| DE MANUMISSIS TESTAMENTO | |
| Ulpianus libro quarto ad Sabinum. Cum saepius datur seruo libertas, placet | 40.4.1.pr.1 |
| eam fauore ualere, ex qua peruenit ad libertatem. | |
| Idem libro quinto ad Sabinum. Si quis ita heredem instituerit 'Titius heres | 2.pr.1 |
| esto. si Titius heres non erit, Stichus heres esto. Stichus liber esto', non esse Stichum | |
| liberum Aristo ait Titio herede existente. mihi uidetur posse dici liberum fore, quasi non | |
| utique alio gradu acceperit libertatem, sed dupliciter: quo iure utimur. | |
| Pomponius libro primo ad Sabinum. Nec militi minori annis uiginti permittitur posse | 3.pr.1 |
| testamento suo seruum manumittere. | |
| Idem libro secundo ad Sabinum. Si quis ita scripserit 'Stichus liber esto | 4.pr.1 |
| eique <heres> meus decem dato', nulla dubitatio est, quin debeantur etiam, si eum pater | |
| familias uiuus manumiserit. Sed et si sic: 'Stichus liber esto' siue statim siue post tem- | 1.1 |
| pus 'eique, cum liber erit, heres meus decem dato', idem dicendum est. Illud constabit, | 2.1 |
| si libertate data sic fuerit legatum 'eique, si eum uindicta liberauero, heres meus decem | |
| dato', licet ex nimia suptilitate separatum est a testamento, attamen humanitatis intuitu | |
| ualebit legatum, si uiuus eum manumiserit. | |
| Idem libro tertio ad Sabinum. In libertatibus leuissima scriptura spectanda | 5.pr.1 |
| est, ut, si plures sint, quae manumisso facilior sit, ea leuissima intellegatur: sed in fidei- | |
| commissariis libertatibus nouissim<a> scriptura spectatur. | |
| Ulpianus libro octauo decimo ad Sabinum. Si fructuarium dominus proprie- | 6.pr.1 |
| tatis heredem scripserit et seruo sub condicione sit libertas data: quoniam interim fit he- | |
| redis, confusione facta usus fructus, si extiterit condicio, perueniet ad libertatem. | |
| Idem libro nono decimo ad Sabinum. Neratius scribit eius, cui libertas sic | 7.pr.1 |
| data est 'si mihi nullus filius erit cum moriar, Stichus liber esto', impediri libertatem po- | |
| stumo nato. sed dum speratur nasci, utrum in seruitute remanere dicimus an uero ex | |
| postfacto respondemus retro liberum fuisse nullo filio nato? quod magis arbitror probandum. | |
| Pomponius libro quinto ad Sabinum. Si ita sit scriptum: | 8.pr.1 |
| 'Stichus, si rationes diligenter tractasse uidebitur, liber esto', diligentiam desiderandam, quae | |
| domino, non quae seruo erit utilis, coniuncta fidei bonae et in reliquis quoque reddendis. | |
| Ulpianus libro uicensimo quarto ad Sabinum. Si quis ita legatus sit, ut | 9.pr.1 |
| manumittatur, si manumissus non fuerit, liber esse iussus est eique legetur: et libertatem | |
| competere et legatum deberi saepe responsum est. Quod constitutum est uetitum in testa- | 1.1 |
| mento ad libertatem, perduci non posse manumitti, hoc ad eos pertinere puto, qui testatoris | |
| fuerunt uel heredis: seruo enim alieno id irrogari non poterit. | |
| Paulus libro quarto ad Sabinum. Si peculium praelegatum est et uicarius | 10.pr.1 |
| liber esse iussus sit, liberum eum esse constat. multum enim interest inter genus et spe- | |
| ciem: speciem enim eximi de genere placet: quod est in peculio legato et uicario | |
| manumisso. Si seruus legatus liber esse iussus est, liber est. sed si prius liber esse ius- | 1.1 |
| sus, postea legatus sit, si quidem euidens uoluntas sit testatoris, quod ademit libertatem, | |
| cum placeat hodie etiam libertatem adimi posse, legato eum cedere puto: quod si in ob- | |
| scuro sit, tunc fauorabilius respondetur liberum fore. | |
| Pomponius libro septimo ad Sabinum. Si legato seruo fideicommissa libertas | 11.pr.1 |
| relicta est, uel heres uel legatarius eum cogitur manumittere. 'Si Stichus et Pamphilus | 1.1 |
| decem dederi<n>t, liberi sunto': potest alter quinque dando liber esse, quamuis alter non | |
| dederit. Cum testamento seruus liber esse iussus est, uel uno ex pluribus heredibus insti- | 2.1 |
| tutis adeunte hereditatem statim liber est. | |
| Ulpianus libro quinquagensimo ad edictum. Si quis libertatem sub iuris- | 12.pr.1 |
| iurandi condicione reliquerit, edicto praetoris locus non erit, ut iurisiurandi condicio re- | |
| mittatur, et merito: nam si quis remiserit condicionem libertatis, ipsam libertatem impedit, | |
| dum competere aliter non potest, quam si paritum fuerit condicioni. Proinde et si lega- | 1.1 |
| tum quis cum libertate acceperit, non aliter legatum habebit, nisi condicioni iurisiurandi | |
| paruerit. Sed si pure libertatem acceperit, legatum sub iurisiurandi condicione, putat Iu- | 2.1 |
| lianus libro trigensimo primo digestorum remitti ei condicionem iurisiurandi. Idem puto | 3.1 |
| dicendum et si libertat<i> quoque iniecta condicio sit, sed testator eum uiuus manumiserit: | |
| nam et hic condicio legati remittetur. | |
| Idem libro quinto disputationum. Si ita fuerit seruis duobus libertas data, | 13.pr.1 |
| si insulam aedificauerint uel si statuam posuerint, diuidi haec condicio non poterit. solum- | |
| modo illud habebit dubitationem, an altero faciente satisfactum uoluntati uideatur ideoque | |
| ad libertatem perueniat: quod magis est, nisi aliud expressit testator. faciendo tamen sibi | |
| condicionem impleuit, alteri non: quin immo extinguitur ei condicio: nec enim amplius | 5 |
| parere condicioni potest, cum semel expleta sit. Idem quaeri potest et si fabris duobus | 1.1 |
| uel pictoribus, si membrum depi<n>xissent uel si fabricassent nauem, quid adscriptum sit: | |
| nam uoluntatis erit quaestio, num alteri alterius facti condi<c>ionem iunxerit: quae res | |
| efficit, ut, quod alter cessat, alteri quoque, qui facere paratus est, condicio deficiat. quod | |
| si ex his, quae scripsit uel dixit, ostenditur contentus esse testator uel alterum facere, res | 5 |
| erit expedita: nam alter faciendo aut et sibi et socio proderit aut sibi tantum, prout uo- | |
| luisse testatorem apparuerit. Haec quaestio et in eo tractatur, si quis libertatem dederit | 2.1 |
| seruis duobus, si rationes reddiderint. Iulianus enim tractat, si alter | |
| reddere sit paratus, alter non sit, an alter per alterum impediatur: et rectissime ait, si | |
| quidem separatim rationes gesserunt, sufficere ad libertatem adipiscendam ei qui suas | |
| rationes reddit: si uero simul, non alias uideri alterum paruisse, nisi utriusque reliqua ex- | 5 |
| soluerit. in reliquis accipere debemus, ut et ipsa uolumina rationum reddantur. Sed et si | 3.1 |
| ancilla cum filiis libera esse iussa sit, etsi nullos habeat, erit libera: uel si habeat quidem, | |
| filii autem eius ad libertatem pertinere non possint, idem erit dicendum: et si ipsa libera | |
| esse non possit, filii tamen eius peruenient ad libertatem. nam haec adiectio 'cum filiis' | |
| non facit condicionem, nisi mihi proponas aliam sententiam testatoris fuisse: tunc enim | 5 |
| pro condicione erunt haec uerba accipienda. condicionem autem non facere argumento est | |
| et edictum praetoris, quo ita cauetur 'uentrem cum liberis in possessionem esse iubebo': | |
| placet enim, etsi nulli liberi sint, uentrem tamen ex edicto in possessionem mittendum. | |
| Idem libro octauo disputationum. Cum seruus pure liber scribitur et heres | 14.pr.1 |
| sub condicione, placet deficiente condicione habere eum libertatem. | |
| Iulianus libro trigensimo secundo digestorum. 'Stichum Sempronio do lego. | 15.pr.1 |
| si Sempronius Stichum intra annum non manumiserit, idem Stichus liber esto.' quaesitum | |
| est, quid iuris sit. respondit hoc modo libertate data 'si Sempronius non manumiserit, | |
| Stichus liber esto' Sempronium, nisi Manumiserit, nihil iuris in Stichum habiturum, sed | |
| liberum eum futurum. | 5 |
| Idem libro trigensimo sexto digestorum. Si ita scriptum fuerit: 'cum Titius | 16.pr.1 |
| annorum triginta erit, Stichus liber esto eique heres meus fundum dato' et Titius, ante- | |
| quam ad annum trigensimum perueniret, decesserit, Sticho libertas competet, sed legatum | |
| non debebitur. nam fauore libertatis receptum est, ut mortuo Titio tempus superesse uide- | |
| retur, quo impleto libertas contingeret: circa legatum defecisse condicio uisa est. | 5 |
| Idem libro quadragensimo secundo digesto- | 17.pr.1 |
| rum. Libertas, quae in ultimum uitae tempus confertur, ueluti 'Stichus cum morietur, liber | |
| esto', nullius momenti existimanda est. Haec autem scriptura 'Stichus si Capi- | |
| tolium non ascenderit, liber esto' ita accipienda est 'si cum primum potuerit, Capitolium non | |
| ascenderit': isto enim modo perueniet Stichus ad libertatem, si facultate data ascendendi | 5 |
| Capitolium abstinuerit. H<a>c scriptura testamenti 'Pamphilus liber esto, ita ut filiis meis | 1.1 |
| rationem reddat' an sub condicione libertas data uideretur, quaesitum est. respondi pure | |
| quidem datam libertatem et illam adiectionem 'ita ut rationes reddat' condicionem libertati | |
| non inicere: tamen quia manifesta uoluntas testantis exprimeretur, cogendum eum ad ra- | |
| tiones reddendas. Post annos indistincte liber esse iussus post biennium liber | 2.1 |
| erit: idque et fauor libertatis exigit, et uerba p<a>tiuntur: nisi si aliud sensisse patrem fa- | |
| milias manifestissimis ration<i>bus is, a quo libertas relicta est, probauerit. | |
| Idem libro secundo ad Urseium Ferocem. Qui duos heredes instituebat, | 18.pr.1 |
| post alterius mortem seruum liberum esse iusserat: is ex cuius morte libertas pendebat, | |
| uiuo testatore decesserat. Sabinus respondit liberum futurum. Haec condicio 'cum moriar, | 1.1 |
| liber esto' uitae tempus complectitur et idcirco inutilis esse uidetur. sed melius est uerba | |
| benignius interpretari, ut post mortem suam uideatur testator ei libertatem reliquisse. Sed | 2.1 |
| multo magis haec 'ad annum liber esto' uel ita accipi potest 'post annum, quam moriar, | |
| liber esto' et, licet hoc modo accipiatur 'post annum, quam hoc testamentum factum erit, | |
| liber esto', si euenerit, ut intra annum testator deced<a>t, inutilis non erit. | |
| Idem libro tertio ad Urseium Ferocem. Quidam heredem suum rogauerat, | 19.pr.1 |
| ut seruum manumitteret: deinde, si heres eum non manumiserit, liberum eum esse iusserat | |
| eique legauerat: heres eum manumissit. plerique existimant hunc ex testamento libertatem | |
| consequi: secundum hoc legatum quoque ei debetur. | |
| Africanus libro primo quaestionum. Seruos legauit et cauit ita: 'rogo, si | 20.pr.1 |
| te promeruerunt, dignos eos libertate existimes'. praetoris hae partes sunt, ut cogat liber- | |
| tatem praestari, nisi si quid tale hi serui admiserint, ut indigni sint, quo libertatem con- | |
| sequantur, non etiam ut talia officia ab his exigantur, pro quibus libertatem mereri debent. | |
| arbitrium tamen eius erit qui rogatus sit, quo tempore quemque uelit manumittere, ita ut, | 5 |
| si uiuus non manumississet, heres eius statim libertatem praestare cogatur. | |
| Idem libro quarto quaestionum. 'Stichus, immo Pamphilus liber esto.' Pam- | 21.pr.1 |
| philum liberum futurum respondit: quodammodo enim emendasse errorem suum testatorem. | |
| idemque iuris fore etiam, si ita scriptum fuerit: 'Stichus liber esto, immo Pamphilus liber esto'. | |
| Idem libro nono quaestionum. Qui filium impuberem heredem instituit, Stichum | 22.pr.1 |
| ratione argenti, quod sub cura eius esset, reddita liberum esse iusserat: is seruus parte | |
| argenti subtracta cum tutore diuisit atque ita tutor ei parem rationem adscripsit. con- | |
| sultus, an Stichus liber esset, respondit non esse liberum: nam quod alioquin placeat, si | |
| statuliber pecuniam dare iussus tutori det uel per tutorem stet, quo minus condicioni pa- | 5 |
| reatur, peruenire eum ad libertatem, ita accipiendum, ut bona fide et citra fraudem statu- | |
| liberi et tutoris id fiat, sicut et in alienationibus rerum pupillarium seruatur. itaque et si | |
| offerente statulibero pecuniam tutor in fraudem pupilli accipere nolit, non aliter libertatem | |
| contingere, quam si seruus fraude careat. eademque et de curatore dicenda. item quae- | |
| situm est, rationem argenti reddere iussus in quem modum intellegendus sit condicioni | 10 |
| paruisse, id est an, si quaedam uasa sine culpa eius perierint atque ita reliqua uasa heredi | |
| bona fide adsignauerit, perueniat ad libertatem. respondit peruenturum: nam sufficere, si | |
| ex aequo et bono rationem reddat: denique quam rationem bonus pater familias reciperet, | |
| ea heredi reddita impletam condicionem uideri. | |
| Marcianus libro primo institutionum. Testamento manumissus ita demum | 23.pr.1 |
| fit liber, si testamentum ualeat et ex eo adita sit hereditas, uel si quis omissa causa | |
| testamenti ab intestato possideat hereditatem. Testamento data libertas competit pure | 1.1 |
| quidem data statim, quam adita fuerit hereditas uel ab uno ex heredibus: si in diem | |
| autem libertas data est uel sub condicione, tunc competit libertas, cum dies uenerit uel | |
| condicio extiterit. | |
| Gaius libro primo rerum cottidianarum siue aureorum. Nominatim uidentur | 24.pr.1 |
| liberi esse iussi, qui uel ex artificio uel officio uel quolibet alio modo euidenter denotati | |
| essent, ueluti 'dispensator meus' 'cellarius meus' 'cocus meus' 'Pamphili serui mei filius'. | |
| Ulpianus libro quarto regularum. Testamento liber esse iussus tum fit | 25.pr.1 |
| liber, cum adita fuerit hereditas qualibet ex parte, si modo ab eo gradu, quo liber esse | |
| iussus est, adita fuerit et pure quis manumissus sit. | |
| Marcianus libro primo regularum. Diuus Pius et diui fratres fauorabiliter | 26.pr.1 |
| rescripserunt, cum seruo cum libertate substituto legatum erat, si heres non esset, non | |
| adscripta libertate, perinde haberi, atque si adscripta esset et libertas. | |
| Paulus libro primo ad legem Aeliam Sentiam. Qui potuerint apud consilium | 27.pr.1 |
| manumittendo ad libertatem perducere, possunt etiam necessarium heredem fecere, ut haec | |
| ipsa necessitas probabilem faciat manumissionem. | |
| Idem libro singulari de iure codicillorum. 'Stichus, si codicillis eum non | 28.pr.1 |
| uetuero liberum esse, liber esto': sic est atque si diceret: 'Stichus, si in Capitolium non | |
| ascendero, liber esto': nam et heres sic institui potest. | |
| Scaeuola libro uicensimo tertio digestorum. Uxorem praegnatem repudiauerat et aliam | 29.pr.1 |
| duxerat: prior enixa filium exposuit: hic sublatus ab alio educatus est nomine patris uoci- | |
| tatus usque: ad uitae tempus patris tam ab eo quam a matre, an uiuorum numero esset, | |
| ignorabatur: mortuo patre testamentoque eius, quo filius neque exheredatus neque heres | |
| institutus sit, recitato filius et a matre et ab auia paterna adgnitus hereditatem patris ab | 5 |
| intestato quasi legitimus possidet. quaesitum est, hi qui testamento libertatem acceperunt | |
| utrum liberi an serui sint. respondit filium quidem nihil praeiudicii passum fuisse, si pater | |
| eum ignorauit, et ideo, cum in potestate et ignorantis patris esset, testamentum non ua- | |
| lere. serui autem manumissi si per quinquennium in libertate morati sunt, semel datam | |
| libertatem infirmari contrarium studium fauore libertatis est. | 10 |
| Ulpianus libro nono decimo ad edictum. Si serui qui apud hostes sunt | 30.pr.1 |
| liberi esse iussi sunt, ad libertatem perueniunt, quamuis neque testamenti neque mortis | |
| tempore testantis, sed hostium fuerunt. | |
| Paulus libro uicensimo sexto ad edictum. Cum ex pluribus eodem nomine | 31.pr.1 |
| seruis unus liber iussus non appareat qui sit, nullus liber est. | |
| Ulpianus libro sexagensimo quinto ad edictum. Sciendum est necessario | 32.pr.1 |
| herede existente, quamuis se abstineat, tamen libertates competere, si modo non in frau- | |
| dem legis Aeliae Sentiae datae fuerint. | |
| Paulus libro duodecimo quaestionum. Libertas ad tempus dari non potest, | 33.pr.1 |
| Idem libro septuagensimo quarto ad edictum. ideoque si ita scriptum sit | 34.1.1 |
| 'Stichus usque ad annos decem liber esto', temporis adiectio superuacua est. | |
| Idem libro quinquagensimo ad edictum. Seruius existimabat iis posse seruis | 35.1.1 |
| dari testamento directam libertatem, qui utroque tempore, et quo testamentum fit et quo | |
| moritur, testatoris fuerunt: quae sententia uera est. | |
| Idem libro septimo ad Plautium. Seruum testamento ita manumisi: 'si iura- | 36.1.1 |
| uerit se Cornelio filio meo decem operarum daturum, liber esto': quaeritur, quid iuris sit. | |
| et sciendum est iurando seruum condicionem implere, sed non teneri operarum nomine, | |
| quia nisi post manumissionem iuret, non obligatur. | |
| Idem libro nono ad Plautium. Nominatim codicillis manumissus uidetur ser- | 37.1.1 |
| uus, cuius nomen testamento continetur. | |
| Idem libro duodecimo ad Plautium. Libertas testamento seruo ita dari potest: | 38.1.1 |
| 'cum per leges licebit, liber esto'. | |
| Idem libro sexto decimo ad Plautium. 'Stichus seruus meus, si eum heres | 39.1.1 |
| alienauerit, liber esto': inutiliter libertas datur, quia in id tempus confertur, quo alienus | |
| futurus sit. nec contrarium est, quod statuliber, etiamsi uenierit, ex testamento libertatem | |
| consequitur: <qui>ppe utiliter libertas data facto heredis non peremitur. aut quid in legato | |
| eo modo dato dicemus? diuersum enim nulla ratione dicetur: nam inter libertatem et | 5 |
| legatum, quantum ad hanc causam, nihil distat. igitur nec si<c> rect<e> dabitur libertas 'si | |
| heredis mei esse desierit, liber esto', quia nullum casum utilem habet. | |
| Pomponius libro quinto ex Plautio. Iulianus ait, cum idem homo et per | 40.1.1 |
| fideicommissum detur alicui et liber esse iubeatur, heredem libertatem praestare debere: | |
| non enim cogetur, inquit, ex causa fideicommissi aestimationem sufferre, cum debitam | |
| libertatem reddiderit. Sed et cum sub condicione seruo libertas per fideicommissum detur | 1 |
| et ipse praesenti die daretur, non aliter tradere eum cogetur, quam ut caueatur existente | |
| condicione libertati eum restitutum iri: nam in omnibus fere causis fideicommissas liber- | |
| tates pro directo datis habendas. sed Ofilius aiebat, si adimendi legati causa fideicommis- | |
| sam libertatem testator dedisset, ea uera esse: si uero onerari heredem a testatore lega- | 5 |
| tarius ostenderit, aestimationem nihilo minus legatario praestandam. | |
| Idem libro septimo ex Plautio. Si ita fuerit libertas relicta: 'Stichus seruus | 41.pr.1 |
| meus anno duodecimo, postquam ego mortuus ero, liber esto', uerisimile est principio duo- | |
| decimi anni eum liberum esse, nam hoc mortuum sensisse. et inter hos sermones 'duode- | |
| cimo anno' et 'post duodecim annos' multum interest et ita loqui solemus. duodecimus | |
| annus est, cum quantulumlibet ex duodecimo anno uenisset aut praeterisset, et qui duo- | 5 |
| decimo anno liber esse iubetur, omnibus anni diebus liber esse iussus est. Sed si ita sit | 1.1 |
| scriptum in testamento: 'Stichus seruus meus heredi meo mille nummos anno biennio | |
| triennio, postquam ego mortuus ero, si soluerit satisue fecerit, liber esto', non potest is | |
| seruus nisi triennio praeterito liber esse, nisi praesentem eam pecuniam soluat aut satis- | |
| faciat: compensanda etenim est heredi libertatis celeritas praematurae pecuniarum solu- | 5 |
| tioni. Labeo scribit, si sic libertas relicta sit: 'Stichus intra annum, postquam mortuus | 2.1 |
| ero, liber esto', statim eum liberum esse: nam et si ita sit: 'si intra annum decimum | |
| heredi meo dederit, liber esto', statim soluendo eo liberum esse sine mora futurum. | |
| Marcellus libro sexto decimo digestorum. Si quis ita scripserit 'illum | 42.pr.1 |
| illius libertum esse uolo', et seruus libertatem petere potest et ille, ut habeat libertum. | |
| Modestinus libro singulari de manumissionibus. Libertates directae et | 43.pr.1 |
| testamento et codicillis testamento confirmatis recte dantur, fideicommissae et ab intestato | |
| et codicillis non confirmatis relinqui possunt. | |
| Idem libro decimo responsorum. Maeuia decedens seruis suis nomine Sacc<o> | 44.pr.1 |
| et Eutychiae et Irenae sub condicione libertatem reliquit his uerbis: 'Saccus seruus meus | |
| et Eutychia et Irene ancillae meae omnes sub hac condicione liberi sunto, ut monumento | |
| meo alternis mensibus lucernam accendant et sollemnia mortis peragant': quaero, cum ad- | |
| siduo monumento Maeuiae Saccus et Eutychia et Irene non adsint, an liberi esse possunt. | 5 |
| Modestinus respondit neque contextum uerborum totius scripturae neque mentem testatricis | |
| eam esse, ut libertas sub condicione suspensa sit, cum liberos eos monumento adesse uo- | |
| luit: officio tamen iudicis eos esse compellendos testatricis iussioni parere. | |
| Idem libro . . . pandectarum. Quod uolgo dicitur sub pluribus condi- | 45.pr.1 |
| cionibus data libertate leuissimam condicionem spectandam esse, ita uerum est, si sepa- | |
| ratim condiciones sint datae: quod si coniunctim datae sunt, nisi omnibus paruerit, liber | |
| non erit. | |
| Pomponius libro septimo ex uariis lectionibus. Aristo Neratio Appiano re- | 46.pr.1 |
| scripsit, testamento liber esse iussus, cum annorum triginta esset, antequam ad eam aetatem | |
| perueniret si in metallum damnatus sit ac postea reuocetur, sine dubitatione cum libertate | |
| legatum ad eum pertinere neque metallorum poena ius eius mutari: nec aliud, si heres | |
| esset sub condicione institutus: futurum enim eum etiam necessarium. | 5 |
| Papinianus libro sexto quaestionum. Cum ex falsis codicillis per errorem | 47.pr.1 |
| libertas, licet non debita, praestita tamen ab herede fuisset, uiginti solidos a singulis ho- | |
| minibus inferendos esse heredi princeps constituit. Sed et si condicionis implendae gratia | 1.1 |
| seruum institutus manumiserit ac postea filius de inofficioso agendo tenuerit uel testamen- | |
| tum falsum fuerit pronuntiatum, consequens erit idem in hac specie fieri, quod in falsis | |
| codicillis constitutum est. | |
| Idem libro decimo quaestionum. Si socius testamento libertatem ita dederit: | 48.pr.1 |
| 'Pamphilus, si eum socius manumiserit, liber esto', Seruius respondit socio manumittente | |
| communem fieri libertum familiae atque manumissoris: neque enim nouum aut incognitum | |
| est uario iure communi mancipio libertatem optingere. | |
| Idem libro sexto responsorum. Testamento militis ita manumissam 'Samiam | 49.pr.1 |
| in libertate esse iussi' directam libertatem iure militiae cepisse placuit. | |
| Idem libro nono responsorum. Quod diuo Marco pro libertatibus conser- | 50.pr.1 |
| uandis placuit, locum habet irrito testamento facto, si bona uenitura sint: alioquin uacan- | |
| tibus fisco uindicatis non habere constitutionem locum aperte cauetur. Seruos autem testa- | 1.1 |
| mento manumissos, ut bona suscipiant, iure cautionem idoneam offerre, non minus quam | |
| ceteros defuncti libertos aut extrarios declarauit: quod beneficium, minoribus annis here- | |
| dibus scriptis auxilium bonis praestitutum more solito desiderantibus, non aufertur. | |
| Idem libro quarto decimo responsorum. Testamento centurio seruos suos | 51.pr.1 |
| uenire prohibuit ac petit, prout quisque meruisset, eos manumitti. libertates utiliter datas | |
| respondit, cum, si nemo seruorum offenderit, omnes ad libertatem peruenire possunt: qui- | |
| busdam autem per offensam exclusis residui in libertatem perueniunt. Cum ita testamento | 1.1 |
| adscriptum esset: 'serui, qui sine offensa fuerunt, liberi sunto', condicionem adscriptam | |
| uideri placuit, cuius interpretationem talem faciendam, ut de his in libertate danda cogi- | |
| tasse non uideatur, quos poena coercuit aut ab honore ministrandi uel administrandae rei | |
| negotio remouit. | 5 |
| Paulus libro duodecimo quaestionum. Imperatores Missenio Frontoni: 'Testa- | 52.pr.1 |
| mento militis his uerbis adscripta libertate: "Stephanum seruum meum liberum esse uolo" | |
| uel "iubeo" adita hereditate libertas competit: et ideo ea, quae postea adiecta sunt: "sic | |
| tamen, ut cum herede meo sit qu<o> usque iuuenis sit: quod si noluerit aut contempserit, | |
| iure seruitutis teneatur" ad reuocandam libertatem, quae competit, non sunt efficacia'. | 5 |
| idem et in paganorum testamentis obseruatur. | |
| Idem libro quinto decimo responsorum. Lucius Titius seruo libertatem dedit, | 53.pr.1 |
| si rationem actus sui ex fide dedisset Gaio Seio filio suo: cum annos pubertatis egressus | |
| fuisset Gaius Seius, a curatoribus eiusdem conuentus seruus etiam apud iudicem omnibus | |
| satisfecit: exacta cautione a curatoribus pronuntiatum est liberum eum esse: nunc Gaius | |
| Seius filius testatoris negat curatoribus suis recte pecuniam inlatam: quaero, an iure soluta | 5 |
| sit quantitas. Paulus respondit curatoribus quidem adulescentis reliquam rationem, ut con- | |
| dicio testamento adscripta impleatur, non iure exsolutam uideri: sed si praesente adulescente | |
| pecunia illata est uel in rationibus eius relata, impletam condicionem uideri, ac si ipsi | |
| soluta fuisset. | |
| Scaeuola libro quarto responsorum. Qui habebat seruum Cratistum, | 54.pr.1 |
| testamento ita cauit: 'seruus meus Cratinus liber esto': quaero, an seruus Cratistus ad | |
| libertatem peruenire possit, cum testator seruum Cratinum non habebat, sed hunc solum | |
| Cratistum. respondit nihil obesse, quod in syllaba errasset. Scripti testamento he- | 1.1 |
| redes ante aditam hereditatem pacti sunt cum creditoribus, ut parte dimidia contenti essent, | |
| et ita decre<to> a praetore interposito hereditatem adierunt: quaero, an libertates in eo testa- | |
| mento datae competierunt. respondit, si testator fra<u>dandi consilium non habuisset, com- | |
| petere libertates. | 5 |
| Maecianus libro secundo fideicommissorum. Libertate sub condicione data | 55.pr.1 |
| huc iam decursum est, ut, si per statuliberum non stet, quominus condicioni pareat, quam- | |
| uis ne per heredem quidem stet, tamen ad libertatem perueniat. quod credo responderi | |
| oportere et si per fideicommissum utique hereditariis seruis libertas data fuerit. Non ab- | 1.1 |
| surde et de heredis seruis idem dicetur. De his autem, quos redimendos habebit, non iuste | 2.1 |
| dubitamus, siquidem eo casu iniquum erit heredem perinde compelli debere redimere eos, | |
| atque si condicio impleta esset, quod forte dominus prohiberet condicioni parere, ut et | |
| pretium perciperet et in condicionem non rogaret. | |
| Paulus libro primo fideicommissorum. Si quis seruo testamento dederit | 56.pr.1 |
| libertatem et directo et per fideicommissum, in potestate serui est, utrum uelit ex directo | |
| an ex fideicommisso ad libertatem peruenire: et ita Marcus imperator rescripsit. | |
| Gaius libro tertio de manumissionibus. Si locuples egenti heres exstiterit, | 57.pr.1 |
| uideamus, an ea res testamento datis libertatibus proficiat, ut creditores fraudari <non> | |
| uideantur. et sane sunt quidam, qui, cum heres locuples existeret, tale esse crediderunt, | |
| quale, si ipse testator adauctis postea facultatibus decessisset. sed mihi traditum est hoc | |
| iure nos uti, ut ad rem non pertineat, locuples an egens heres extiterat, sed quarum facul- | 5 |
| tatium testator decesserit. quam sententiam Iulianus adeo sequitur, ut existi- | |
| met ne eum quidem libertatem consecuturum, quem is, qui soluendo non esset, ita liberum | |
| esse iussisset: 'cum aes alienum solutum erit, Stichus liber esto'. sed non hoc est con- | |
| sequens Sabini et Cassii sententiae, quam et ipse sequi uidetur, qui existima<n>t consilium | |
| quemque manumittentis spectare debere: nam qui sub ea condicione seruum suum libe- | 10 |
| rum esse iubet, adeo sine fraudis consilio liberum esse iubet, ut apertissime curare uideatur, | |
| ne creditores sui fraudarentur. | |
| Maecianus libro tertio fideicommissorum. Uerum est eum, qui liber esse | 58.pr.1 |
| iussus esset, alienatum a testatore, s<i> ante aditam eius hereditatem rursus hereditarius | |
| fieret, mox adiretur hereditas, ad libertatem peruenire. | |
| Scaeuola libro uicensimo tertio digestorum. Titia seruis quibusdam et an- | 59.pr.1 |
| cillis nominatim directas libertates dedit, deinde ita scripsit: 'et pedisequas omnes, quarum | |
| nomina in rationibus meis scripta sunt, liberas esse uolo'. quaesitum est, an Eutychi<a>, | |
| quae testamenti facti tempore inter pedisequas libertatem acceperat, mortis autem tempore | |
| inueniatur actori in contubernio tradita, ex generali capite pedisequarum libertatem con- | 5 |
| sequi posset. respondit nihil impediri libertatem pedisequae, quod mortis dumum tempore | |
| pedisequa esse desiit. Puram et directam domini sui testamento libertatem Stichus acce- | 1.1 |
| perat et ex hereditate multa per fraudem amouisse dicitur: quaesitum est, an non ante | |
| in libertatem proclamare debeat, quam ea, quae ex hereditate amouisse probari poterit, | |
| heredibus restitueret. respondit secundum ea, quae proponerentur, eum de quo quaereretur | |
| liberum esse. Claudius: uidetur absoluisse et id de quo quaeritur: nam heredibus satis | 5 |
| consultum est edicto de furtis. Lucius Titius testamento suo ita cauit: 'Onesiphore, nisi | 2.1 |
| diligenter rationem excus<s>eris, liber ne esto': quaero, an Onesiphorus ex his uerbis liber- | |
| tatem sibi uindicare possit. respondit uerbis, quae proponerentur, libertatem adimi potius | |
| quam dari. | |
| Scaeuola libro uicensimo quarto digestorum. Testamento ita cauit: 'Εὔδονι | 60.pr.1 |
| βούλομαι δοθῆναι νομίϲματα χίλια, ἐπεὶ ἔφθαϲεν γεννηθῆναι μετὰ τὸ τὴν μητέρα αὐτοῦ γενέϲθαι | |
| ἐλευθέραν': quaero, an, si Eudo non probet se post manumissionem matris suae natum, | |
| possit his uerbis testamenti libertatem consequi. respondit non oportere eiusmodi consul- | |
| tationem praeiudicium parare. | 5 |
| Pomponius libro undecimo epistularum. Scio quosdam efficere <u>olentes, ne | 61.pr.1 |
| serui sui umquam ad libertatem perueniant, hactenus scribere solitos: 'Stichus cum more- | |
| retur, liber esto'. sed et Iulianus ait libertatem, quae | |
| in ultimum uitae tempus conferatur, nullius momenti esse, cum testator impediendae magis | |
| quam dandae libertatis gratia ita scripsisse intellegitur. et ideo etiam si ita sit scriptum: | 5 |
| 'Stichus si in Capitolium non ascenderit, liber esto', nullius momenti hoc esse, si | |
| apparet in ultimum uitae tempus conferri libertatem testatorem uoluisse, nec Mucianae | |
| cautioni locum esse. Et si ita in testamento scriptum fuerit 'Stichus, si Capuam ierit, | 1.1 |
| liber esto', aliter liberum non esse, quam si Capuam ierit. Hoc amplius Octauenus aiebat, | 2.1 |
| si quis in testamento sub qualibet condicione libertate seruo data ita scripsisset 'ante con- | |
| dicionem nolo eum ab here<de> liberum fieri', nihil ualere hanc adiectionem. |