia ex integro 1.1
facienda sunt. quod uero quis obscurius in testamento uel nuncupat uel scribit, an post
sollemnia explanare possit, quaeritur: ut puta Stichum legauerat, cum plures haberet, nec
declarauit de quo sentiret: Titio legauit, cum multos Titios amicos haberet: errauerat in
nomine uel praenomine uel cognomine, cum in corpore non errasset: poteritne postea de- 5
clarare, de quo senserit? et puto posse: nihil enim nunc dat, sed datum significat. sed
et si notam postea adiecerit legato uel sua uoce uel litteris uel summam uel nomen lega-
tarii quod non scripserat uel nummorum qualitatem, an recte fecerit? et puto etiam quali-
tatem nummorum posse postea addi: nam etsi adiecta non fuisset, utique placeret con-
iectionem fieri eius quod reliquit uel ex uicinis scripturis uel ex consuetudine patris familias 10
uel regionis. In testamentis, in quibus testes rogati adesse debent, ut testamentum fiat, 2.1
alterius rei causa forte rogatos ad testandum non esse idoneos placet. quod sic accipien-
dum est, ut, licet ad aliam rem sint rogati uel collecti, si tamen ante testimonium certio-
rentur ad testamentum se adhibitos, posse eos testimonium suum recte perhibere.
Uno contextu actus testari oportet. est autem uno contextu nullum actum alienum 3.1
testamento intermiscere: quod <si> aliquid pertinens ad testamentum faciat, testamentum
non uitiatur.
  Idem libro trigesimo nono ad edictum. Ad testium numerum simul adhiberi 22.pr.1
possumus ut ego et pater et plures, qui fuimus in eiusdem potestate. Condicione<m> 1.1
testium tunc inspicere debemus, cum signarent, non mortis tempore: si igitur cum signa-
rent, tales fuerint, ut adhiberi possint, nihil nocet, si quid postea eis contigerit. Si 2.1
ab ipso testatore anulum accepero et signauero, testamentum ualet, quasi alieno signa-
uerim.
Si signa turbata sint ab ipso testatore, non uidetur signatum. 3.1
Si quis ex testibus 4.1
nomen suum non adscripserit, uerumtamen signauerit, pro eo est atque si adhibitus non
esset: et si, ut multi faciunt, adscripserit se, non tamen signauerit, adhuc idem
dicemus. Signum autem utrum anulo tantum inpressum adhibemus, an uero et si non 5.1
anulo, uerum alio quodam inpresso? uarie enim homines signant. et magis est, ut tan-
tum anul<o> quis possit signare, dum tamen habeat χαρακτῆρα. Posse et nocte signari 6.1
testamentum nulla dubitatio est. Signatas tabulas accipi oportet et si linteo, quo tabulae 7.1
inuolutae sunt, signa inpressa fuerint.
  Idem libro quarto disputationum. Si testamentum, quod resignauerit testator, 23.pr.1
iterum signatum fuerit septem testium signis, non erit inperfectum, sed utroque iure ualebit
tam ciuili quam praetorio.
  Florentinus libro decimo institutionum. Unum testamentum pluribus ex- 24.pr.1
emplis consignare quis potest idque interdum necessarium est, forte si nauigaturus et secum
ferre et reli<n>quere iudiciorum suorum testationem uelit.
  Iauolenus libro quinto posteriorum Labeonis. Si is, qui testamentum faceret, 25.pr.1
heredibus primis nuncupatis, priusquam secundos exprimeret heredes, obmutuisset, magis
coepisse eum testamentum facere quam fecisse Uarus digestorum libro primo Seruium re-
spondisse scripsit: itaque primos heredes ex eo testamento non futuros. Labeo tum hoc
uerum esse existimat, si constaret uoluisse plures eum, qui testamentum fecisset, heredes 5
pronuntiare: ego nec Seruium puto aliud sensisse.
  Gaius libro uicesimo secundo ad edictum prouinciale. Cum lege quis in- 26.pr.1
testabilis iubetur esse, eo pertinet, ne eius testimonium recipiatur et eo amplius, ut quidam
putant, neue ipsi dicatur testimonium.
  Celsus libro quinto decimo digestorum. Domitius Labeo Celso suo 27.pr.1
salutem. Quaero, an testium numero habendus sit is, qui, cum rogatus est ad testamentum
scribendum, idem quoque cum tabulas scripsisset, signauerit. Iuuentius Celsus Labeoni
suo salutem. Non intellego quid sit, de quo me consul<u>eris, aut ualide stulta est consultatio
tua: plus enim quam ridiculum est dubitare, an aliquis iure testis adhibitus sit, quoniam 5
idem et tabulas testamenti scripserit.
  Modestinus libro nono regularum. Seruus licet alienus iussu testatoris 28.pr.1
testamentum scribere non prohibetur.
  Paulus libro quarto decimo responsorum. Ex ea scriptura, quae ad testa- 29.pr.1
mentum faciendum parabatur, si nullo iure testamentum perfectum esset, nec ea, quae
fideicommissorum uerba habent peti posse. Ex his uerbis, quae scriptura pater familias 1.1
addidit: ταύτην τὴν διαθήκην βούλομαι εἶναι κυρίαν ἐπὶ πάϲηϲ ἐξουϲίαϲ, uideri eum uoluisse
omnimodo ualere ea quae reliquit, etiamsi intestatus decessisset.
  Idem libro tertio sententiarum. Singulos testes, qui in testamento adhibentur, 30.pr.1
proprio chirographo adnotare conuenit, quis et cuius testamentum signauerit.
  Idem libro quinto sententiarum. Eius bona, qui se imperatorem 31.pr.1
facturum heredem esse iactauerat, a fisco occupari non possunt.