LIBER TRIGESIMUS QUINTUS
DE CONDICIONIBUS ET DEMONSTRATIONIBUS ET CAUSIS
ET MODIS EORUM, QUAE IN TESTAMENTO SCRIBUNTUR
  Pomponius libro tertio ad Quintum Mucium. Legatis quae relinquuntur 35.1.1.pr.1
aut dies incertus aut condicio adscribitur aut, si nihil horum factum sit, praesentia sunt,
nisi si ui ipsa condicio insit. Cum dies certus adscriptus est, quamuis dies nondum ue- 1.1
nerit, solui tamen possunt, quia certum est ea debitu iri. Dies autem incertus est, cum 2.1
ita scribitur 'heres meus cum morietur, decem dato': nam diem incertum mors habet
eius. et ideo si legatarius ante decesserit, ad heredem eius legatum non transit, quia non
cessit dies uiuo eo, quamuis certum fuerit moriturum heredem. Inest autem condicio 3.1
legati, ueluti cum ita legamus: 'quod ex Arescusa natum fuerit, heres dato' aut 'fructus,
qui ex eo fundo percepti fuerint, heres dato' aut 'seruum, quem alii non legauero, Seio
dato'.
  Ulpianus libro quinto ad Sabinum. Condicionum quaedam sunt, quae 2.pr.1
quandoque impleri possunt etiam uiuo testatore, ut puta 'si nauis ex Asia uenerit', nam
quandoque uenerit nauis, condicioni paritum uidetur: quaedam, quae non nisi post mortem
testatoris 'si decem dederit' 'si Capitolium ascenderit': nam ut paruisse quis condicioni ui-
deatur, etiam scire debet hanc condicionem insertam: nam si fato fecerit, non uidetur 5
obtemperasse uoluntati.
  Idem libro sexto ad Sabinum. Optinuit impossibiles condiciones testamento 3.pr.1
adscriptas pro nullis habendas.
  Pomponius libro tertio ad Sabinum. Si his legatum est, quibus patronus 4.pr.1
legata praestat, temperare debet praetor condicionem, ut et patrono et heredibus scriptis
pro portione dentur condicionis explendae gratia. Si ita scriptum sit: 'si in quinquennio 1.1
proximo Titio filius natus non erit, tum decem Seiae heres dato', si Titius ante mortuus
sit, non statim Seiae decem deberi, quia hic articulus 'tum' extremi quinquennii tempus
significat.
  Paulus libro secundo ad Sabinum. Condicionibus pupillus et sine tutoris 5.pr.1
auctoritate parere potest. nec quem moueri, quod expleta condicione necessarius heres
aliquando esse potest: nam hoc iure potestatis fieri, non condicionis expletae. Item seruus 1.1
uel filius familias sine iussu patris uel domini condicionem implere possunt, quia eo facto
nemo fraudatur.
  Pomponius libro tertio ad Sabinum. Multa testamento non committitur ab 6.pr.1
herede uel legatario uel eo qui ex ultima uoluntate aliquid lucratur, qui alicuius arbitratu
monumentum facere iussus sit, si is cuius arbitrium est non uiuat uel adesse non possit
aut rei arbitrari nolit. Si seruos certos quis manumississet, heres esse iussus erat. quibus- 1.1
dam ex his ante mortuis Neratius respondit defici eum condicione nec aestimabat, parere
posset condicioni nec ne. sed Seruius respondit, cum ita esset scriptum 'si filia et mater
mea uiuent' altera iam mortua, non defici condicione. idem est et apud Labeonem scriptum.
Sabinus quoque et Cassius quasi impossibiles eas condiciones in testamento positas pro 5
non scriptis esse, quae sententia admittenda est.
  Ulpianus libro octauo decimo ad Sabinum. Mucianae cautionis utilitas con- 7.pr.1
sistit in condicionibus, quae in non faciendo sunt conceptae, ut puta 'si in Capitolium non
ascenderit' 'si Stichum non manumiserit' et in similibus: et ita Aristoni et Neratio et Iu-
liano uisum est: quae sententia et constitutione diui Pii comprobata est. nec solum in
legatis placuit, uerum in hereditatibus quoque idem remedium admissum est. Unde si uxor 1.1
maritum suum, cui dotem promiserat, ita heredem scribserit ex parte: 'si dotem, quam
ei promisi, neque petierit neque exegerit', denuntiare eum posse coheredi paratum se ac-
cepto facere dotem uel cauere et ita adire posse hereditatem. sed si ex asse sit institutus
maritus sub ea condicione, quoniam non est cui caueat, non impediri eum, quo minus 5
adeat hereditatem: nam iure ipso uidetur impleta condicio eo, quod non est, quem possit
de dote conuenire ipse adeundo hereditatem.
  Pomponius libro quinto ad Sabinum. Si quis ita legauerit: 'dum uxor mea 8.pr.1
cum filio erit, heres meus ei tantum dato', si ea latitans patronum de medio discessit, ut
tamen consilium retineret habendi secum liberos, deberi ei legatum Trebatius et Labeo
aiunt, quia non omne momentum exigendum sit ut cum liberis sit, sed si eam mentem et
id propositum habeat, ne filium a semet dimittat neue per eam stet, quo minus cum ea 5
filius educetur.
  Ulpianus libro uicesimo ad Sabinum. Solemus dicere eum, qui in tempus 9.pr.1
liberorum uxori legat, de his non sensisse, quos iam tunc uxor habuit, cum testaretur
maritus.
  Idem libro uicesimo tertio ad Sabinum. Haec condicio 'filiae meae cum 10.pr.1
nubserit' talis est, ut qui testatus est impleri solummodo condicionem uoluerit, non satis
egerit quando: et ideo et si uiuo testatore nupserit post testamentum factum, inpleta con-
dicio uidetur, praesertim cum condicio haec talis est, ut semel impleri debeat. sed
enim non omnes coniunctiones implent condicionem: puta enim nondum nubilis aetatis in 5
domum mariti deducta non paruit condicioni. sed et si ei coniuncta sit, cuius nuptiis ei
interdictum sit, idem dicemus. an tamen nubendo postea parere condicioni possit, quasi
non nubserit, dubitari potest: et si testator de primo nuptiali iugo sensit, puto defectam
condicione: benigne tamen dicendum est nondum impletam condicionem defectam.
Si sic legatum sit 'si nauis ex Asia uenerit' et ignorante testatore nauis uenerit testamenti 1.1
facti tempore, dicendum pro impleta haberi. et si cui sic legatum est 'cum pubes erit',
simili modo hoc erit dicendum.
  Paulus libro quarto ad Sabinum. Si iam facta sint quae condicionis loco 11.pr.1
ponuntur et sciat testator, quae iterum fieri possunt exspectentur ut fiant: si uero
nesciat, praesenti debeantur. Item sciendum est promiscuas condiciones post mortem im- 1.1
pleri oportere, si in hoc fiant, ut testamento pareatur, ueluti 'si Capitolium ascenderit'
et similia, non promiscuas etiam uiuo testatore existere posse, ueluti 'si Titius consul
factus fuerit'.
  Ulpianus libro uicesimo quarto ad Sabinum. Si ita legatum sit: 'quoniam 12.pr.1
filius maior ex arca mea decem sustulit, heres minor filius decem e medio sumito', debetur
legatum, quia idcirco relictum est, ut condicio filiorum exaequaretur, et sane haec causa
est: nam causa in praeteritum, poena in futurum confertur.
  Paulus libro quinto ad Sabinum. Si fundus alicui legatus fuerit, si pupillo 13.pr.1
uel furioso pecuniam dedisset, uidetur explesse condicionem curatori uel tutori dando.
  Pomponius libro octauo ad Sabinum. 'Titius si statuas in municipio po- 14.pr.1
suerit, heres esto.' si paratus est ponere, sed locus a municipibus ei non datur, Sabinus
Proculus heredem eum fore et in legato idem iuris esse dicunt.
  Ulpianus libro trigesimo quinto ad Sabinum. Cui fuerit sub hac condi- 15.pr.1
cione legatum 'si in familia nubsisset', uidetur impleta condicio statim atque ducta est
uxor, quamuis nondum in cubiculum mariti uenerit. nuptias enim non concu-
bitus, sed consensus facit.
  Gaius libro primo de testamentis ad edictum praetoris. In his, quae extra 16.pr.1
testamentum incurrerent, possunt res ex bono et aequo interpretationem capere: ea uero,
quae ex ipso testamento orerentur, necesse est secundum scripti iuris rationem expediri.
  Idem libro secundo de legatis ad edictum praetoris. Demonstratio falsa 17.pr.1
est, ueluti si ita scriptum sit: 'seruum Stichum, quem de Titio emi' 'fundum Tusculanum,
qui mihi a Seio donatus est'. nam si constat, de quo homine, de quo fundo senserit testa-
tor, ad rem non pertinet, si is, quem emisse significauit, donatus esset, aut quem dona-
tum sibi esse significauerat, emerit. Igitur et si ita seruus legatus sit: 'Stichum cocum', 1.1
'Stichum sutorem Titio lego', licet neque cocus neque sutor sit, ad legatarium pertinebit,
si de eo sensisse testatorem conueniat: nam et si in persona legatarii designanda aliquid
erratum fuerit, constat autem, cui legare uoluerit, perinde ualet legatum ac si nullus error
interueniret. Quod autem iuris est in falsa demonstratione, hoc uel magis est in falsa causa, 2.1
ueluti ita 'Titio fundum do, quia negotia mea curauit', item 'fundum Titius filius meus
praecipito, quia frater eius ipse ex arca tot aureos sumpsit': licet enim frater huius pecu-
niam ex arca non sumpsit, utile legatum est. At si condicionaliter concepta sit causa, 3.1
ueluti hoc modo: 'Titio, si negotia mea curauit, fundum do': 'Titius filius meus, si frater
eius centum ex arca sumpsit, fundum praecipito', ita utile erit legatum, si et ille negotia
curauit et huius frater centum ex arca sumpsit. Quod si cui in hoc legatum sit, ut ex eo 4.1
aliquid faceret, ueluti monumentum testatori uel opus aut epulum municipibus faceret, uel
ex eo ut partem alii restitueret: sub modo legatum uidetur.
  Idem libro octauo decimo ad edictum prouinciale. Is, cui sub condicione 18.pr.1
non faciendi aliquid relictum est, ei scilicet cauere debet Muciana cautione, ad quem iure
ciuili, deficiente condicione, hoc legatum eaue hereditas pertinere potest.
  Ulpianus libro quinto disputationum. In condicionibus primum locum uo- 19.pr.1
luntas defuncti optinet eaque regit condiciones. denique et in ea condicione 'si filia mea
cum Titio nupta erit' placuit non semper mortis tempus obseruari, sed uoluntate patro-
cinante tardius produci. Haec scriptura 'si Primus heres erit, damnas esto dare' pro con- 1.1
dicione non est accipienda: magis enim demonstrauit testator, quando legatum debeatur,
quam condicionem inseruit: nisi forte hoc animo fuerat testator, ut faceret condicionem.
proinde nec illud dicendum erit facere condicionem: 'quidquid mihi Ephesi oportet dari,
hoc do lego'. sed si sic leget: 'si Primus mihi heres non erit, damnas esto secundus dare' 5
et Primus heres exstitit, legatum non debebitur: si Primus adierit cum Secundo, non ex-
stitisse condicionem nequaquam ambigendum est. Si patronus contra tabulas bonorum 2.1
possessione accepta debitam portionem occupet, legata quae sic data sunt 'si patronus heres
non erit' non debet coheres patroni praestare. Si a Primo ita legatum est 'si Secundus 3.1
heres non erit, uiginti Titio dato', simili modo a Secundo eidem Titio ita legatum est:
'si Primus heres non erit' et ambo heredes exstiterint, legati condicio deficiet: si alter heres
exstitit, alter heres non exstitit, legatum debebitur.
  Marcellus apud Iulianum libro uicesimo septimo digestorum notat. Non 20.pr.1
dubitamus, quin turpes condiciones remittendae sunt: quo in numero plerumque sunt etiam
iurisiurandi.
  Iulianus libro trigesimo primo digestorum. Multum interest, condicio facti 21.pr.1
an iuris esset: nam huiusmodi condiciones 'si nauis ex Asia uenerit' 'si Titius consul factus
erit', quamuis impletae essent, impedient heredem circa adeundam hereditatem, quamdiu
ignoraret eas impletas esse: quae uero ex iure uenient, in his nihil amplius exigendum,
quam ut impletae sint. ueluti si quis se filium familias existimat, cum sit pater familias, 5
poterit adquirere hereditatem: quare et ex parte heres scriptus, qui ignorat, an tabulae
testamenti apertae sint, adire hereditatem poterit.
  Idem libro trigesimo quinto digestorum. Quotiens sub condicione mulieri legatur 'si non 22.pr.1
nubserit' et eiusdem fidei commissum sit, ut Titio restituat, si nubat, commode statuitur et
si nubserit, legatum eam petere posse et non esse cogendam fideicommissum praestare.
  Idem libro quadragesimo tertio digestorum. Qui duobus heredibus decem 23.pr.1
dare iussus est et fundum sibi habere, uerius est, ut condicionem scindere non possit, ne
etiam legatum scindatur. igitur quamuis alteri quinque dederit, nullam partem fundi uin-
dicabit, nisi alteri quoque adeunti hereditatem reliqua quinque numerauerit aut illo omittente
hereditatem ei, qui solus adierit hereditatem, tota decem dederit. 5
  Idem libro quinquagesimo quinto digestorum. Iure ciuili 24.pr.1
receptum est, quotiens per eum, cuius interest condicionem impleri, fit, quo minus im-
pleatur, ut perinde habeatur, ac si impleta condicio fuisset: quod plerique et ad legata et
ad heredum institutiones perduxerunt. quibus exemplis stipulationes quoque committi qui-
dam recte putauerunt, cum per promissorem factum esset, quo minus stipulator condicioni 5
pareret.
  Idem libro sexagesimo nono digestorum. Cum uir uxori, quandoque liberos 25.pr.1
habebit, fundum legat, si mulier diuortio facto liberos ex alio procreauerit, deinde soluto
secundo matrimonio ad priorem maritum redierit, non intellegitur expleta condicio, quod
testatorem uerisimile non est de his liberis sensisse, qui se uiuo ex alio suscepti fuissent.
  Idem libro octogesimo secundo digestorum. Haec scriptura 'si uiginti dederit 26.pr.1
aut iurauerit se aliquid facturum' unam condicionem exprimit habentem duas partes: quare
si quicumque heres scriptus erit sub condicione 'si iurauerit se decem daturum' aut 'mo-
numentum facturum', quamuis uerbis edicti ad hereditatem uel legatum admittatur, tamen
compellitur facere id quod facturum se iurare iussus est solo iureiurando remisso. Cum 1.1
eadem res alteri pure, alteri sub condicione legatur aut cum alter pure, alter sub condi-
cione heres scriptus est, pars legati uel hereditatis deficiente condicione adcrescit etiam
heredi eius, cui pure legatum uel hereditas data est, si tamen hereditas eius adita fuerit.
  Alfenus Uarus libro quinto digestorum. In testamento quidam scribse- 27.pr.1
rat, ut sibi monumentum ad exemplum eius, quod in uia Salaria esset Publii Septimii De-
metrii, fieret: nisi factum esset, heredes magna pecunia multare et cum id monumentum
Publii Septimii Demetrii nullum repperiebatur, sed Publii Septimii Damae erat, ad quod
exemplum suspicabatur eum qui testamentum fecerat monumentum sibi fieri uoluisse, 5
quaerebant heredes, cuiusmodi monumentum se facere oporteret et, si ob eam rem nullum
monumentum fecissent, quia non repperirent, ad quod exemplum facerent, num poena tene-
rentur. respondit, si intellegeretur, quod monumentum demonstrare uoluisset is qui testa-
mentum fecisset, tametsi in scriptura mendum esset, tamen ad id, quod ille se demonstrare
animo sensisset, fieri debere, sin autem uoluntas eius ignoraretur, poenam quidem nullam 10
uim habere, quoniam ad quod exemplum fieri iussisset, id nusquam exstaret, monumentum
tamen omnimodo secundum substantiam et dignitatem defuncti exstruere debere.
  Paulus libro secundo epitomarum Alfeni digestorum. Filiae suae ita quis 28.pr.1
legauit: 'si Attia filia mea arbitratu Lucii Titii nubserit, ei tot heres meus dato'. Titio
ante testatorem mortuo Attia nubserat: quaerebatur, an legatum ei deberetur. respondit
deberi. 'Attia uxor mea optato Philargyrum puerum, Agatheam ancillam, qui mei erunt 1.1
cum moriar': is qui testamentum fecit Agatheam, quam testamenti tempore habuit, uen-
didit et postea ancillas emit, ex his uni Agatheae nomen imposuit: quaesitum est, an haec
legata uideretur. respondit legatam uideri.
  Iulianus libro primo ad Urseium Ferocem. Haec condicio 'si in Capitolium 29.pr.1
ascenderit' sic recipienda est 'si cum primum potuerit Capitolium ascendere'.
  Idem libro primo ex Minicio. Si separatim mihi totus fundus pure, tibi 30.pr.1
sub condicione legatus fuerit et tu decesseris, antequam condicio exstiterit: non habebo
necessitatem implere condicionem, utpote cum, etiamsi condicio defecerit. pars quam uin-
dicaturus eras mihi adcrescat.
  Africanus libro secundo quaestionum. In testamento ita erat scriptum: 31.pr.1
'Stichus et Pamphila liberi sunto et si in matrimonium coierint, heres meus his centum
dare damnas esto': Stichus ante apertas tabulas decessit. respondit partem Stichi defectam
esse: sed et Pamphilam defectam condicione uideri ideoque partem eius apud heredem
remansuram. sed et si uterque uiueret et Stichus nollet eam uxorem ducere, cum mulier 5
parata esset nubere, illi quidem legatum deberetur, Stichi autem portio inutilis fiebat. nam
cum uni ita legatum sit: 'Titio, si Seiam uxorem duxerit, heres meus centum dato', si
quidem Seia moriatur, defectus condicione intellegitur: at si ipse decedat, nihil ad here-
dem suum eum transmittere, quia morte eius condicio defecisse intellegitur: utroque autem
uiuente si quidem ipse nolit uxorem ducere, quia ipsius facto condicio deficit, nihil ex legato 10
consequitur, muliere autem nolente nubere, cum ipse paratus esset, legatum ei debetur.
  Idem libro nono quaestionum. Quamuis rationes reddere nihil aliud sit 32.pr.1
quam reliqua soluere, tamen si et statuliberi et heredis culpa, sine fraude tamen serui
minus solutum sit et bona fide redditas esse rationes existimatum fuerit, liberum fore: et
nisi ita obseruetur, neminem, qui sub condicione ita manumissus esset, umquam ad liber-
tatem peruenturum, si per inprudentiam minus solutum esset. haec ita accipienda ait, si 5
quando is, qui rationes reddere iussus sit, per aliquem errorem sine dolo malo ita rationes
ediderit, ut dominus quoque circa computationem erraret.
  Marcianus libro sexto institutionum. Falsa demonstratio neque legatario 33.pr.1
neque fideicommissario nocet neque heredi instituto, ueluti si fratrem dixerit uel sororem
uel nepotem uel quodlibet aliud: et hoc ita iuris ciuilis ratione et constitutionibus diuorum
Seueri et Antonini cautum est. Sed si controuersia sit de nomine inter plures: qui proba- 1.1
uerit sensisse de se defunctum, ille admittetur. Sed si cui quasi liberto, id est inter libertos 2.1
legatum fuerit, non idcirco legatum amittit, quia postea anulos ab imperatore acceperit:
nam honor eius auctus est, non condicio mutata: et ita diui Seuerus et Antoninus rescribse-
runt. Si quis legauerit rem ita, si mortis tempore eius erit, nec tunc eius inuenitur, nec 3.1
aestimatio eius legari uidebitur. Quid ergo, si quis ita scribserit: 'Stichum et Pam- 4.1
philum Titio do lego, si mei erunt cum moriar' et unum ex his alienauerit, an uel alter
possit a legatario uindicari? placet uindicari, nam hunc sermonem, licet pluralis sit, pro
eo oportet accipi, atque si separatim dixisset: 'Stichum, si meus erit cum moriar'.
  Florentinus libro undecimo institutionum. Nominatim alicui legatur ita 34.pr.1
'Lucio Titio' an per demonstrationem corporis uel artificii uel officii uel necessitudinis uel
adfinitatis, nihil interest: nam demonstratio plerumque uice nominis fungitur. nec interest,
falsa an uera sit, si certum sit, quem testator demonstrauerit. Inter demonstrationem et 1.1
condicionem hoc interest, quod demonstratio plerumque factam rem ostendit, condicio
futuram.
  Pomponius libro singulari regularum. Leuissima libertatis condicio ea in- 35.pr.1
tellegenda est, quae ad libertatem perducit, quamuis natura grauior et durior sit.
  Marcellus libro singulari responsorum. Publius Maeuius testamento suo 36.pr.1
ita cauit: 'quisquis mihi heres heredesue erunt, do lego fideique eorum committo, uti dent
Gaio Seio sororis meae filio in honorem consulatus quadringenta': uiuo Maeuio Seius con-
sul designatus est et munus edidit: deinde ex calendis Ianuariis consulatum ingressus est
atque ita Maeuius decessit: quaero, an quadringenta Seio debeantur. Marcellus respondit 5
deberi. Titia codicillis de praediis, quae testamento Septiciae reliquerat, ita cauit: 'a te 1.1
peto, Septicia, ut filio meo, cum annorum sedecim esset, eadem praedia restitueres: quod
si filius meus sedecim annos non impleuerit, peto uti reddas ea restituas Publio Maeuio
et Gaio Cornelio'. quaero, cum Septicia decesserit, deinde filius quintum decimum annum
agens defunctus sit, an repraesentetur fideicommissum quinto decimo anno impleto et he- 5
redes Septiciae restituere i<d> Publio Maeuio et Gaio Cornelio debeant. Marcellus respondit
Septiciam ius, quod in his praediis habuisset, heredi suo reliquisse: etenim uideri contra
uoluntatem testatricis repraesentationem fideicommissi desiderari, ut amplius ad substitutos
perueniat, quam ad puerum peruenire uel a Septicia uel ab heredibus potuisset. et uerba
quidem uidentur repraesentare fideicommissum, sed non est uerisimile, ut maturius uoluerit 10
testatrix ad substitutos id transferre. nec quicquam mutat, quod Septicia ante decessit:
nam etsi puer uiueret, non prius Septiciae heredes quam Septicia possent conueniri.
  Paulus libro singulari ad legem Fufiam Caniniam. Si quis eum, quem ipse 37.pr.1
manumittere non poterat, legauerit ita, ut eum legatarius manumitteret, etsi a legato non
repellatur, non est compellendus, ut manumittat, quoniam totiens secundum uoluntatem
testatoris facere compellitur, quotiens contra legem nihil sit futurum. idque Neratius scribsit,
et tamen a legato non esse eum repellendum, quoniam magis legatarium aliquid commo- 5
dum testator in hoc seruo quam heredem habere uoluisset.
  Idem libro singulari de iure codicillorum. Si ita scribsero: 'quantum codi- 38.pr.1
cillis Titio legauero', licet codicillis legatum explicetur, tamen ex testamento ualet solaque
quantitas in codicillo delata est. nam et apud ueteres legata talia fuere: 'quantum ei per
epistulam scribsero': 'quantum ex illa actione detraxero, heres dato'.
  Iauolenus libro primo ex posterioribus Labeonis. Quae condicio ad genus 39.pr.1
personarum, non ad certas et notas personas pertineat, eam existimamus totius esse testa-
menti et ad omnes heredes institutos pertinere: at quae condicio ad certas personas ac-
commodata fuerit, eam referre debemus ad eum dumtaxat gradum, quo hae personae in-
stitutae fuerunt. Cum ita in testamento scriptum erat 'ut aliquid in foro fiat' neque ad- 1.1
scriptum erat in quo foro, Labeo ait, si non appareat, quid mortuus senserit, in eius muni-
cipii foro faciendum, in quo is qui testamentum fecerit domicilium habuerit: quam sententiam
ego quoque probo.
  Idem libro secundo ex posterioribus Labeonis. Quibus diebus uicinus tuus 40.pr.1
te uia publica, cum ad parendum condicioni ire uelles, ire prohibuerit nec per te staret,
quo minus agendo ob calumnias eum summoueas, hi dies condicioni non imputabuntur.
Quidam ita legauerat: 'si Publius Cornelius impensam, quam in fundum Seianum feci, he- 1.1
redi meo dederit, tum heres meus Publio Cornelio fundum Seianum dato'. Cascellius aiebat
etiam pretium fundi dari debere, Ofilius impensae uerbo negat pretium significari, sed eos
dumtaxat sumptus, quos in eum posteaquam emptus esset fecit. idem Cinna scribit adiecto
eo, quod non deductis fructibus impensarum ratio haberi debeat: et hoc magis uerum puto. 5
Quidam Titio centum legauerat, deinde infra ita iusserat: 'quas pecunias cuique legaui, 2.1
eas heres meus, si mater mea moritur, dato': mortuo patre familias Titius uixerat et uiua
matre familias decesserat. mortua matre heredibus Titii legatum deberi Ofilius respondit,
quoniam non sub condicione esset legatum, sed ante legatum pure, deinde dies soluendi
adiecta. uideamus, inquit Labeo, ne id falsum sit, quia nihil intersit, utrum ita scribatur: 5
'quas pecunias cuique legaui, eas heres meus, si mater mea moritur, dato' an ita: 'nisi
mater mea moritur, ne dato': utrubique enim sub condicione uel datum uel ademptum
esse legatum. Labeonis responsum probo. Dominus seruo aureos quinque eius legauerat: 3.1
'heres meus Sticho seruo meo, quem testamento liberum esse iussi, aureos quinque, quos
in tabulis debeo, dato'. nihil seruo legatum esse Namusa Seruium respondisse scribit,
quia dominus seruo nihil debere potuisset: ego puto secundum mentem testatoris naturale
magis quam ciuile debitum spectandum esse, et eo iure utimur. Qui dotalem fundum 4.1
nullum habebat, ita legauerat: 'fundum Cornelianum, quem illa mihi doti dedit, ei heres
dato'. Labeo Ofilius Trebatius responderunt fundum nihilo minus legatum esse, quia, cum
fundus Cornelianus in rerum natura sit, demonstratio falsa legatum non peremit. Thermus 5.1
minor quorum arbitratu monumentum sibi fieri uellet testamento scribserat, deinde ita lega-
uerat: 'Luciis Publiis Corneliis ad monumentum meum aedificandum mille heres meus dato'.
Trebatius respondit pro eo habendum ac si ita legatum esset, si satisdedissent se ita id
monumentum ex ea pecunia facturos. Labeo Trebatii sententiam probat, quia haec mens 5
testantis fuisset, ut ea pecunia in monumentum consumeretur: idem et ego et Proculus
probamus.
  Ulpianus libro trigesimo quarto ad edictum. Legata sub condicione relicta 41.pr.1
non statim, sed cum condicio exstiterit deberi incipiunt, ideoque interim delegari non
potuerunt.
  Africanus libro secundo quaestionum. Filio familias legatum est sub hac 42.pr.1
condicione 'si in potestate patris mansisset': magis patri legatum uideri ait et patrem suo
nomine legatum petere. idem iuris esse et si seruo similiter legetur: argumentum rei est,
quod et si cibaria seruis Titii legentur, procul dubio domini est, non seruorum legatum.
  Paulus libro octauo ad Plautium. Plautius. Rogatus est heres a liberto 43.pr.1
testatore, ut perceptis sibi decem totam hereditatem reuenderet: postea patronus defuncti
bonorum possessionem contra tabulas petierat et partem hereditatis, quae debebatur, abs-
tulerat. Proculus Cassius fideicommissarium pro rata quod soluit repetere debere aiunt.
Paulus. hoc iure utimur: nam quemadmodum praestatione fideicommissorum et legatorum 5
heres exoneratur per praetorem, ita etiam ipse partem consequi debet. Diuersum est, si 1.1
Falcidia interueniat et minuat legatum: nam his casibus nihil repetetur, quia in solidum
condicioni paretur. Item scinditur ius dandi, si is cui legatum est non potest partem he- 2.1
reditatis sibi relictam totam capere: nam uerius est partem eum praestare debere, partem
illos, qui auferunt ab eo, quod plus relictum est, quam a lege conceditur. Neratius libro 3.1
primo responsorum scribit, ex duobus scriptis heredibus si unus rogatus sit tibi here-
ditatem restituere, tu Titio certam summam dare, et beneficio legis Falcidiae in resti-
tuendo heres utatur, quanto minus tibi praestiterit, tanto minus te Titio praestare non
esse iniquum. 5
  Idem libro nono ad Plautium. Qui heredi dare iussus est, seruo alieno in- 44.pr.1
stituto non domino dare debet. nam et si alio herede instituto iussus est seruo Titii dare,
ipsi seruo datur, quia quae facti sunt, non transeunt ad dominum, quemadmodum, si mihi
aut seruo Titii stipulatus sim, non Titio, sed seruo eius dari potest: et haec uera sunt.
Sed cum heredi dare iussus est, uideamus, ne domino dandum sit: et consequens est et 1.1
hic seruo dari.
Certe statuliber quin domino dare debeat, non est dubium. 2.1
Contra qui 3.1
domino debet dare, non implet condicionem dando seruo eius, nisi si dominus consenserit:
nemo enim in tali specie condicionem nesciente me uel nolente implere potest. Cum he- 4.1
reditas ex Trebelliano senatus consulto restituta est, heredi dandum est, ut impleatur con-
dicio: nec hoc restituendum est ex causa fideicommissi. Sed cum suspectam adiit et re- 5.1
stituit, dubitabatur, an ei auferendum sit: et benignius est et in hoc casu nihil ei auferri.
Si autem me herede instituto controuersia mihi fiet hereditatis, si cauet legatarius euicta 6.1
hereditate reddi legatum, et ipsi cauendum est reddi quod dedit. Sed si iussus sis mihi 7.1
decem dare et accipere hereditatem ex senatus consulto, decem tibi ex causa fideicommissi
non restituam. Si duorum seruo legatum sit sub condicione dandi, non posse per partes 8.1
condicioni pareri quidam aiunt, sed semel dandam pecuniam: sed ego contra puto. Si pars 9.1
rei legatae usucapta sit, an in solidum parendum sit, dubito. et potest dici pro parte pa-
rendum ex sententia testatoris. Plautius. Uni ex heredibus fundum legaui, si centum 10.1
heredibus dedisset: deducet suam partem hereditariam et reliquam summam heredibus pro
portione eorum dabit. at si heres ex parte ita institutus esset, si heredibus decem dedisset,
non aliter esset heres, quam si tota decem coheredibus dedisset, quia non ante ad heredi-
tatem admitteretur, quam si omnem summam dedisset. nam cum et seruus testamento 5
liber et ex parte heres ita scriptus esset, si heredibus decem dedisset, constitit non aliter
eum liberum heredemque futurum, quam si tota decem coheredibus dedisset. Paulus:
hoc iure utimur.
  Idem libro sexto decimo ad Plautium. Iulianus ait, si heredi legatarius, cui 45.pr.1
sub condicione legatum erat 'si heredi decem dederit' id, quod ei deberet heres, accepto
tulisset, non quidem uideri condicioni paruisse, quasi dederit: sed quasi per heredem stet,
quo minus pareat, posse petere legatum, quasi exstiterit condicio.
  Idem libro tertio ad Uitellium. Si in diem exempli gratia centensimum im- 46.pr.1
peratum est statulibero, ut pecuniam solueret, neque initium temporis eius quod futurum
esset, adscriptum est, adita hereditate cedere dies incipit, quia absurdum uisum est ante
diem praeterire, quam is existeret, quem oportet accipere. et hoc in omnibus, qui heredi
dare iussi sunt, dicendum est: igitur et legatario ex adita hereditate ad parendum condi- 5
cioni tempus computabitur.
  Marcellus libro quarto decimo digestorum. Seruo libertatem ita dedit: 47.pr.1
'ille, si meus erit, liber esto': legatum uel hereditatem sine condicione ei dedit: deinde
eum alienauit. debebitur domino eius legatum uel hereditas et iussu eius adiri poterit:
nam id expressit 'si meus erit' in libertate danda, quo futurum erat ut impediretur liber-
tas, etiamsi expressum non esset. saepenumero tamen mutatur rei effectus, quamquam id 5
expresserit testator, quod et si non fecisset, inesset tamen.
  Idem libro quinto decimo digestorum, Non putabam diem fideicommissi 48.pr.1
uenisse, cum sextum decimum annum ingressus fuisset, cui erat relictum, cum ad annum
sextum decimum peruenisset: et ita etiam Aurelius imperator Antoninus ad appellationem
ex Germania iudicauit.
  Celsus libro uicesimo secundo digestorum. Si in annos decem heres 49.pr.1
dare damnatus aut quis liber esse iussus est, nouissimo eius temporis die legatum debe-
bitur et libertas optingit.
  Ulpianus libro primo de officio consulis. Si cui libertas data sit directo 50.pr.1
sub hac condicione 'si rationes reddidisset', arbitrum a consulibus diuus Pius dari permisit
his uerbis: 'aditi a uobis amplissimi consules arbitrum dabunt, qui excussis
rationibus non tantum quae reliqua sunt Epaphroditi constituent, uerum etiam quas ra-
tiones quaeque instrumenta tradere aut exhibere dominis suis debeat: cuius sententiae 5
cum fuerit satisfactum, non impedietur Epaphroditi libertas'.
  Modestinus libro quinto differentiarum. Sub diuersis condicionibus dis- 51.pr.1
iunctim positis liber esse iussus eam condicionem eligere potest, quae sibi leuior esse uide-
bitur: legato uero eo modo relicto legatarium nouissimae condicioni parere oportet. Heredi 1.1
decem dare iussus et liber esse et heredis heredi dando perueniet ad libertatem: quod non
similiter in legatarii persona custodiri Publicius scribit.
  Idem libro septimo differentiarum. Nonnumquam contingit, ut quaedam 52.pr.1
nominatim expressa officiant, quamuis omissa tacite intellegi potuissent nec essent offutura.
quod euenit, si alicui ita legatur: 'Titio decem do lego, si Maeuius Capitolium ascenderit'.
nam quamuis in arbitrio Maeuii sit, an Capitolium ascendat et uelit efficere, ut Titio lega-
tum debeatur, non tamen poterit aliis uerbis utiliter legari: 'si Maeuius uoluerit, Titio 5
decem do': nam in alienam uoluntatem conferri legatum non potest. inde dictum est:
expressa nocent, non expressa non nocent.
  Idem libro singulari de heurematicis. Si quis seruum liberum esse iusserit, 53.pr.1
si heredi rationes reddidisset, posteaque eum rationes reddere uetuerit quasi puram facturus
libertatem, competit ex testamento libertas.
  Iauolenus libro secundo ex Cassio. Si quis legata, quibus dies adposita 54.pr.1
non esset, annua bima trima die dari iussit et alicui, cum pubes esset, pecuniam legauit,
id quoque legatum annua bima trima die post pubertatem praestandum esse in commen-
tariis Gaii scriptum est, quia magis condicio quam dies legato adiecta esset. contra ego
sentio, quia fere dies ponitur ad proroganda ea, quae ad praesens tempus, non etiam 5
quae in futurum legata sunt, diesque pubertatis habet aliquam temporis demonstrationem.
Duobus eadem res, si heredi centum dedissent, legata est: si alter ex his quinquaginta 1.1
dederit, partem legati consequetur et pars eius, qui non dederit, alteri cum sua condi-
cione adcrescit.
  Idem libro tertio decimo epistularum. Maeuius, cui fundus legatus est, si 55.pr.1
Callimacho, cum quo testamenti factionem non habebat, ducenta dedisset: condicioni
parere debet et ducenta dare, ut ad eum legatus fundus pertineat, licet nummos non faciat
accipientis: quid enim interest, utrum tali personae dare iubeatur an aliquo loco ponere
uel in mare deicere? neque enim illud, quod ad talem personam peruenturum est, testa- 5
menti nomine, sed mortis causa capitur.
  Idem libro quarto decimo epistularum. Cui fundus legatus est, si decem 56.pr.1
dederit, partem fundi consequi non potest, nisi totam pecuniam numerasset. dissimilis est
causa, cum duobus eadem res sub condicione legata est: in hac enim quaestione statim a
testamento, quo pluribus condicio adposita est, diuisa quoque in singulas personas uideri
potest, et ideo singuli pro sua parte et condicioni parere et legatum capere possunt: nam 5
quamuis summa uniuerse condicionis sit adscripta, enumeratione personarum potest uideri
esse diuisa. in eo uero, quod uni sub condicione legatum est, scindi ex accidenti condicio
non debet, et omnis numerus eorum, qui in locum eius substituuntur, pro singulari per-
sona est habendus.
  Pomponius libro nono ad Quintum Mucium. Quaesitum est, an, si iussus 57.pr.1
fuerit seruus quinque operas extraneo dare, ut liber sit, condicio talis sit recipienda, ut,
quemadmodum circa pecuniae dationem dicitur, ita et circa praestationem operarum dica-
mus. sed hoc iure utimur, ut, quemadmodum dictum est, si pecuniam ex peculio suo det
extraneo, admitti eum ad libertatem, ita et, si operam praestiterit, necesse sit eum ad- 5
mitti ad libertatem. itaque et in proposito sapienter faciet heres, si impedierit eum, quo
minus praest<et> operas: hac enim ratione seruus perueniet quidem ad libertatem, sed operis
eius extraneus non utetur.
  Idem libro decimo ex uariis lectionibus. Si ancillae alienae, cum ea nub- 58.pr.1
sisset, legatum sit, Proculus ait utile legatum esse, quia possit manumissa nubere.
  Ulpianus libro tertio decimo ad legem Iuliam et Papiam. Inter- 59.pr.1
cidit legatum, si ea persona decesserit, cui legatum est sub condicione. Quid ergo, si non 1.1
decesserit, sed in ciuitate esse desierit? puta alicui legatum 'si consul fuerit' et is in in-
sulam deportatus est: numquid non interim exstinguitur legatum, quia restitui in ciuitate
potest? quod probabilius esse arbitror. non idem erit dicendum, si ea poena in eum sta-
tuta fuerit, quae irrogat seruitutem, quia seruitus morti adsimulatur. 5
  Paulus libro septimo ad legem Iuliam et Papiam. In facto consistentes 60.pr.1
condiciones uarietatem habent et quasi tripertitam recipiunt diuisionem, ut quid detur,
ut quid fiat, ut quid optingat, uel retro ne detur, ne fiat, ne optingat. ex his dandi
faciendique condiciones in personas collocantur aut ipsorum, quibus quid relinquitur, aut
aliorum: terti<a> species in euentu ponetur. Fiscus iisdem condicionibus parere debet, quibus 1.1
persona, a qua ad ipsum quod relictum est peruenit, sicut etiam cum suo onere hoc
ipsum uindicat.
  Ulpianus libro octauo ad legem Iuliam et Papiam. Si uir uxori ad tempus 61.pr.1
liberorum legauerit, dubitari potest, an de his dumtaxat filiis sensisset testator qui post
mortem eius nati fuissent an et de his, qui uiuo eo ab eo suscepti fuissent post testamen-
tum factum, cum manente matrimonio decessisset: uerum aequum est proficere, siue uiuo
marito siue post mortem nascatur. 5
  Terentius Clemens libro quarto ad legem Iuliam et Papiam. Sed si hoc 62.pr.1
specialiter expressit testator, etiamsi ex alio post mortem suam liberos procreauerit, nihilo
minus eam ad legatum admitti. Cuidam non solidum capienti amplius leg<e> concessae por- 1.1
tionis relicta est, si heredi aliquid dedisset: quaeritur, ad id, quod condicionis implendae
causa dederat, consequi ex causa legati possit (quasi non capiat id quod <e>roget) an uero
id extra sit nec ideo magis ex bonis testatoris amplius capiat, quam capturus esset, si sine
condicione legatum esset. et Iulianus rectissime scribit tanto amplius eum capturum, quan- 5
tum condicionis implendae causa dare eum oportet, nec interesse, heredi an extraneo dare
iussus sit, quia computatione facta, quae semper in persona eius introduceretur, non am-
plius leg<e> concessae portionis ad eum subsideret. Cum uir uxori 'si a liberis ne nub- 2.1
serit' in annos singulos aliquid legauit, quid iuris sit? Iulianus respondit
posse mulierem nubere et legatum capere. quod si ita scriptum esset 'si a liberis impube-
ribus ne nubserit', legem locum non habere, quia magis cura liberorum quam uiduitas in-
iungeretur. 5
  Gaius libro tertio ad legem Iuliam et Papiam. Cum ita legatum sit 'si 63.pr.1
Titio non nubserit' uel ita 'si neque Titio neque Seio neque Maeuio nubserit' et denique
si plures personae comprehensae fuerint, magis placuit, cuilibet eorum si nubserit, amis-
suram legatum, nec uideri tali condicione uiduitatem iniunctam, cum alii cuilibet satis com-
mode possit nubere. Uideamus et si ita legatum sit 'si Titio nubserit'. et quidem si ho- 1.1
neste Titio possit nubere, dubium non erit, quin, nisi paruerit condicioni, excludatur a
legato: si uero indignus sit nuptiis eius iste Titius, dicendum est posse eam beneficio legis
cuilibet nubere. quae enim Titio nubere iubetur, ceteris omnibus nubere prohibetur: itaque
si Titius indignus sit, tale est, quale si generaliter scriptum esset 'si non nubserit'. immo 5
si uerum amamus, durior haec condicio est quam illa 'si non nubserit': nam et ceteris
omnibus nubere prohibetur et Titio, cui inhoneste nuptura sit, <nubere> iubetur.
  Terentius Clemens libro quinto ad legem Iuliam et Papiam. Hoc modo legato dato 64.pr.1
'si Lucio Titio non nubserit' non esse legi locum Iulianus aiebat. Quod si ita scriptum 1.1
esset 'si Ariciae non nubserit', interesse, an fraus legi facta esset: nam si ea esset, quae
aliubi nuptias non facile possit inuenire, interpretandum ipso iure rescindi, quod fraudandae
legis gratia esset adscriptum: legem enim utilem rei publicae, suboli<s> scilicet procreandae
causa latam, adiuuandam interpretatione. 5
  Paulus libro sexagesimo secundo ad edictum. Legato sub condicione re- 65.pr.1
licto si heres, a quo sub condicione legatum est, pendente condicione moriatur, heredem
suum obligatum relinquit.
  Modestinus libro decimo responsorum. Heres statuliberum, cui in euen- 66.pr.1
tum condicionis fideicommissum restituere rogatus erat, manumisit: quaero, an fideicom-
missum ei praestare debeat. Herennius Modestinus respondit, quamquam statuliberum
heres manumiserit, tamen fideicommissum, quod sub iisdem condicionibus relictum ei debet,
ita praestare cogitur, si condiciones impletas esse praestabit aut per eum stetit, quo minus 5
impleantur.
  Iauolenus libro undecimo epistularum. Cum sub hac condicione fundus 67.pr.1
alicui legatus esset 'si seruum non manumiserit' et, si manumiserit, legatum fundi ad
Maeuium translatum esset, legatarius de non liberando satisdedit et legatum accepit
et postea liberauit: quaero, an aliquid Maeuio detur. respondit, si cui ita legatum erit
'si seruum non manumiserit', satisdatione interposita accipere ab herede legatum poterit 5
et, si postea seruum manumiserit, commissa stipulatione heredi uel fundum uel quanti
ea res est restituet eoque casu heres ei, cui ex sequenti condicione legatum debuerit,
restituet.
  Iauolenus libro secundo ex Cassio. Si ita legatum esset 'cum nubserit', 68.pr.1
si nupta fuerit et hoc testator scisset, alterum matrimonium erit exspectandum nihilque
intererit, utrum uiuo testatore an post mortem ea iterum nubserit.
  Gaius libro tertio decimo ad legem Iuliam et Papiam. Si ita expressum 69.pr.1
erit: 'Titio, si uoluerit, do lego', apud Labeonem Proculus notat non aliter ad heredem
legatarii pertinere, quam si ipse legatarius uoluerit ad se pertinere, quia condicio personae
iniuncta uidetur.
  Papinianus libro sexto decimo quaestionum. Duos mater filios sub condi- 70.pr.1
cione emancipationis ex partibus heredes instituit eisque plurium rerum praeceptiones pure
dedit: hereditatem adierunt. patrem a legatorum commodo illa quoque ratio debet sum-
mouere, quod emancipando filios obsecutus uoluntati supremum iudicium uxoris suae custo-
diri uoluit. 5
  Idem libro septimo decimo quaestionum. Titio centum ita, ut fundum emat, 71.pr.1
legata sunt: non esse cogendum Titium cauere Sextus Caecilius existimat, quoniam ad
ipsum dumtaxat emolumentum legati rediret. sed si filio fratri alumno minus industrio
prospectum esse uoluit, interesse heredis credendum est atque ideo cautionem interponen-
dam, ut et fundus comparetur ac postea non alienaretur. Titio centum relicta sunt ita, ut 1.1
Maeuiam uxorem quae uidua est ducat: condicio non remittetur et ideo nec cautio remit-
tenda est. huic sententiae non refragatur, quod, si quis pecuniam promittat, si Maeuiam
uxorem non ducat, praetor actionem denegat: aliud est enim eligendi matrimonii poenae
metu libertatem auferri, aliud ad testamentum certa lege inuitari. Titio centum relicta 2.1
sunt ita, ut a monumento meo non recedat uel uti in illa ciuitate domicilium habeat.
potest dici non esse locum cautioni, per quam ius libertatis infringitur. sed in defuncti
libertis alio iure utimur. 'Titio genero meo heres meus dotis Seiae filiae meae nomine 3.1
centum dato.' legati quidem emolumentum ad Seiam, quae dotem habere incipit, perti-
nebit, sed quia non tantum mulieri, sed Titio quoque, cui pecuniam legauit, consultum
uidetur, prope est, ut ipse legatarius intellegatur et legatum petere debeat. si post di-
uortium genero pecuniam heres soluerit, aeque liberabitur, quoniam in dotem solutio con- 5
uertitur. constante autem matrimonio etiam prohibente muliere Titio recte soluetur: hoc
enim et mulieris interest, ut incipiat esse dotata. nam et si quis ipsam quoque petitionem
habere responderit eaque pecuniam petat neque dotis fieri uelit, non dubie doli summoue-
bitur exceptione. ante nuptias uero Titio uel muliere defunctis legatum apud heredem
manet. quod si nolit eam uxorem ducere, causa legati, quod ad mulieris personam attinet, 10
satisfactum intellegetur, sed Titio legatum petenti nocebit exceptio doli. Sabinus autem
existimabat nupta muliere Titio sine cautione legatum deberi, quoniam pecunia dotis effice-
retur: sed cum ante nuptias, quia purum legatum est, peti potest, cautio 'mulieri pecu-
niam reddi' necessaria erit. quod si maritus uitio suo causa ceciderit neque soluendo sit,
numquid aduersus heredem mulieri, quae nihil deliquit, succurri debeat ob eam pecuniam, 15
quae doti fuerat destinata? sed quoniam ambo legati petitionem habuerunt, saluam habebit,
non soluta pecunia uiro, mulier actionem.
  Idem libro octauo decimo quaestionum. Cum tale legatum esset relictum 72.pr.1
Titiae 'si a liberis non discesserit', negauerunt eam recte cauere, quia uel mortuis liberis
legati condicio possit exsistere. sed displicuit sententia: non enim uoto matris opponi tam
ominosa non interponendae cautionis interpretatio debuit. Et cum patronus liberto certam 1.1
pecuniam legasset, si a liberis eius non discessisset, permisit imperator uelut Mucianam
cautionem offerri: fuit enim periculosum ac triste libertum coniunctum patroni liberis eo-
rundem mortem exspectare. Titius heredem institutum rogauit post mortem suam heredi- 2.1
tatem restituere, si fideicommissi cautio non fuisset petita. Mucianae cautionis exemplum
ante constitutionem remissae cautionis locum habere non potuit, quoniam uiuo eo, cui re-
lictum est, impleri condicio potuit. Quid ergo, si ita scriptum sit: 'peto, post mortem tuam 3.1
restituas hereditatem ita, ne satis fideicommissi petatur neue ratio exigatur'. sine dubio
per huiusmodi uerba non interponendae quidem cautionis condicio uidebitur adscripta, ra-
tioni uere non exigendae modus adhibitus, scilicet ut culpa, non etiam dolus remissus in-
tellegatur: idque in eius persona, qui negotia gessit cuique rationis reddendae necessitas 5
fuerat testamento remissa, rescriptum est. 'Si arbitratu Titii Seia nubserit, heres meus ei 4.1
fundum dato.' uiuo Titio etiam sine arbitrio Titii eam nubentem legatum accipere respon-
dendum est eamque legis sententiam uideri, ne quod omnino nuptiis impedimentum in-
feratur. sed si Titius uiuo testatore decedat, licet condicio deficit, quia tamen suspensa
quoque pro nihilo foret, mulieri succurretur. 'Maeuiae, si non nubserit, fundum cum mo- 5.1
rietur lego.' potest dici et si nubserit, eam confestim ad legatum admitti. non idem pro-
batur, si certus dies incertusue alius legato fuerit adscriptus. Falsam causam legato non 6.1
obesse uerius est, quia ratio legandi legato non cohaeret: sed plerumque doli exceptio
locum habebit, si probetur alias legaturus non fuisse. Falsam condicionem Cassius et 7.1
Caelius Sabinus impossibilem esse dixerunt, ueluti: 'Pamphilus, si quod Titio debeo sol-
uerit, liber esto', si modo nihil Titio fuit debitum: quod si post testamentum factum testator
pecuniam exsoluit, defecisse condicionem intellegi. Falsam legati demonstrationem non 8.1
facere legatum Sabinus respondit (ueluti si quis, cum Titio nihil legasset, ita scriptum re-
l<i>querit: 'ex centum, quae Titio legaui, quinquaginta heres Seio dato') idque sumpsit ex
defuncti uoluntate, quia non animo legandi, sed deminuendi legatum, quod falso datum
existimaret, ita scriberet. propter falsam tamen demonstrationem legati non plus Seius 5
adsequetur, quam si uere demonstratum fuisset.
  Idem libro nono decimo quaestionum. Titio fundus, si in Asiam non uenerit, 73.pr.1
idem, si peruenerit, Sempronio legatus est. cum in omnibus condicionibus, quae morte
legatariorum finiuntur, receptum est, ut Muciana cautio interponatur, heres cautionem a
Titio accepit et fundum ei dedit. si postea in Asiam peruenerit, Sempronio heres, quod
ex stipulatu cautionis interpositae consequi potest, utili actione praestare cogitur. sed si 5
cautio medio tempore defecerit, quae sollicite fuerat exacta, non de suo praestabit heres,
sed quia nihil ei potest obici, satis erit actiones praestari. si tamen, Titius cum <in> Asiam
uenisset, Sempronius, priusquam legatum accipiat, decesserit, heredi eius deberetur, quod
defunctus petere potuit.
  Idem libro trigesimo secundo quaestionum. Mulieri et Titio usus fructus, si non nub- 74.pr.1
serit mulier, relictus est. si mulier nubserit, quamdiu Titius et uiuit et in eodem statu
erit, partem usus fructus habebit: tantum enim beneficio legis ex legato concessum esse
mulieri intellegendum est, quantum haberet, si condicioni paruisset. nec si Titius, qui con-
dicione defectus est, legatum repudiet, ea res mulieri proderit. 5
  Idem libro trigesimo quarto quaestionum. Dies incertus condicionem in 75.pr.1
testamento facit.
  Idem libro sexto responsorum. Fideicommissum a filiis relictum 'si quis 76.pr.1
ex his sine liberis diem suum obierit' adoptionis commento non excluditur.
  Idem libro septimo responsorum. Auia, quae nepotem 77.pr.1
sub condicione emancipationis pro parte heredem instituerat, ita postea codicillis scribsit:
'hoc amplius nepoti meo, quam quod eum heredem institui, lego praedia illa'. condicionem
emancipationis repetitam uideri placet, quamuis auia nullam in legatis, ut in hereditate,
substitutionem fecisset. nam et cum seruus pure quidem liber, heres autem sub condicione 5
scriptus et, si heres non exstiterit, legatum accipere iussus est, in legato repetitam uideri
libertatem diuus Pius rescribsit. Muciana cautio locum non habet, si 1.1
per aliam condicionem actio legati differri possit. 'Titio, si mulier non nubserit, heres cen- 2.1
tum dato': quam pecuniam eidem mulieri Titius restituere rogatus est. si nubserit mulier
die legati cedente, fideicommissum petet: remoto autem fideicommisso legatarius exem-
plum Mucianae cautionis non habebit. Pater exheredatae filiae tutores dedit eosque, si 3.1
mater eius, impubere filia constituta, uita decessisset, ad rem gerendam acc<e>dere iussit,
cum uxori mandatum esset, ut moriens filiae communi decies restitueret. non sub condi-
cione tutores uidebuntur dati nec, si quid aliud interea puella quaesisset, eius administra-
tione prohiberi, cautio uero fideicommissi matri remissa. quocumque indicio uoluntatis 5
cautio legatorum uel fideicommissorum remitti potest. itaque si cautionis non petendae
condicio legato uel fideicommisso praescribatur, condicionem ea res non faciet: non enim
deficiet, si quis caueri desiderauerit, onere cautionis non secuto, quod aduersus inuitum
hodie iure publico sequi non potest, postquam remitti posse cautionem placuit.
  Idem libro nono responsorum. Cum pupillus aut tutor eius condicionem in 78.pr.1
personam pupilli collatam impedit, tam legati quam libertatis iure communi condicio im-
pleta esse uidetur. Disiunctiuo modo condicionibus adscriptis alteram defecisse non oberit 1.1
altera uel postea impleta, nec interest, in potestate fuerint accipientis condiciones an in
euentum collatae.
  Idem libro primo definitionum. 'Heres meus, cum morietur Titius, centum 79.pr.1
ei dato.' purum legatum est, quia non condicione, sed mora suspenditur: non potest enim
condicio non exsistere. 'Heres meus, cum ipse morietur, centum Titio dato.' legatum sub 1.1
condicione relictum est: quamuis enim heredem moriturum certum sit, tamen incertum est,
an legatario uiuo. dies legati non cedit et non est certum ad eum legatum peruenturum.
Qui post Mucianam cautionem interpositam legatum accepit, si contra cautionem aliquid 2.1
fecerit, stipulatione commissa etiam fructus heredi restituet: hoc enim legatarius et in
exordio cauere cogitur. Quamuis usus fructus, cum morietur legatarius, inutiliter legetur, 3.1
tamen cautionis Mucianae remedium usu fructu quoque sub condicionem alicuius non fa-
ciendi legato locum habet. Quod in fraudem legis ad impediendas nuptias scriptum 4.1
est, nullam uim habet, ueluti: 'Titio patri centum, si filia, quam habet is in potestate, non
nubserit, heres dato' uel: 'filio familias, si pater eius uxorem non duxerit, heres dato'.
  Scaeuola libro octauo quaestionum. Eas causas, quae protinus agentem 80.pr.1
repellunt, in fideicommissis non pro condicionalibus obseruari oportet: eas uero, quae ha-
bent moram cum sumptu, admittemus cautione oblata: nec enim parem dicemus eum, cui
ita datum sit, si monumentum fecerit, et eum, cui datum est, ut monumentum faciat.
  Paulus libro uicesimo primo quaestionum. Iulius Paulus Nymphidio. Quae- 81.pr.1
sisti, si ita in testamento cautum esset: 'Stichus si rationes reddiderit, cum contubernali
sua liber esto eisque decem heres dato', an Sticho mortuo antequam rationes redderet,
uel pariatore uel reliqua habente, libera esset mulier? et an de legato idem accipiamus.
libertate data, si rationes reddiderit, hanc condicionem rationum reddendarum, ut iussus 5
uideatur reliqua reddere, si qua habet, cum fide actus sui. quae si nulla sunt, pure acce-
pisse libertatem uidebuntur: et si post aditam hereditatem decessit, competente libertate
etiam legatum eos secutum est. quod si, cum adhuc reliqua haberet, decessit, sub eadem
condicione et contubernalis eius libertatem accepisse uidetur et defecta uidebitur condicione.
sed non ineleganter illud dicetur Stichum quidem sub condicione manumissum, contuber- 10
nalem autem eius pure et illam coniunctionem non ad coniungendam condicionem, sed ad
necessitudinem demonstrandam pertinere. Tunc demum pro impleta habetur condicio, cum 1.1
per eum stat, qui, si impleta esset, debiturus erat.
  Callistratus libro secundo quaestionum. Cum seruus ita liber esse iussus 82.pr.1
sit 'si rationes reddiderit' eique fundum heres dare damnas sit, uideamus, utrum condicio
libertati praeposita sit an uero et legat<o>. et quidem si libertati soli accipiamus praeposi-
tam, nullus tractatus amplius superest: nam legatum purum inuenitur et ideo inutile fit:
quod si condicio etiam legato insita sit, quod quidam recte putant, simul cum libertate 5
dies quoque legati utiliter cedit. quid ergo continetur his uerbis 'si rationes reddiderit'?
quidam hoc aiunt 'si reliqua reddiderit', quasi nihil intersit, utrum sub hac condicione 'si
reliqua' uel <hac 'si> rationes reddiderit'. sed nos neque condicionem meram putamus esse,
quae in datione exsistit, neque meram condicionem, quae in facto sit, sed eam condicio-
nem, quae ex mixtura quadam consistit. nam non utique si ille in folle reliqua optulerit, 10
liber erit: non enim testator hoc sensit, sed illud, ut rationes reddat, quomodo seruus red-
dere solet, id est legendas offerre rationes primum, deinde computandas, ut explorari pos-
sit, imputationes probe an improbe referantur, accepta recte relata an non recte: ita enim
incipit quidem res a facto, peruenit autem ad pecuniam. inest his uerbis etiam heredes
notitia instrui rationum, ut sciant, quid in quaque ratione scriptum sit. nam quod ipse 15
uiuus facturus erat, ab heredibus suis fieri iussisse intellegitur: ille autem utique non sic
solebat seruo suo ostendenti reliqua rationes subscribere, sed ita, ut legeret examinaret
exciperet. itaque cum seruo sub hac condicione testamento libertas datur 'si rationes red-
diderit', non hanc solam habet significationem, si cautiones instrumentaque omnia actus
sui exhibuerit heredi, sed et si reliqua soluerit. 20
  Paulus libro duodecimo responsorum. Lucius Titius ita 83.pr.1
testamentum fecit: 'Aurelius Claudius natus ex illa muliere, si filium meum se esse iudici
probauerit, heres mihi esto'. Paulus respondit filium de quo quaereretur non sub ea con-
dicione institutum uideri, quae in potestate eius est, et ideo testamentum nullius esse mo-
menti. 5
  Idem libro quarto decimo responsorum. 'Illis libertis alimentorum nomine, 84.pr.1
si cum filio meo morati fuerint, menstruos denarios centenos et uestiaria dari uolo.' liberti
in obsequio fuerunt, quamdiu adulescens ad militiam promoueretur: qua causa effectum est,
ut quibusdam Romae relictis proficisceretur, et apud castra defunctus est: quaesitum est,
an ab heredibus eius alimenta debeantur. Paulus respondit condicionem quidem in persona 5
libertorum, qui cum filio defuncti morati sunt aut per eos non stetit, quo minus mora-
rentur, mortuo filio testatoris defecisse non uideri. sed si testator propter filii utilitatem
his, qui cum eo morati fuissent, alimenta praestari uoluit, contra uoluntatem defuncti pe-
tentes audiri non oportere.
  Scaeuola libro tertio responsorum. Titia heredis instituti liberos habentis 85.pr.1
filii fidei commisit, uti rem eius uniuersam restitueret filiis eius liberisue eorum, cum ipsi
petissent, sine ulla iuris cauillatione: quaero, an his uerbis 'cum illi a te petierint' condicio
fideicommisso adscripta uideatur. respondit non uideri.
  Maecianus libro tertio fideicommissorum. Iulianus noster eum, qui decem 86.pr.1
dare et ita liber esse iussus esset, si a uiuente manumissus esset, non aliter legatum, quod
ei cum libertate datum esset, habiturum, quam si condicioni libertatis paruisset: item in
emptorem, si alienatus esset. sed id tunc locum habet, cum omnimodo simul cum liber-
tate legatum adquiri potuit, licet legato imposito non sit, ueluti cum in tempus libertatis 5
legatum collatum esset. Cum uero libertas sub condicione, legatum autem 1.1
praesenti die datum est, in hoc quaestio est, an constiterit legatum: etenim nec Catonianae
sententiae locum in proposito esse, quia etsi statim testator decessisset, non tamen omni-
modo inutile esset legatum, cum posset condicio libertatis ante aditam hereditatem impleri
et legatum manumisso deberi, nisi forte necessarius heres exstitisset: tunc enim omnimodo 5
inutile erit legatum iure ipso, quia sub condicione acceperit libertatem.
  Ualens libro primo fideicommissorum. Quod traditum est in legatis nouis- 87.pr.1
simam, in libertatibus leuissimam condicionem spectandam esse,
  Gaius libro primo fideicommissorum. id est quae ipsi seruo commodior sit, 88.pr.1
  Ualens libro primo fideicommissorum. non ad ea dumtaxat pertinet, quae 89.1.1
saepius sub diuersis condicionibus, sed etiam quae primo pure, deinde sub condicione
dantur. itaque quod heres pure dare iussus est quodue pure legatum est, cum id ex inter-
uallo sub condicione legatum est, posterius ualet: si prius sub condicione, deinde pure
legatum est, praesens debetur. quod si pure legatum ex continenti heres sub condicione 5
damnatus aut rogatus est dare, perinde est, ac si iuncta subiecta scriptura idem legatum
esset, uel ut praesens uindicari, si hoc uoluerit legatarius, uel, cum condicio exstiterit, ab
herede peti possit, nisi commemoratione superioris legati posterius scriptum fuerit, uelut:
'Stichum, quem illi legaui, heres meus ei, si illud factum erit, dato': tunc enim reuocandi
animo praesens legatum et sub condicione dandi ita scribsisse uidebitur: et si ante con- 10
dicionem rem uindicet, doli exceptio locum habere poterit.
  Gaius libro primo fideicommissorum. Per fideicommissum uarie data liber- 90.1.1
tate non leuissima spectanda est, sed nouissima, quia posterior uoluntas potior haberi debet:
cui consonat etiam rescriptum diui Antonini.
  Maecianus libro secundo fideicommissorum. Condicionum, quae in futu- 91.1.1
rum conferuntur, triplex natura est, ut quaedam ad id tempus, quo testator uiuat, quae-
dam ad id, quod post mortem eius futurum sit, quaedam <ad> alterutrum pertineant,
tempus autem uel certum uel infinitum comprehendatur: quae omnia non minus in fidei-
commissis quam in institutionibus ac legatis incidere solent: ut haec condicio 'Titiae, si 5
mihi nubserit' non dubie nisi uiuente test<at>ore, illa autem 'si ad exsequias funeris mei
uenerit' nisi post mortem impleri non possit, illa uero 'si filio meo nubserit' uel uiuente
uel mortuo testatore impleri possit. et prima quidem ac tertia ex relatis condicionibus
infinitum tempus habent: quandoque enim nubserit, impletur condicio: secunda ad certum
tempus adscripta est. 10
  Ulpianus libro quinto fideicommissorum. Si cui legatum fuerit relictum 92.1.1
isque rogatus sit liberos suos emancipare, an cogi debeat manumittere? et retineo me
dixisse defici eos a petitione fideicommissi: neque enim praetor fideicommissarius eos ad
libertatem tuetur ut seruos. Papinianum quoque libro nono responsorum scribere referebam
non esse cogendum emancipare filios suos. arbitror tamen extra ordinem debere constitui 5
eum qui adgnouit id, quod sibi relictum est hac contemplatione, ut liberos suos emanci-
paret, cogendum emancipare: neque enim debet circumueniri testantium uoluntas: sic de-
inde hoc accipiendum, quemadmodum si sub condicione liberorum emancipandorum ei
fuisset legatum uel ita relictum, ut eos emanciparet. cui rei consequens est, quod diuus
Seuerus rescripsit. nam cum quaedam mulier nepotes suos heredes instituisset et ipsum 10
filium coheredem filiis suis dedisset eosque inuicem substituisset rogassetque filium, ut
filios emanciparet, non autem rogasset, ut hereditatem eis restitueret: ex auctoritate diui
Seueri emancipare eos compulsus est hisque restituere hereditatem. et adiectum est, ut, si
tardius id faceret, quasi ex mora usuras praestaturum: uideri enim eum, qui moram faceret
emancipationi, moram restitutioni fideicommissi eam facere. 15
  Papinianus libro octauo responsorum. Mater filio suo coheredes sine ulla 93.1.1
condicione filias ipsius dedit ac petit, ut filias suas emanciparet, ita ut curatores a prae-
tore acciperent. filii uideri fidei commississe placuit, ut eas sui iuris constitutas ad here-
ditatem auiae peruenire pateretur, nec ad rem pertinere, si portionem filiarum iure substi-
tutionis quaesisset. 5
  Hermogenianus libro primo iuris epitomarum. Cum ita datur libertas: si 94.1.1
'Titio' (qui non est heres) 'decem dederit', certa persona demonstratur ac propterea in
personam eius tantum condicio impleri potest. sane si cum cesserit dies pecuniam condi-
cioni comprehensam statuliber habuerit, iure constituto nulli dando consequitur libertatem.
diuersa causa est legatarii, in cuius persona placuit. condicionem deficere, si, antequam 5
dederit legatarius pecuniam, Titius moriatur. Ex his uerbis 'si heredi' uel 'si heredi Titio 1
decem dederit, liber esto', non tantum heredi, sed etiam heredis heredi dando peruenit
ad libertatem: at si nullus heredi successerit, iure constituto nulli dando ad libertatem
perueniet.
  Idem libro quarto iuris epitomarum. Legatum sub condicione relictum et 95.pr.1
ad alium translatum, si non condicio personae cohaereat, sub eadem condicione trans-
latum uidetur.
  Paulus libro primo ad Neratium. Titio usus fructus serui 96.pr.1
legatus est et, si ad eum pertinere desisset, libertas seruo data est. Titius uiuo testatore
decessit. libertas non ualet, quia condicio nec initium accepit. Paulus. ergo et si uiueret
Titius et capere non potest, idem dicendum est: desisse eni<m> non uidetur, quod nec in-
cipit. Serui usus fructus mulieri, quoad uidua esset, legatus, idem seruus, si ea nubsisset, 1.1
liber esse iussus <est>. si mulier nubserit, liber erit, quia potior est legato libertas.
  Idem libro secundo ad Neratium. Municipibus, si iurassent, legatum est. 97.pr.1
haec condicio non est impossibilis. Paulus. quemadmodum ergo pareri potest per eos?
itaque iurabunt, per quos municipii res geruntur.
  Idem libro tertio ad Neratium. Mea res sub condicione legari mihi potest, 98.pr.1
quia in huiusmodi le<g>atis non testamenti facti tempus, sed condicionis expletae spectari
oportet.
  Papinianus libro octauo decimo quaestionum. Condiciones extrinsecus, 99.pr.1
non ex testamento uenientes, id est quae tacite inesse uideantur, non faciunt legata con-
dicionalia.
  Idem libro septimo responsorum. Titiae, si non nubserit, ducenta, si nubserit, centum 100.pr.1
legauit: nubsit mulier. ducenta, non etiam centum residua petat: ridiculum est enim
eandem et ut uiduam et ut nuptam admitti.
  Idem libro octauo responsorum. Pater Seuerianam Proculam Aelio Phi- 101.pr.1
lippo cognato nuptiis testamento designauit: eidem filiae praedium, si Aelio Philippo
nubsisset, uerbis fideicommissi reliquit: quod si non nubsisset, idem praedium Philippo dari
uoluit: nondum uiripotens puella diem suum obiit. respondi, cum in condicionibus testa-
mentorum uoluntatem potius quam uerba considerari oporteat, Aelio Philippo fideicommis- 5
sum ita datum uideri, si ei Procula defuncti filia nubere noluisset: quare cum ea prius,
quam uiripotens fieret, uita decesserit, condicionem exstitisse non uideri. Ita fideicommisso 1.1
dato: 'uolo restituas, si sine liberis decedas' condicio deficit ex uoluntate uel uno filio
superstite relicto. Condicionum uerba, quae testamento praescribuntur, pro uoluntate 2.1
considerantur: et ideo cum tutores testamento dati, quoniam interea puer adoleuerat, id
egerint, ut curatores ipsi constituerentur, condicio fideicommissi talis praescripta: 'si tu-
telam in annum octauum decimum gesserint' defecisse non uidebitur. Socrus nurui fidei- 3.1
commissum ita reliquerat: 'si cum filio meo in matrimonio perseuerauerit': diuortio sine
culpa uiri post mortem socrus facto defecisse condicionem respondi. nec ante diem fidei-
commissi cedere, quam mori coeperit nupta uel maritus, et ideo nec Mucianam cautionem
locum habere, quia morte uiri condicio possit exsistere. Fideicommissa menstrua et annua 4.1
sub ea condicione liberto relicta 'quamdiu res patroni filiae gesserit' etsi praestari necesse
est filia prohibente res suas administrari, tamen uoluntatem filia mutante condicionem re-
sumunt, quoniam plura sunt.
  Idem libro nono responsorum. Cum auus filium ac nepotem ex altero filio 102.pr.1
heredes instituisset, a nepote petit, ut, si intra annum trigesimum moreretur, hereditatem
patruo suo restitueret: nepos liberis relictis intra aetatem supra scriptam uita decessit.
fideicommissi condicionem coniectura pietatis respondi defecisse, quod minus scriptum, quam
dictum fuerat, inueniretur. 5
  Paulus libro quarto decimo quaestionum. Si ita legatum sit Titio post 103.pr.1
'decem annos dato, si satis ad herede non exegerit' et Titius intra decimum annum de-
cesserit, ad heredem suum transmittat legatum, quia moriente eo condicio exstitit.
  Idem libro quarto decimo responsorum. Eum, qui post apertum testamen- 104.pr.1
tum deportatus et restitutus est, fideicommissum petere posse, cuius condicio postea ex-
stitit, quam ciuitatem Romanam recipiat.
  Pomponius libro quinto epistularum. Si fundum a testatore sub condicione 105.pr.1
legatum heres alii pendente condicione legauit, post exsistentem condicionem, quae priori
testamento praeposita fuerat, neque proprietas a priore legatario recedit nec locum reli-
<g>iosum in eo fundo heres facere nec seruitutem imponere poterit: sed et imposita seruitus
finietur exsistente condicione. 5
  Iulianus libro uicesimo quinto digestorum. Hoc genus legati 'si Titio 106.pr.1
non nubserit' perinde habendum est, ac si post mortem Titii legatum fuisset, et ideo nec
Muciana satisdatione interposita capere legatum potest. sed et alii nubendo nihilo minus
legatum consequitur.
  Gaius libro singulari de casibus. Aliquando accidit, ut sub condicione 107.pr.1
datum legatum purum intellegatur, ueluti quod sub eadem condicione relictum est, sub
qua etiam heres alius institutus est, item quod sub hac condicione relictum est 'si here-
ditatem adierit'. ex diuerso quoque purum datum legatum condicionale uidetur, ueluti
quod sub condicione ademptum est, quia sub contraria condicione datum intellegitur. 5
  Scaeuola libro nono decimo digestorum. Libertis omnibus legauit do- 108.pr.1
mum et haec uerba adiecit: 'ut in ea habitent liberti, ne de nomine exeat et ut ad unum,
qui nouissimus exstiterit, perueniat: et eo amplius eisdem libertis meis dari uolo fundum
Sosianum'. quaesitum est, an condicio adposita, ne de nomine exiret, ad sequens quoque
legatum pertineret. respondit pertinere. 5
  Idem libro uicesimo digestorum. A testatore rogatus, ut acceptis centum 109.pr.1
nummis restitueret hereditatem Titiae coheredi suae, adita hereditate decessit: similiter et
Titia, antequam daret centum: quaesitum est, an heres Titiae offerendo centum fidei-
commisso partem hereditatis consequi possit. respondit heredem condicioni parere non
posse. Claudius. magno ingenio de iure aperto respondit, cum potest dubitari, an in pro- 5
posito condicio esset.
  Pomponius libro non<o> epistularum. Etiamsi inuitis heredibus ex peculio 110.pr.1
statuliber pecuniam Titio det, liber quidem fit: sed Titius, qui inuitis heredibus sciens
accepit, pro possessore uidetur eam pecuniam possidere, ut auocare eam hi, qui inuiti
fuerunt, possint.
  Idem libro undecimo epistularum. Qui sub condicione rationum redden- 111.pr.1
darum liber esse iussus est, docere debet constare fidem omnibus, quae ab eo gesta sunt,
ut neque subtraxerit quid ex his quae acceperit neque expensum rationibus praescripser<i>t
quod non dederat: sed et quod reliquum per contextum scriptum est remanere apud eum,
soluere debet: neque enim aliter liber esse potest, quam si hoc modo condicioni, sub quam 5
data est libertas, satisfecerit. ceterum debitores, cum quibus ipse contraxit, non utique
in diem mortis domini sui fuisse idoneos praestare cogendus est, sed eo tempore, quo his
creditum est, eius condicionis fuisse, ut diligens pater familias his crediturus fuerit.
  Idem libro duodecimo epistularum. Tales condiciones 'si monumentum' 112.pr.1
puta 'fecerint' pluribus propositae non possunt nisi in omnibus simul personis exsistere.
Item: 'si Symphoro et Ianuario centum Titius praestiterit, fundum ei lego'. Symphoro 1.1
mortuo an legatum perisset? sed hoc quoque sic puto interpretandum ut si, dum quisque
eorum uiuet, praestitisset. sed benigna interpretatione dicendum, si non post moram Titii
Symphorus decessit, debere partem dimidiam Ianuario dantem partem fundi dimidiam
legatarium esse consecuturum. De illo quoque quaeritur: fundus quibusdam legatus est, 2.1
si pecuniam certam in funus impensamque perferendi corporis in aliam regionem dedissent.
nam nisi uterque dederit, neutri est legatum, quoniam condicio nisi per utrumque expleri
non potest. sed haec humanius interpretari solemus, ut, cum duobus fundus legatus sit,
si decem dedissent, et alteri dando partem legatum quoque debeatur. Priscus respondit 3.1
statuliberum non utique ibi ubi pater familias decessit aut ubi ipse relictus sit aut ubi
uelit, rationes reddere debere, sed interim proficisci ad eum, cui reddere debeat, utique
si is rei publicae causa aberit: uerissimum est autem, ut alias aliud ex persona locoque
sit aestimandum. 5
  Paulus imperialium sententiarum in cognitionibus prolatarum ex libris 113.pr.1
sex libro secundo. Cum filius rogatus fuisset a patre, si, antequam res suas administrare
posset, decessisset, hereditatem Titio restituere, et egressus uiginti annos decessisset,
rescriptum est fideicommissum deberi.