DE INSTRUCTO UEL INSTRUMENTO LEGATO
  Paulus libro quarto ad Sabinum. Siue cum instrumento fundus legatus est 33.7.1.pr.1
siue instructus, duo legata intelleguntur. Fundo cum instrumento legato et alienato instru- 1.1
mentum non uindicabitur ex sententia defuncti.
  Papinianus libro septimo responsorum. Cum pater pluribus filiis heredibus 2.pr.1
scriptis duobus praeceptionem bonorum auiae praeter partes hereditarias dedisset, pro par-
tibus coheredum uiriles habituros legatarios placuit. Dotes praediorum, quae Graeco uoca- 1.1
bulo ἐνθῆκαι appellantur, cum non instructa legantur, legatario non praestantur.
  Idem libro octauo responsorum. Fundum instructum libertis patronus testa- 3.pr.1
mento legauit: postea codicillis petit, ut morientes partes suas fundi superstitibus restitue-
rent, nec instructi mentionem habuit. talem in causam fideicommissi deductum uideri pla-
cuit, qualis fuerat legatus, sed medii temporis augmenta fetuum et partuum, item detri-
menta fatalium fideicommisso contineri. Minor uiginti annis instructa praedia conso- 1.1
brinae suae dari uoluit et quosdam seruos praediorum uiuus manumisit. non idcirco serui
manumissi praestabuntur, quod ad libertatem peruenire non possunt. idem iuris est, cum
ex quauis alia causa libertas non competit.
  Iauolenus libro secundo ex posterioribus Labeonis. Cum quidam duos fun- 4.pr.1
dos iunctos haberet et ex altero boues, cum opus fecissent, in alterum reuerterentur, utrum-
que fundum cum instrumento legauerat. Labeo Trebatius boues ei fundo cessuros putant,
ubi opus fecissent, non ubi manere consueuissent: Cascellius contra. Labeonis sententiam
probo. 5
  Labeo libro primo πιθανῶν a Paulo epitomatorum. Si cui fundum et in- 5.pr.1
strumentum eius legare uis, nihil interest, quomodo leges 'fundum cum instrumento' an
'fundum et instrumentum' an 'fundum instructum'. Paulus. immo contra: nam inter
ea legata hoc interest, quod, si fundo alienato mortuus fuerit qui ita legauit, ex hac
scriptura 'fundum cum instrumento' nihil erit legatum, ex ceteris poterit instrumentum 5
esse legatum.
  Scaeuola libro sexto decimo digestorum. Nepoti legauerat quae certa re- 6.pr.1
gione praedia habuerat ut instructa sunt, cum uino grano calendario, et adiecerat haec
uerba: 'quidquid erit cum moriar in illa regione, et quidquid in quacumque specie erit
in illa regione, uel quod meum erit'. uiua testatrice unus ex debitoribus condemnatus
uiuente testatrice satis non fecit: quaesitum est, an quod ex sententia iudicis deberetur ad 5
nepotem pertineret. respondit nihil proponi, cur non deberetur.
  Idem libro uicesimo secundo digestorum. Tabernam cum caenaculo Pardulae 7.pr.1
manumisso testamento legauerat cum mercibus et instrumentis et suppellectili quae ibi esset,
item horreum uinarium cum uino et uasis et instrumento et institoribus, quos secum ha-
bere consueuerat. quaesitum <est>, cum uiuo testatore insula, in qua caenaculum fuit quod
ei legatum erat, exusta sit, et post biennium eodem loco constituta noua, et horreum, quod 5
eidem legatum erat, a testatore uenierit, uini autem uenditio dilata sit, ut ex eo commodo
uenirent, an uniuersa legata Pardula consequi possit. respondit ea, in quibus uoluntas
mutata esset, non deberi.
  Ulpianus libro uicesimo ad Sabinum. In instrumento fundi ea esse, quae 8.pr.1
fructus quaerendi cogendi conseruandi gratia parata sunt, Sabinus libris ad Uitellium eui-
denter enumerat. quaerendi, ueluti homines qui agrum colunt, et qui eos exercent prae-
positiue sunt is, quorum in numero sunt uilici et monitores: praeterea boues domiti, et
pecora stercorandi causa parata, uasaque utilia culturae, quae sunt aratra ligones sarculi 5
falces putatoriae bidentes et si qua similia dici possunt. cogendi, quemadmodum torcularia
corbes falcesque messoriae falces fenariae quali uindemiatorii exceptoriique, in quibus uuae
comportantur. conseruandi, quasi dolia, licet defossa non sint, et cuppae. Quibusdam in 1.1
regionibus accedunt instrumento, si uilla cultior est, ueluti atrienses scoparii, si etiam uir-
diaria sint, topiarii, si fundus saltus pastionesque habet, greges pecorum pastores saltuarii.
  Paulus libro quarto ad Sabinum. De grege ouium ita distinguendum est, 9.pr.1
ut, si ideo comparatus sit, ut ex eo fructus caperetur, non debeatur: si uero ideo, quia
non aliter ex saltu fructus percipi poterit, contra erit, quia per greges fructus ex saltu
percipiuntur.
  Ulpianus libro uicesimo ad Sabinum. Si reditus etiam ex melle constat, 10.pr.1
aluei apesque continentur.
  Iauolenus libro secundo ex Cassio. Eadem ratio est in auibus, quae in 11.pr.1
insulis maritimis aluntur.
  Ulpianus libro uicesimo ad Sabinum. Quaesitum est, an frumentum, quod 12.pr.1
cibariis cultorum paratum foret, instrumento cederet. et plurimis non placet, quia consu-
meretur: quippe instrumentum est apparatus rerum diutius mansurarum, sine quibus exer-
ceri nequiret possessio: accedit eo, quod cibaria uictus magis quam colendi causa para-
rentur. sed ego puto et frumentum et uinum ad cibaria paratum instrumento contineri: 5
et ita Seruium respondisse auditores eius referunt. item nonnullis uisum est frumentum,
quod serendi causa sepositum est, instrumento contineri, puto quia et instar culturae esset
et ita consumitur, ut semper reponeretur: sed causa seminis nihil a cibariis differt. Con- 1.1
seruandi fructus causa, ueluti granaria, quia in his fructus custodiuntur, urceos capsellas,
in quibus fructus componuntur: sed et ea, quae exportandorum fructuum causa parantur,
instrumenti esse constat, ueluti iumenta et uehicula et naues et cuppae et culei. Alfenus 2.1
autem, si quosdam ex hominibus aliis legauerit, ceteros, qui in fundo fuerunt, non contineri
instrumento ait, quia nihil animalis instrumenti esse opinabatur: quod non est uerum: con-
stat enim eos, qui agri gratia ibi sunt, instrumento contineri. Quaeritur, an seruus, qui 3.1
quasi colonus in agro erat, instrumento legato contineatur. et Labeo et Pegasus recte
negauerunt, quia non pro instrumento in fundo fuerat, etiamsi solitus fuerat et familiae
imperare. Saltuarium autem Labeo quidem putat eum demum contineri, qui fructuum ser- 4.1
uandorum gratia paratus sit, eum non, qui finium custodiendorum causa: sed Neratius etiam
hunc, et hoc iure utimur, ut omnes saltuarii contineantur. Trebatius amplius etiam pisto- 5.1
rem et tonsorem, qui familiae rusticae causa parati sunt, putat contineri, item fabrum, qui
uillae reficiendae causa paratus sit, et mulieres quae panem coquant quaeque uillam ser-
uent: item molitores, si ad usum rusticum parati sunt: item focariam et uilicam, si modo
aliquo officio uirum adiuuet: item lanificas quae familiam rusticam uestiunt, et quae pul- 5
mentaria rusticis coquant. Sed an instrumenti instrumentum legato instrumento continetur, 6.1
quaeritur: haec enim, quae rusticorum causa parantur, lanificae et lanae et tonsores et
fullones et focariae non agri sunt instrumentum, sed instrumenti. puto igitur etiam foca-
riam contineri: sed et lanificas et ceteros, qui supra enumerati sunt: et ita Seruium re-
spondisse auditores eius referunt. Uxores quoque et infantes eorum, qui supra enumerati 7.1
sunt, credendum est in eadem uilla agentes uoluisse testatorem legato contineri: neque enim
duram separationem iniunxisse credendus est. Si aliqua parte an<ni> in fundo pascantur pe- 8.1
cora, aliqua parte his pabulum conducitur, uel serui, si aliqua parte anni per eos ager
colitur, aliqua parte in mercedem mittuntur, nihilo minus instrumento continentur. Cella- 9.1
rarium quoque, id est ideo praepositum, ut rationes saluae sint, item ostiarium mulionem-
que instrumenti esse constat. Et molas et machinas, fenum stipulas, asinum machinarium, 10.1
machinam frumentariam, uas aeneum, in quo sapa coqueretur et defrutum fiat et aqua ad
bibendum lauandamque familiam paratur, instrumenti esse, et cribra, et plaustra quibus
stercus euehatur. Ea uero, quae solo continentur, instrumenti fundi non esse Cassius scribit, 11.1
ueluti harundineta et salicta, antequam caesa sint, quia fundus fundi instrumentum esse
non potest: sed si caesa sint, puto contineri, quia quaerendo fructui deseruiunt. idem et
in palis erit dicendum. Si in agro uenationes sint, puto uenatores quoque et uestigatores 12.1
et canes et cetera quae ad uenationem sunt necessaria instrumento contineri, maxime si
ager et ex hoc reditum habuit. Et si ab aucupio reditus fuit, aucupes et plagae et huius 13.1
rei instrumentum agri instrumento continebitur: nec mirum, cum et aues instrumento
exemplo apium contineri Sabinus et Cassius putauerunt. Si quis eodem instrumento in 14.1
plurimis agris utatur, cuius agri sit instrumentum, quaeritur. et ego arbitror, si quidem
apparet uoluntas patris familiae, cui potius agro destinauerat, eius esse instrumentum:
ceteri enim agri ab hoc agro ueluti mutuantur: si non appareat, nullius instrumento cedet:
neque enim pro parte diuidemus instrumentum. Supellex ceteraque, si qua in agro fuerunt, 15.1
quo instructior esset pater familias, instrumento fundi non continentur. Si domus sit in- 16.1
strumentum legatum, uidendum quid contineatur. et Pegasus ait instrumentum domus id
esse, quod tempestatis arcendae aut incendii causa paratur, non quod uoluptatis gratia:
itaque neque specularia neque uela quae frigoris causa uel umbrae in domo sunt deberi.
quae sententia Cassii fuit, qui dicebat inter instrumentum et ornamentum multum interesse: 5
instrumenti enim ea esse, quae ad tutelam domus pertinent, ornamenti, quae ad uolupta-
tem, sicuti tabulas pictas. Uela autem Cilicia instrumenti esse Cassius, quae ideo parantur, 17.1
ne aedificia uento uel pluuia laborent. Acetum quoque, quod exstinguendi incendii causa 18.1
paratur, item centones sifones, perticae quoque et scalae, et formiones et spongias et amas
et scopas contineri plerique et Pegasus aiunt. Tegulam autem et tignum eius rei causa 19.1
paratum instrumento contineri, si ad huiusmodi causam habeat tigna parata ad alios usus
non deseruientia. proinde et fulcimenta si qua habebat huic re necessaria, etiam ea in-
strumento domus continebuntur. De uelis, quae in hypaethris extenduntur, item de his, 20.1
quae sunt circa columnas, Celsus scribit magis suppellectili adnumeranda et ita Sabinum
et Cassium putare. Canales autem et harpagones et amas instrumento contineri constat. 21.1
Item perticae, quibus araneae detergantur, item spongiae, quibus columnae pauimenta podia 22.1
extergantur, scalae, quae ad lacunaria admoueantur, instrumenti sunt, quia mundiorem
domum reddunt. Papinianus quoque libro septimo responsorum ait: sigilla et statuae ad- 23.1
fixae instrumento domus non continentur, sed domus portio sunt: quae uero non sunt ad-
fixa, instrumento non continentur, inquit: suppellectili enim adnumerantur, excepto horo-
logio aereo, quod non est adfixum: nam et hoc instrumento domus putat contineri, sicut
prothyrum domus, si uelamen est, inquit, instrumento domus continetur. Fistulae autem 24.1
et canales et crateres et si qua sunt alia ad aquas salientes necessaria, item serae et claues
magis domus portio quam domus instrumentum sunt. Specularia quoque adfixa magis puto 25.1
domus esse partem: nam et in emptione domus et specularia et pegmata cedere, siue in
aedificio sunt posita siue ad tempus detracta. sed si non sint, reposita ad hoc tamen sint,
ut suppleantur, si qua desint: instrumento potius continebuntur. Cancellos quoque instru- 26.1
mento contineri puto. Sed si fundus non sit cum instrumento legatus, sed ita ut instructus 27.1
sit, quaesitum est, an plus contineatur, quam si cum instrumento legatus esset. et Sabinus
libris ad Uitellium scribit fatendum esse plus esse, cum instructus fundus legetur, quam si
cum instrumento: quam sententiam cottidie increscere et inualescere uidemus. quanto igitur
hoc legatum uberius est, uidendum est. et Sabinus definit et Cassius apud Uitellium notat: 5
omnia quae eo collocata sunt, ut instructior esset pater familias, instructo, inquit, contine-
buntur, id est quae ibi habuit, ut instructior esset. hoc ergo legato non agri instrumen-
tum, sed proprium suum instrumentum reliquisse uidetur. Proinde si fundus si instructus 28.1
legatus, et suppellex continebitur, quae illic fuit usus ipsius gratia, et uestis non solum
stragula, sed et qua ibi uti solebat: mensae quoque eboreae uel si quae aliae, item uitrea
et aurum et argentum: uina quoque, si qua ibi fuerint usus ipsius causa, continentur, et
si quid aliud utensilium. Sed si qua eo congesserat non usus ipsius causa, sed custodiae 29.1
gratia, non continebuntur: uina etiam, quae in apothecis sunt, non cedent: et hoc iure
utimur, ut quae ibi pater familias quasi in horreo habuit, haec non contineantur. Celsus 30.1
quoque libro nono decimo digestorum scribit fructus <i>bi repositos, ut uenirent uel in alium
usum quam fundi conuerterentur, instructo fundo non contineri. Idem Celsus eodem libro 31.1
ait etiam suppellecticarios et ceteros hoc genus seruos contineri, id est ministeria, quibus
instructus erat in eo fundo (extra ea quae libertatem acceperunt), et qui rure morari sole-
bant. Si instructum fundum legasset, ea paedagogia, quae ibi habebat, ut, cum ibi uenisset, 32.1
praesto essent in triclinio, legato continentur. Contubernales quoque seruorum, id est uxo- 33.1
res, et natos, instructo fundo contineri uerum est. Instructo autem fundo et bibliothecam 34.1
et libros, qui illic erant, ut quotiens uenisset uteretur, contineri constat. sed si quasi apo-
theca librorum utebatur, contra erit dicendum. Neratius quoque libro quarto epistularum 35.1
Rufino respondit instructo fundo et suppellectilem et uina et mancipia non solum ad cul-
tum custodiamue uillae, sed etiam quae ut ipsi patri familias in ministerio ibi essent, legato
cedere. Imagines quoque hae solae legatae uidentur, quae in aliquo ornatu uillae fuerunt. 36.1
Papinianus quoque praediis instructis legatis mancipia non contineri, quae temporis causa 37.1
illic fuerunt ac non eo animo transtulit pater familias, ut aut fundi aut suum instrumentum
faceret. Idem respondit praediis instructis legatis actorem ex his in prouinciam missum, 38.1
ut ordinatis negotiis ad pristinum actum rediret, legato praediorum cedere, quamuis non-
dum redierit. Idem respondit instructis hortis legatis etiam uina, quae ibi fuerunt, quo 39.1
dominus esset instructior, contineri: aliud esse, si horrea ibi habuit, unde instruebatur uel
in urbe uel in aliis praediis. Idem respondit domo per fideicommissum relicta cum supel- 40.1
lectili Claudio Hieronymiano clarissimo uiro ab Umbrio Primo et mensas et ceteram sup-
pellectilem, quam in hortis pater familias in proconsulatum profecturus contulerat, ut tu-
tiore loco essent, contineri. Idem respondit theriacam quoque et cetera medicamenta, quae 41.1
secessus causa dominus ibi habuit, et uestem propter secessum ibi depositam instructo
fundo legato inesse. Idem respondit domo ita, ut instructa est, cum omni iure suo legata 42.1
urbanam familiam, item artifices, quorum operae ceteris quoque praediis exhibebantur, legato
non contineri: ostiarii autem, inquit, uel topiarii diaetarii aquarii domui tantum deseruientes
continebuntur. sed quod de artificibus ait, falsum est, si eius domus causa parati sunt,
licet aliis quoque praediis commodabantur. Idem respondit domo instructa legata mensas 43.1
eboreas et libros non contineri: sed et hoc falsum est: nam omne, quidquid in domo fuit,
quo instructior ibi esset pater familias, continebitur, suppellectilem autem patris familiae
instrumentum esse nemo dubitat. denique Neratius libro quarto epistularum Marcello fratri
suo respondit et uestem domus instructae legato contineri: maxime, inquit, in proposita 5
specie: proponebatur enim, qui legauerat, argentum et rationes excepisse: nam qui haec,
inquit, excepit, non potest non uideri de ceteris rebus, quae in ea essent, sensisse. sed
et ipse Papinianus eodem libro responsorum ait patrem mercatorem ac faeneratorem, qui
duos filios totidemque filias heredes instituerat, ita legass<e>: 'filiis maribus domum meam
instructam do lego darique iubeo', merces et pignora an contineantur, quaeri posse: sed 10
facilem iudici uoluntatis coniecturam fore ceteris patris facultatibus examinatis. Celsus 44.1
scribit seruis qui in fundo morarentur legatis, uicarios eorum non contineri, nisi appareat
et de uicariis eum sensisse. Papinianus quoque libro septimo responsorum uxori, cui uir 45.1
omnia, quae in domo erant, ab herede filia praestari uoluit, cautiones debitorum emptio-
nesque seruorum non uideri legatas respondit, nisi, inquit, ex alia parte et de seruis eum
cogitasse apparuerit, scilicet ut eorum seruorum ei legasse uideatur emptiones, quos et
ipsos uoluit ad eam pertinere. Si quis fundum ita ut instructus est legauerit et adiecerit 46.1
cum supellectili uel mancipiis uel una aliqua re, quae nominatim expressa non erat, utrum
minuit legatum adiciendo speciem an uero non, quaeritur. et Papi-
nianus respondit non uideri minutum, sed potius ex abundanti adiectum. Idem Papinianus 47.1
libro septimo responsorum ait: instructis hortis filio legatis mater argentum muliebre filiae
legauerat: respondit etiam id argentum muliebre, quod in hortis habuit, ut <i>bi esset in-
structior, ad filiam pertinere.
  Paulus libro quarto ad Sabinum. Tabernae cauponiae instrumento legato 13.pr.1
etiam institores contineri Neratius existimat: sed uidendum, ne inter instrumentum tabernae
cauponiae et instrumentum cauponae sit discrimen, ut tabernae non nisi loci instrumenta
sint, ut dolia uasa ancones calices trullae, quae circa cenam solent traici, item urnae
aereae et congiaria sextaria et similia: cauponae autem, cum negotiationis nomen sit, etiam 5
institores. Instrumento balneario legato etiam balneatorem contineri Neratius respondit: 1.1
  Idem libro secundo ad Uitellium. continetur autem et fornicator. 14.pr.1
  Pomponius libro sexto ad Sabinum. Si ita testamento scriptum sit: 'quae 15.1.1
tabernarum exercendarum instruendarum pistrini cauponae causa facta parataque sunt,
do lego', his uerbis Seruius respondit et caballos, qui in pistrinis essent, et pistores, et
in cauponio institores et focariam, mercesque, quae in his tabernis essent, legatas uideri.
Domo instructa responsum est suppellectilem legatam, non etiam uina, quia domus uinis 1
instructa intellegi non potest. Mulier uillae custos perpetua fundo qui cum instrumento 2.1
legatus esset aut instructo continebitur, sicuti saltuarius: par enim ratio est: nam deside-
rant tam uillae quam agri custodiam, illic, ne quid uicini aut agri aut fructuum occupent,
hic, ne quid ceterarum rerum quae in uilla continentur: uilla autem sine ulla dubitatione
pars fundi habetur. 5
  Alfenus libro secundo digestorum a Paulo epitomatorum. Uillae instru- 16.pr.1
mento legato supellectilem non contineri uerius est. Uinea et instrumento eius legato in- 1.1
strumentum uineae nihil esse Seruius respondit: qui eum consulebat, Cornelium respondisse
aiebat palos perticas rastros ligones instrumenti uineae esse: quod uerius est. Quidam 2.1
uxori fundum, uti instructus esset, in quo ipse habitabat, legauit. consultus de mulieribus
lanificis an instrumento continerentur, respondit non quidem esse instrumenti fundi, sed
quoniam ipse pater familias, qui legasset, in eo fundo habitasset, dubitari non oportere,
quin et ancillae et ceterae res, quibus pater familias in eo fundo esset instructus, omnes 5
legatae uiderentur.
  Marcianus libro septimo institutionum. Item pictoris instrumento legato 17.pr.1
cerae colores similiaque horum legato cedunt, item peniculi et cauteria et conchae. In- 1.1
strumento piscatorio contineri Aristo ait naucellas, quae piscium capiendorum causa com-
paratae sunt: sed et piscatores contineri uerius est. Instrumento balneatorio legato dictum 2.1
est balneatorem sic instrumento contineri balneario, quomodo instrumento fundi saltuarium
et topiarios, et instrumento cauponio institorem, cum balneae sine balneatoribus usum suum
praebere non possint.
  Paulus libro secundo ad Uitellium. Cum de lanionis instrumento quaeritur. 18.pr.1
semota carne mensas pondera farramentaque laniandae carnis causa praeparata, item tru-
tinas cultos dolabras instrumento relinquimus. Instrumento legato aliquando etiam per- 1.1
sonas legantium necesse est inspici. ut ecce pistorio instrumento legato ita ipsi pistores
inesse uideri possunt, si pater familias pistrinum exercuit: nam plurimum interest, instru-
mentum pistoribus an pistrino paratum sit. Asinam molendariam et molam negat Neratius 2.1
instrumento fundi contineri. Item caccabos et patinas in instrumento fundi esse dicimus, 3.1
quia sine his pulmentarium coqui non potest. nec multum refert inter caccabos et aenum,
quod supra focum pendet: hic aqua ad potandum calefit, in illis pulmentarium coquitur.
quod si aenum instrumento continetur, urcei quoque, quibus aqua in aenum infunditur, in
idem genus rediguntur, ac deinceps in infinitum primis quibusque proxima copulata pro- 5
cedunt. optimum ergo esse Pedius ait non propriam uerborum significationem scrutari, sed
in primis quid testator demonstrare uoluerit, deinde in qua praesumptione sunt qui in qua-
que regione commorantur. Cum de uilico quaereretur et an instrumento 4.1
inesset et dubitaretur, Scaeuola consultus respondit, si non pensionis certa quantitate, sed
fide dominica coleretur, deberi. Idem consultus de meta molendaria respondit, si 5.1
rusticis eius fundi operariis moleretur, eam quoque deberi. Est autem meta inferior pars
molae, catillus superior. De bubulco quoque ita respondit, siue de eo, qui bubus ibi araret, 6.1
siue de eo, qui boues eius fundi aratores pasceret, quaereretur, deberi. De putatoribus 7.1
quoque ita respondit, si eius fundi causa haberentur, inesse: Pastores quoque et fossores ad 8.1
legatarium pertinere. Item cum fundus ita legatus esset: 'Maeuio fundum Seianum, ita ut 9.1
optimus maximusque est, cum omni instrumento rustico et urbano et mancipiis quae ibi
sunt' et quaereretur, an semina deberentur, respondit uerius esse deberi, nisi aliud testa-
torem sensisse heres probaret. idem respondit de frumento reposito ad mancipiorum ex-
hibitionem. In instrumento medici esse collyria et emplastra et cetera eius generis Cassius 10.1
scribit. Cui fundum instructum legauerat, nominatim mancipia legauit: quaesitum est, an 11.1
reliqua mancipia, quae non nominasset, instrumento cederent. Cassius ait responsum esse,
tametsi mancipia instructi fundi sint, tamen uideri eos solos legatos esse, qui nominati
essent, quod appareret non intellexisse patrem familias instrumento quoque seruos adnu-
meratos esse. Sabinus. Cui fundus quaeque ibi sint legata sunt, ei fundus et omnia, quae 12.1
in eo solita sunt esse quaeque ibi maiore parte anni morari et hi, qui in eum manendi
causa recipere se consueuerunt, legati uidentur: at si qua consulto in fundo congesta con-
tr<a>ctaue sunt, quo legatum cumularetur, ea non uidentur legata esse. Quidam cum ita 13.1
legasset: 'uillam meam ita ut ipse possedi cum suppellectile mensis mancipiis, quae ibi
deputabuntur, urbanis et rusticis, uinis, quae in diem mortis meae ibi erunt, et decem
aureis', et quaereretur, cum in diem mortis ibi libros et uitreamina et uesticulam habuerit,
an eadem omnia legato cederent, quoniam quaedam enumerasset: Scaeuola respondit spe- 5
cialiter expressa, quae legato cederent. Domum instructam legauit cum omnibus adfixis: 14.1
quaeritur de instrumentis debitorum, an ea legatarius habere potest. respondit secundum
ea quae proponerentur non posse.
  Paulus libro tertio decimo responsorum. Si mancipia quae, post testamen- 19.pr.1
tum factum in fundum Seiae relictum a testatore inducta, fundi colendi gratia in eodem
fundo fuerint, ea quoque instrumento fundi contineri respondi: quamuis enim ea mancipia
testator demonstrasset, quae tunc ibi essent cum legaret, tamen non minuendi legati, sed
augendi causa mancipiorum quoque fecit mentionem. ceterum instrumento fundi mancipia 5
quoque colendi agri causa inducta contineri non ambigitur. Paulus respondit uillae instru- 1.1
mento neque fructus repositos neque equitium contineri, suppellectile autem legato cedere:
seruum uero arte fabrica peritum, qui annuam mercedem praestabat, instrumento uillae
non contineri.
  Scaeuola libro tertio responsorum. Seiae ex parte hered<i> institutae, si 20.pr.1
heres erit, fundos per praeceptionem dederat instructos cum suis uilicis et reliquis colo-
norum et codicillis ita scripsit: 'postea mihi uenit in mentem: Seiae fundos quos reliqui,
ita ut sunt instructi rustico instrumento suppellectile pecore et uilicis cum reliquis colo-
norum et apotheca habere uolo'. quaesitum est, an etiam ea, quae patris familias usus 5
cottidiani causa in fundis fuerunt, legato continere<n>tur. respondit testamento quidem ut
proponeretur Seiae, insuper fundum, legatum, uerum non amplius deberi, quam in codi-
cillis (quos sane post obliuionem testamentariae scripturae fecisset) instructi appellatione
contineri uelle se manifeste ostendisset. Liberto suo quidam praedia legauit his uerbis: 1.1
'Seio liberto meo fundos illum et illum do lego ita ut instructi sunt cum dotibus et reli-
quis colonorum et saltuariis cum contubernalibus suis et filiis et filiabus'. quaesitum est,
an Stichus seruus, qui praedium unum ex his coluit et reliquatus est am-
plam summam, ex causa fideicommissi Seio debeatur. respondit, si non fide dominica, sed 5
mercede, ut extranei coloni solent, fundum coluisset, non deberi. 'Gaio Seio alumno 2.1
meo fundos meos illum et illum, ita ut instructi sunt, et domum superiorem dari uolo':
quaesitum est, an etiam domum instructam dari uoluerit. respondit secundum ea quae
proponerentur ita uidere dedisse, nisi is, a quo peteretur, aliud testatorem sensisse mani-
feste doceret: at si habitationis, id est aedificii instrumentum legasset, non cedere seruos 5
operae aliiue rei paratos. Praedia ut instructa sunt cum dotibus et reliquis colonorum et 3.1
uilicorum et mancipiis et pecore omni legauit et peculiis et cum actore: quaesitum est,
an reliqua colonorum, qui finita conductione interposita cautione de colonia discesserant,
ex uerbis supra scriptis legato cedant. respondit non uideri de his reliquis esse cogitatum.
Idem quaesiit in actore legato, an uxor et filia legato cedant, cum actor non in praediis, 4.1
sed in ciuitate moratus sit. respondit nihil proponi, cur cedant. Idem quaesiit, cum 5.1
testator facto testamento in prouinciam sit profectus, an ea mancipia, quae post profectio-
nem eius aut mortem sine cuiusquam auctoritate sponte sua ad parentes et notos sibi
homines in fundos legatos transiere, legato cedant. respondit non legatos eos, qui forte
ueluti commeantes transissent. 'Pamphilae libertae meae dari uolo fundum Titianum cum 6.1
instrumento et his quae in eodem erunt cum moriar.' quaesitum est, si
Stichus seruus, ex eo fundo ante annum mortis testatoris abductus et in disciplinam tra-
ditus, postea in eum fundum non reuersus sit, an debeatur. respondit, si studendi causa
misisset, non quo a fundo eum aliorsum transferat, deberi. 'Tyrannae sorori meae 7.1
fundum meum Graecianum cum stabulo et instrumento rustico omni relinquo.' quaeritur,
an fundi appellatione etiam pascua, quae ad eum simul cum fundo peruenerint et quae
semper in usibus huius possessionis habuerat, legato cederent. respondit, si prata fundo
Graeciano ita coniunxisset, uti sub una fundi appellatione haberentur, ea quoque deberi. 5
Instructis domibus legatis crabattus argento inaurato tectus mortis Titiae tempore in do- 8.1
mibus non est repertus, sed in horreis tantisper conditus: quaero, an is quoque praestandus
sit. respondit, si in domo esse soleret et quo tutiore loco haberetur, interim in horreo
allatus esset, nihilo minus praestandum. Quod adiecit testator 'uti possedi' an hoc signi- 9.1
ficet 'sicut instructa in diem mortis habuit', id est cum mancipiis pecoribus instrumento
rustico? respondit: non de iure quaeritur.
  Pomponius libro primo fideicommissorum. Cum fundus sine instrumento 21.pr.1
legatus sit, dolia molae oliuariae et praelum et quaecumque infixa inaedificataque sunt
fundo legato continentur, nulla autem ex his rebus quae moueri possunt paucis exceptis
fundi appellatione continentur. de molis tum quaeri solet, cum ita adfixae itaue inaedifi-
catae sint, ut partes aedificiorum esse uideantur. 5
  Paulus libro tertio sententiarum. Fundo legato 'ut optimus 22.pr.1
maximusque est' retia apraria et cetera uenationis instrumenta continebuntur: quod etiam
ad instrumenta pertinet, si quaestus fundi ex maxima parte in uenationibus consistat.
Fundo legato cum mancipiis et pecoribus et omni instrumento rustico et ur- 1.1
bano peculium actoris ante testatorem defuncti, si ex eodem fundo fuerit, magis placet ad
legatarium pertinere.
  Neratius libro secundo responsorum. Cum quaeratur, quod sit tabernae 23.pr.1
instrumentum, interesse, quod genus negotiationis in ea exerceri solitum sit.
  Paulus libro tertio ad Neratium. Fundus, qui locatus erat, legatus est 24.pr.1
cum instrumento: instrumentum, quod colonus in eo habuit, legato cedit. Paulus: an
quod coloni fuit an tantum id quod testatoris fuit? et hoc magis dicendum est, nisi nullum
domini fuit.
  Iauolenus libro secundo ex posterioribus Labeonis. Fundi instrumento 25.pr.1
legato id pecus cedere putabat Tubero, quod is fundus sustinere potuisset: Labeo contra.
quid enim fiet, inquit, si, cum mille oues fundus sustinere potuisset, duo milia ouium in
eo fundo fuerint? quas oues potissimum legato cessuras existimabimus? nec quaerendum
esse, quid debuisset parari pecoris instrumenti fundi causa, sed quid paratum esset: non 5
enim ex numero aut multitudine legata aestimandum esse. Labeonis sententiam probo.
Quidam cum in fundo figlinas haberet, figulorum opera maiore parte anni ad opus rusticum 1.1
utebatur, deinde eius fundi instrumentum legauerat. Labeo Trebatius non uideri figul<o>s
in instrumento fundi esse. Item cum instrumentum omne legatum esset excepto pecore, 2.1
pastores ouiliones, ouilia quoque legato contineri Ofilius non recte putat.
  Idem libro quinto ex posterioribus Labeonis. Dolia, fictilia, item plumbea, 26.pr.1
quibus terra adgesta est, et in his uiridiaria posita aedium esse Labeo Trebatius putant.
ita id uerum puto, si ita illigata sint aedibus, ut ibi perpetuo posita sint. Molas manua- 1.1
rias quidem suppellectilis, iumentarias autem instrumenti esse Ofilius ait. Labeo Cascellius
Trebatius neutras suppellectilis, sed potius instrumenti putant esse, quod uerum puto.
  Scaeuola libro sexto digestorum. Praedia maritima cum seruis qui ibi 27.pr.1
erunt et omni instrumento et fructibus qui ibi erunt et reliquis colonorum nutritori suo
legauit. quaesitum est, an serui piscatores, qui solebant in ministerio testatoris esse et
ubicumque eum sequi <e>t urbicis rationibus expungebantur nec mortis testatoris tempore
in praediis legatis deprehensi fuer<an>t, legati esse uideantur. respondit secundum ea quae 5
proponerentur non esse legatos. Adfini suo ita legauit: 'fundum Cornelianum Titio 1.1
ita ut est instructus cum omnibus rebus et mancipiis et reliquis colonorum dari uolo'.
haec testatrix Romae litis causa ex Africa ueniens mancipia quaedam ex fundo supra
scripto, quo citius per hiemem operam elegeret, secum abduxit: quaesitum est, an ea
mancipia fideicommisso cedant, cum quaedam ex his rusticis officiis ad tempus peregrina- 5
tionis abducta sunt relictis conseruabus et filiis suis et quaedam matribus et patribus.
respondit mancipia, de quibus quaereretur, secundum ea quae proponerentur ex causa fidei-
commissi deberi. Idem quaesiit, an fructus eiusdem fundi, qui ibi in diem mortis coacti 2.1
manserint, fideicommisso cedant, cum plenissima testatoris erga adfinem uoluntas ab eo
quoque manifestetur, quo reliqua colonorum eiusdem possessionis ad eum pertinere uo-
luerit. respondit in huiusmodi scriptura posse responderi hoc solum quaerendum, an ma-
nifeste appareat defuncta id, de quo quaereretur, dari noluisse. Liberto, quem 3.1
heredem in parte rescripsit, fundum per praeceptionem dedit in haec uerba: 'Pamphile
liberte, praecipito tibique habeto fundum meum Titianum et agellum Sempronianum cum
instrumento et his, quae in eodem erunt cum moriar, familiaque, quae in eo fundo mo-
ratur, exceptis quos manumisero'. quaesitum est, cum testator in eo fundo aliquantum 5
uini in doliis habuerit, quod uiuus totum uendiderat et partem tertiam pretii pro eo acce-
perat, an uinum in doliis remanens ad libertum ex causa praeceptionis pertineat. respondit
uerbis quae proponerentur contineri, nisi manifeste contrariam uoluntatem coheredes appro-
bant. in eo fundo instrumenta calendarii et nummos reliquit. responsum est de nummis
quoque, ut supra responsum. Ita legatum est: 'Septiciae sorori meae fundi paterni mei 4.1
Seiani partem dari uolo sic ut est, et alteram partem ita, ut in diem mortis fuerit': quae-
situm est, an ex uerbis supra scriptis aggeres et praela iam posita parataque, ut immit-
t<a>ntur aedificio, item instrumentum urbanum et rusticum cum mancipiis, quae fundi causa
erant, ad legatarios pertineant. respondit: potest haec uerba 'sic ut est' ad instructum 5
referri. Fundos legauit in haec uerba: 'Sempronio fratri meo hoc amplius fundos meos 5.1
ita, ut instructi sunt, Cassianum Nonianum cum suis salictis et siluis'. quaesitum est,
cum siluae et salicta non in fundis supra scriptis, sed in adiectis agellis et quos simul
testator comparauit nec sine his fundi coli possint, an legato cederent. respondit id tan-
tum cedere legato, quod uerbis comprehendisset. 5
  Scaeuola libro uicesimo tertio digestorum. Lucius Titius 28.pr.1
fundum, uti erat instructus, legauerat. quaesitum est, fundus instructus quemadmodum
dari debeat, utrum sic ut instructus fuit mortis patris familiae tempore, ut quae medio
tempore adgnata aut in fundum illata sunt heredis sint? an uero instructus fundus eo tem-
pore inspici debeat, quo factum est testamentum? an uero eo tempore, quo fundus peti 5
coeperit, ut quidquid eo tempore instrumenti deprehendatur, legatario proficiat? respondit
ea quibus instructus sit fundus secundum uerba legati quae sint in eadem causa, cum
dies legati cedat, instrumento contineri.
  Labeo libro primo πιθανῶν. Si nauem cum instrumento emisti, praestari 29.pr.1
tibi debet scapha nauis. Paulus: immo contra. etenim scapha nauis non est instrumen-
tum nauis: etenim mediocritate, non genere ab ea differt, instrumentum autem cuiusque
rei necesse est alterius generis esse atque ea quaequae sit: quod Pomponio libro septimo
epistularum placuit. 5