SI CUI PLUS, QUAM PER LEGEM FALCIDIAM LICUERIT,
LEGATUM ESSE DICETUR
  Ulpianus libro septuagesimo nono ad edictum. Si cui plus quam licuerit 35.3.1.pr.1
legetur et dubitari iuste possit, utrum lex Falcidia locum habitura est nec ne, subuenit
praetor heredi, ut ei legatarius satisdet, ut, si apparuerit eum amplius legatorum nomine
cepisse quam e lege Falcidia capere licebit, quanti ea res erit, tantam pecuniam det do-
lusque malus ab eo afuturus sit. Neque interest, utrum in primis tabulis hoc fiat an in 1.1
pupillaribus an in utrisque: etenim legem Falcidiam semel esse admittendam, etiamsi du-
plex sit testamentum, iam conuenit, contributis legatis tam his, quae ab ipso pupillo quam
his, quae a substituto impuberi relicta sunt. Si non fuisset interposita stipulatio ex per- 2.1
sona pupilli, tutelae actio heredi pupilli aduersus tutorem competit. sed ut Pomponius ait,
et ipsi pupillo et heredi eius poterit committi stipulatio, ipsi quo casu uiuo eo Falcidia
incipit locum habere. de tutelae quoque actione idem scribit. Marcellus ait: qui quadrin- 3.1
genta in bonis habebat, inpuberem filium heredem instituit eique substituit Titium et Seium:
nihil a pupillo testator legauit, sed a Titio trecenta: utrum ducenta, inquit, praestabuntur
an centum quinquaginta? nam trecenta nullo modo eum praestare. mihi uidetur uerius
non amplius eum parte sua erogare compelli, certe nec minus: secundum quod eueniret, 5
ut non soli committatur stipulatio, sed omnibus heredibus interponenda est, sed causa
cognita. Falcidiam locum habere et legatorum modus facit et aeris alieni onus. et si qui- 4.1
dem euidens aes alienum est uel certum, facilis est computatio: si autem adhuc incertum
est, quia forte uel condicio eius pendet uel creditor litem contestatus est et necdum lis
finita est, dubitabitur, quantum legatariis debeatur propter incertum. Hodie tamen sub- 5.1
simile aliquid fit in fideicommissis. Cum dicitur lex Falcidia locum habere, arbiter dari 6.1
solet ad ineundam quantitatem bonorum, tametsi unus aliquid modicum fideicommissum
persequatur: quae computatio praeiudicare non debet ceteris, qui ad arbitrum missi non
sunt. solet tamen ab herede etiam ceteris denuntiari fideicommissariis, ut ueniant ad ar-
bitrum ibique causam suam agant, plerumque et creditoribus, ut de aere alieno probent. 5
habet tamen rationem in legatariis, item in fideicommissariis, ut, si offerat integrum quod
relictum est heres desiderans cauere sibi hac stipulatione, audiatur. Si legata quaedam 7.1
praesenti die relicta sint, quaedam sub condicione, interponenda erit ista stipulatio propter
legata condicionalia, dummodo ea legata, quae praesenti sint, integra soluantur. Iulianus
denique scribit, si pure et sub condicione legata fuerint ne exsistente condicione lex Fal-
cidia locum habeat, non aliter legatorum, quae pure data sunt, actionem dari debere, quam 5
si cautum fuerit heredi 'quanto amplius, quam per legem Falcidiam licuerit, ceperit'. Idem 8.1
Iulianus scribit eum, cui quadrans sub condicione et dodrans pure legatus est, cauere
debere 'quanto amplius, quam per legem Falcidiam liceat, ceperit, reddi'. Haec stipulatio 9.1
ideo locum habet, quia, etsi repeti potest id quod solutum est, tamen fieri potest, ut non
sit soluendo is cui solutum est ac per hoc pereat quod datum est. In mortis causa quoque 10.1
donationibus potest dici hanc stipulationem esse interponendam. Haec uerba stipulationis 11.1
'quod amplius legatorum nomine ceperis, quam e lege Falcidia capere licebit' non tantum
eum comprehendunt, qui amplius accepit, quam ei Falcidia permissit, ut reddat partem,
habeat partem, uerum etiam eum qui totum debet restituere. etenim sciendum est legem
Falcidiam interdum partem eius quod datum est, interdum totum reuocare. cum enim ha- 5
bita ratione aeris alieni Falcidia ineatur, plerumque euenit, ut emergente debito uel con-
dicione aeris alieni exsistente totum quod legatum est exhauriatur. sed et libertatium con-
dicio interdum exsistens efficiet legatum omnino non deberi, quippe cum habita ratione
libertatium et deductis pretiis eorum tunc demum legatorum ineatur ratio. In quibusdam 12.1
autem testamentis Falcidia quidem locum non habet uerumtamen ita obseruatur, ut, licet
quadrantem heres non retineat, tamen hactenus legata debeantur, quatenus patrimonii
uires sufficiunt, utique deducto aere alieno, item deductis pretiis eorum, qui libertatem
in testamento uel directam uel fideicommissariam acceperunt. Sed et legatario cauendum 13.1
est, a quo fideicommissum relinquitur. Interdum non legis Falcidiae, sed etiam alterius 14.1
legis in hac stipulatione ratio facienda est, ut puta si patronus ex asse heres institutus
sit et pure quincunx legatus sit et sub condicione aliquid supra debitam patrono partem:
nam in hunc casum ratio facienda est illius legis, quae patronos uocat, non legis Falcidiae.
Si res, quae legata sit, apud legatarium interierit, probandum est exceptione succurri ei 15.1
qui promisit,
  Paulus libro septuagesimo quinto ad edictum. etiamsi quanti ea res sit 2.pr.1
promisit,
  Ulpianus libro septuagesimo nono ad edictum. nisi si dolo ipsius aliquid 3.pr.1
factum sit: tunc enim etiam ex doli clausula, quae in ista stipulatione continetur, tenebitur
et replicatione repelli poterit. Haec cautio, quae propter legem Falcidiam interponitur, 1.1
fideiussorum habet praestationem. Si in plures dies pecunia legata est, cum certum sit 2.1
legem Falcidiam locum habere, non stipulationi, sed computationi locum esse Pedius ait,
ut aestimetur, quanti sit quod in diem legatum est et tantum credatur esse legatum, quan-
<tum> efficit aestimatio, ut pro modo eius ex omnibus legatis statim legis Falcidiae ratio
habeatur. Quotiens futurum est, ut palam sit et ante diem uenientem iam Falcidiam lo- 3.1
cum habere, totiens computatio eius fit. nam si condicio in mora est, exspectabimus con-
dicionem, quoad exsistat: si autem dies superest, iam hic intercapedinis temporis habita
ratione atque aestimatione sic de Falcidia disputabimus et committi stipulationem dice-
mus. Quamuis autem omnes legatarii et fideicommissarii necesse habeant hac stipulatione 4.1
cauere, tamen quibusdam remitti diui fratres rescripserunt, ut puta his, quibus minuta
alimenta sunt relicta. Pompeiae enim Faustinae rescribserunt sic: 'non eandem causam
esse decem aureorum, quos annuos tibi testamento Pompeiae Crispianae patronae tuae
relictos proponis, atque fuit alimentorum et uestiarii libertis relictorum, quibus propterea 5
cautionis onus remittendum existimauimus'. Item sciendum est fiscum hanc cautionem 5.1
non pati, sed perinde conueniri posse, ac si cauisset. ceteros autem, cuiuscumque digni-
tatis sint, licet iam legata perceperint, compelli debere ad cauendum diuus Pius rescribsit:
ex quo rescripto etiam illud accipimus, quod etiam post soluta legata uoluit stipulationem
interponi. Si legatarius heredi, qui controuersiam hereditatis patitur iam uel sperat, de 6.1
restituendo legato sibi praestito cauerit et euicta hereditas sit, sed neglegentia uel dolo
eius qui legatum praestitit, dicemus non committi stipulationem propter uiri boni arbi-
trium, quod inest huic stipulationi. Item si ipse, qui praestitit legatum, ex alia causa sibi 7.1
euicerit, ut puta quia inuenitur sequenti testamento heres scriptus, in quo legatum iste
legatarius non acceperat, dicemus committi stipulationem propter uiri boni arbitrium. Et 8.1
generaliter ubicumque hereditatem uel quantitatem uel emolumentum praestitit is, qui hac
stipulatione sibi prospexerat, dicendum est <i>bi committi eam, si modo culpa abest ab
eo, qui stipulatus est. Quaesitum est, an saepius committatur. et placet etiam saepius 9.1
eam committi, si per partes ablata est hereditas. Si legatum fuerit praestitum ante inter- 10.1
positam hanc stipulationem, an condici possit, ut cautio ista interponatur? mouet quae-
stionem, quod ea, quae per errorem omissa uel soluta sunt, condici possunt et hic ergo
quasi plus solutum uidetur ex eo, quod cautio intermissa est. et ait Pomponius con-
dictionem interponendae satisdationis gratia competere et puto hoc probandum quod Pom- 5
ponius, utilitatis gratia.
  Paulus libro septuagesimo quinto ad edictum. Haec autem satisdatio locum 4.pr.1
habet, si iusta causa esse uidebitur: nam iniquum erat omnimodo caueri nondum illata
controuersia litis, cum possint ei lusoriae minae fieri: ideoque eam rem praetor ad cogni-
tionem suam reuocat. Si duo ex testamento hereditatem in solidum sibi uindicent, forte 1.1
quod eiusdem nominis sint, tam in possessorem quam in petitorem competunt actiones et
creditoribus et legatariis. Haec cautio utique necessaria est, si quis pecuniam suam soluat 2.1
uel rem tradat: si uero pecuniam hereditariam soluat uel rem tradat, quidam non putant
cauendum, quia nec teneri potest eo nomine uictus, cum non possideat uel dolo fecerit,
quo minus possideat. hoc si ante motam controuersiam soluat: quod si postea, tenebitur
culpae nomine. Sed cum de nomine inter duos quaestio est, numquid non sit cauendum 3.1
ei, qui hereditariam rem tradat, quia omnimodo unus liberatur: quemadmodum si aes alie-
num hereditarium soluatur? sed si petitor suam pecuniam soluet aut rem suam tradat,
non habet unde retineat et ideo necessaria est ei cautio.
  Marcellus libro uicesimo primo digestorum. Uideamus, an stipulatio 'qua 5.pr.1
amplius per Falcidiam ceperis licuerit dari' aduersus eum non sufficiat, qui legatum alii
restituere ex fideicommissi causa debet. sufficiet autem dici nihil eius fidei commissum
esse: cauebit scilicet legatario et is, qui fideicommissum accipiet, nisi forte malet lega-
tarius circuitu sublato heredi caueri. sed et legatario praeterea cauendum est, si (ut 5
plerumque aequum est) pro rata ex fideicommisso retinere ei concedendum est, quamuis
tantum ex legato apud eum erit remansurum, ut sufficere possit ad praestandum fidei-
commissum.
  Callistratus libro quarto de cognitionibus. Cum non facile satisdationem 6.pr.1
offerre legatarius uel fideicommissarius possit et futurum sit, ut propter hoc a petitione
liberalitatis ex testamento submoueantur, numquid onus satisdationis eis remittendum erit?
quod uidetur adiuuari rescripto diui Commodi in haec uerba: 'is, cuius de ea re notio est,
aditus si compererit ideo cautionem a te exigi, ut a fideicommissi petitione auertaris, onus 5
satisdationis tibi remitti curabit'.
  Paulus libro septimo ad legem Iuliam et Papiam. Diuus Pius ab eo, qui 7.pr.1
annua legata praecipere ad distribuendum iussus erat, uetuit cautionem exigi cessantium
partes reddi, nisi aperte cauere iussus esset.
  Maecianus libro decimo fideicommissorum. Si heres partem bonorum uel 8.pr.1
etiam uniuersa bona delata ad fiscum diceret, constaret autem de fideicommisso, decretum
est, ut petitori cauenti 'euicta hereditate restitu<tu> iri' solueretur.
  Idem libro duodecimo fideicommissorum. Si non in controuersia sit proprie- 9.pr.1
tas, sed usus fructus (potest enim rei, cuius proprietas Titio legata est, usus fructus alii
legari), tunc de eo restituendo non heredi, sed Titio caueri debeat. interdum et si ab he-
rede legetur usus fructus, Titio cauendum est: ueluti si detracto usu fructu proprietas ei
legetur, usus fructus Seio: quid enim attinebit hoc casu heredi caueri, ad quem emolu- 5
mentum intercidentis usus fructus non sit spectandum? uerum si usu fructu Seio legato
proprietas Titio ita legetur, ut, cum ad Seium pertinere desierit, habeat proprietatem, tunc
heredi caueri oportebit a fructuario, ab herede autem Titio, quia non sit certum usu fructu
intercepto ad Titium proprietatem reuersuram.