Nunc de Saturnini crimine ac de clarissimi patrui 18.1
tui morte dicemus. Arguis occisum esse a C. Rabirio
L. Saturninum. At id C. Rabirius multorum testimoniis,
Q. Hortensio copiosissime defendente, antea falsum esse
docuit; ego autem, si mihi esset integrum, susciperem 5
hoc crimen, agnoscerem, confiterer. Vtinam hanc mihi
facultatem causa concederet ut possem hoc praedicare,
C. Rabiri manu L. Saturninum, hostem populi Romani,
interfectum!—Nihil me clamor iste commovet sed conso-
latur, cum indicat esse quosdam civis imperitos sed non 10
multos. Numquam, mihi credite, populus Romanus hic
qui silet consulem me fecisset, si vestro clamore perturba-
tum iri arbitraretur. Quanto iam levior est acclamatio!
Quin continetis vocem indicem stultitiae vestrae, testem
paucitatis!—Libenter, inquam, confiterer, si vere possem 19.1
aut etiam si mihi esset integrum, C. Rabiri manu
L. Saturninum esse occisum, et id facinus pulcherrimum
esse arbitrarer; sed, quoniam id facere non possum, con-
fitebor id quod ad laudem minus valebit, ad crimen non 5
minus. Confiteor interficiendi Saturnini causa C. Rabirium
arma cepisse. Quid est, Labiene? quam a me graviorem
confessionem aut quod in hunc maius crimen exspectas?
nisi vero interesse aliquid putas inter eum qui hominem
occidit, et eum qui cum telo occidendi hominis causa fuit. 10
Si interfici Saturninum nefas fuit, arma sumpta esse contra
Saturninum sine scelere non possunt; si arma iure sumpta
concedis, inter<fectum iure concedas necesse est>.
  Fit senatus consultum ut C. Marius L. Valerius consules 20.1
adhiberent tribunos pl. et praetores, quos eis videretur,
operamque darent ut imperium populi Romani maie-
stasque conservaretur. Adhibent omnis tribunos pl. praeter
Saturninum, <praetores> praeter Glauciam; qui rem publicam 5
salvam esse vellent, arma capere et se sequi iubent. Parent
omnes; ex aede Sancus armamentariisque publicis arma
populo Romano C. Mario consule distribuente dantur.
Hic iam, ut omittam cetera, de te ipso, Labiene, quaero.
Cum Saturninus Capitolium teneret armatus, esset una 10
C. Glaucia, C. Saufeius, etiam ille ex compedibus atque
ergastulo Gracchus; addam, quoniam ita vis, eodem
Q. Labienum, patruum tuum; in foro autem C. Marius
et L. Valerius Flaccus consules, post cunctus senatus,
atque ille senatus quem etiam vos ipsi, qui hos patres 15
conscriptos qui nunc sunt in invidiam vocatis, quo facilius
de hoc senatu detrahere possitis, <laudare consuevistis,> cum
equester ordo—at quorum equitum, di immortales!
patrum nostrorum atque eius aetatis, qui tum magnam
partem rei publicae atque omnem dignitatem iudici- 20
orum tenebant,—cum omnes omnium ordinum homines
qui in salute rei publicae salutem suam repositam esse
arbitrabantur arma cepissent: quid tandem C. Rabirio
faciendum fuit? De te ipso, inquam, Labiene, quaero. 21.1
Cum ad arma consules ex senatus consulto vocavissent,
cum armatus M. Aemilius, princeps senatus, in comitio
constitisset, qui cum ingredi vix posset, non ad inse-
quendum sibi tarditatem pedum sed ad fugiendum impedi- 5
mento fore putabat, cum denique Q. Scaevola confectus
senectute, perditus morbo, mancus et membris omnibus
captus ac debilis, hastili nixus et animi vim et infirmi-
tatem corporis ostenderet, cum L. Metellus, Ser. Galba,
C. Serranus, P. Rutilius, C. Fimbria, Q. Catulus omnesque 10
qui tum erant consulares pro salute communi arma cepis-
sent, cum omnes praetores, cuncta nobilitas ac iuventus
accurreret, Cn. et L. Domitii, L. Crassus, Q. Mucius,
C. Claudius, M. Drusus, cum omnes Octavii, Metelli, Iulii,
Cassii, Catones, Pompeii, cum L. Philippus, L. Scipio, 15
cum M. Lepidus, cum D. Brutus, cum hic ipse P. Servilius,
quo tu imperatore, Labiene, meruisti, cum hic Q. Catulus,
admodum tum adulescens, cum hic C. Curio, cum denique
omnes clarissimi viri cum consulibus essent: quid tandem
C. Rabirium facere convenit? utrum inclusum atque 20
abditum latere in occulto atque ignaviam suam tenebrarum
ac parietum custodiis tegere, an in Capitolium pergere atque
ibi se cum tuo patruo et ceteris ad mortem propter vitae
turpitudinem confugientibus congregare, an cum Mario,
Scauro, Catulo, Metello, Scaevola, cum bonis denique omni- 25
bus coire non modo salutis verum etiam periculi societatem?
Tu denique, Labiene, quid faceres tali in re ac tempore? 22.1
Cum ignaviae ratio te in fugam atque in latebras impelleret,
improbitas et furor L. Saturnini in Capitolium arcesseret,
consules ad patriae salutem ac libertatem vocarent, quam
tandem auctoritatem, quam vocem, cuius sectam sequi, 5
cuius imperio parere potissimum velles? 'Patruus,' inquit,
'meus cum Saturnino fuit.' Quid? pater quicum? quid?
propinqui vestri, equites Romani? quid? omnis prae-
fectura, regio, vicinitas vestra? quid? ager Picenus uni-
versus utrum tribunicium furorem, an consularem auctori- 10
tatem secutus est? Equidem hoc adfirmo quod tu nunc 23.1
de tuo patruo praedicas, neminem umquam adhuc de se
esse confessum; nemo est, inquam, inventus tam profli-
gatus, tam perditus, tam ab omni non modo honestate sed
etiam simulatione honestatis relictus, qui se in Capitolio fuisse 5
cum Saturnino fateretur. At fuit vester patruus. Fuerit,
et fuerit <nulla> vi, nulla desperatione rerum suarum, nullis
domesticis volneribus coactus; induxerit eum L. Saturnini
familiaritas ut amicitiam patriae praeponeret; idcircone
oportuit C. Rabirium desciscere a re publica, non comparere 10
in illa armata multitudine bonorum, consulum voci atque
imperio non oboedire? Atqui videmus haec in rerum 24.1
natura tria fuisse, ut aut cum Saturnino esset, aut cum
bonis, aut lateret. Latere mortis erat instar turpissimae,
cum Saturnino esse furoris et sceleris; virtus et honestas
et pudor cum consulibus esse cogebat. Hoc tu igitur in 5
crimen vocas, quod cum eis fuerit C. Rabirius quos
amentissimus fuisset si oppugnasset, turpissimus si reli-
quisset? At C. Decianus, de quo tu saepe commemoras,
quia, cum hominem omnibus insignem notis turpitudinis,
P. Furium, accusaret summo studio bonorum omnium, queri 10
est ausus in contione de morte Saturnini, condemnatus est,
et Sex. Titius, quod habuit imaginem L. Saturnini domi
suae, condemnatus est. Statuerunt equites Romani illo
iudicio improbum civem esse et non retinendum in civitate,
qui hominis hostilem in modum seditiosi imagine aut 15
mortem eius honestaret, aut desideria imperitorum miseri-
cordia commoveret, aut suam significaret imitandae improbi-
tatis voluntatem. Itaque mihi mirum videtur unde hanc 25.1
tu, Labiene, imaginem quam habes inveneris; nam Sex.
Titio damnato qui istam habere auderet inventus est nemo.
Quod tu si audisses aut si per aetatem scire potuisses,
numquam profecto istam imaginem quae domi posita 5
pestem atque exsilium Sex. Titio attulisset in rostra
atque in contionem attulisses, nec tuas umquam ratis
ad eos scopulos appulisses ad quos Sex. Titi adflictam
navem et in quibus C. Deciani naufragium fortunarum
videres. Sed in his rebus omnibus imprudentia laberis. 10
Causam enim suscepisti antiquiorem memoria tua, quae
causa ante mortua est quam tu natus es; et qua in causa
tute profecto fuisses, si per aetatem esse potuisses, eam
causam in iudicium vocas. An non intellegis, primum quos 26.1
homines et qualis viros mortuos summi sceleris arguas,
deinde quot ex his qui vivunt eodem crimine in summum
periculum capitis arcessas? Nam si C. Rabirius fraudem
capitalem admisit quod arma contra L. Saturninum tulit, 5
huic quidem adferet aliquam deprecationem periculi aetas
illa qua tum fuit; Q. vero Catulum, patrem huius, in quo
summa sapientia, eximia virtus, singularis humanitas fuit,
M. Scaurum, illa gravitate, illo consilio, illa prudentia, duos
Mucios, L. Crassum, M. Antonium, qui tum extra urbem 10
cum praesidio fuit, quorum in hac civitate longe maxima
consilia atque ingenia fuerunt, ceteros pari dignitate prae-
ditos custodes gubernatoresque rei publicae quem ad
modum mortuos defendemus? Quid de illis honestissimis 27.1
viris atque optimis civibus, equitibus Romanis, dicemus qui
tum una cum senatu salutem rei publicae defenderunt?
quid de tribunis aerariis ceterorumque ordinum omnium
hominibus qui tum arma pro communi libertate ceperunt? 5
Sed quid ego de eis omnibus qui consulari imperio parue-
runt loquor? de ipsorum consulum fama quid futurum est?
L. Flaccum, hominem cum semper in re publica, tum in
magistratibus gerendis, in sacerdotio caerimoniisque qui-
bus praeerat diligentissimum, nefarii sceleris ac parricidi 10
mortuum condemnabimus? adiungemus ad hanc labem
ignominiamque mortis etiam C. Mari nomen? C. Marium,
quem vere patrem patriae, parentem, inquam, vestrae liber-
tatis atque huiusce rei publicae possumus dicere, sceleris
ac parricidi nefarii mortuum condemnabimus? Etenim si 28.1
C. Rabirio, quod iit ad arma, crucem T. Labienus in campo
Martio defigendam putavit, quod tandem excogitabitur in
eum supplicium qui vocavit? Ac si fides Saturnino data
est, quod abs te saepissime dicitur, non eam C. Rabirius 5
sed C. Marius dedit, idemque violavit, si in fide non stetit.
Quae fides, Labiene, qui potuit sine senatus consulto dari?
Adeone hospes <es> huiusce urbis, adeone ignarus disciplinae
consuetudinisque nostrae ut haec nescias, ut peregrinari in
aliena civitate, non in tua magistratum gerere videare? 10
'Quid iam ista C. Mario,' inquit, 'nocere possunt, quoniam 29.1
sensu et vita caret?' Itane vero? tantis in laboribus
C. Marius periculisque vixisset, si nihil longius quam
vitae termini postulabant spe atque animo de se et gloria
sua cogitasset? At, credo, cum innumerabilis hostium 5
copias in Italia fudisset atque obsidione rem publicam
liberasset, omnia sua secum una moritura arbitrabatur.
Non est ita, Quirites; neque quisquam nostrum in rei
publicae periculis cum laude ac virtute versatur quin spe
posteritatis fructuque ducatur. Itaque cum multis aliis de 10
causis virorum bonorum mentes divinae mihi atque aeternae
videntur esse, tum maxime quod optimi et sapientissimi
cuiusque animus ita praesentit in posterum ut nihil nisi
sempiternum spectare videatur. Quapropter equidem et 30.1
C. Mari et ceterorum virorum sapientissimorum ac fortissi-
morum civium mentis, quae mihi videntur ex hominum
vita ad deorum religionem et sanctimoniam demigrasse,
testor me pro illorum fama, gloria, memoria non secus ac 5
pro patriis fanis atque delubris propugnandum putare, ac, si
pro illorum laude mihi arma capienda essent, non minus
strenue caperem, quam illi pro communi salute ceperunt.
Etenim, Quirites, exiguum nobis vitae curriculum natura
circumscripsit, immensum gloriae. Qua re, si eos qui iam 10
de vita decesserunt ornabimus, iustiorem nobis mortis
condicionem relinquemus. Sed si illos, Labiene, quos
iam videre non possumus neglegis, ne his quidem quos
vides consuli putas oportere? Neminem esse dico ex his 31.1
omnibus, qui illo die Romae fuerit, quem tu diem in
iudicium vocas, pubesque tum fuerit, quin arma ceperit,
quin consules secutus sit. Omnes ei quorum tu ex aetate
coniecturam facere potes quid tum fecerint abs te capitis 5
C. Rabiri nomine citantur. At occidit Saturninum Rabirius.
Vtinam fecisset! non supplicium deprecarer sed praemium
postularem. Etenim, si Scaevae, servo Q. Crotonis, qui
occidit L. Saturninum, libertas data est, quod equiti
Romano praemium dari par fuisset? et, si C. Marius, quod 10
fistulas quibus aqua suppeditabatur Iovis Optimi Maximi
templis ac sedibus praecidi imperarat, quod in clivo
Capitolino improborum civium * * *