Vnum autem mihi restabat illud quod forsitan non nemo 45.1
vir fortis et acris animi magnique dixerit: 'restitisses, re-
pugnasses, mortem pugnans oppetisses.' De quo te, te,
inquam, patria, testor et vos, penates patriique dei, me
vestrarum sedum templorumque causa, me propter salutem 5
meorum civium, quae mihi semper fuit mea carior vita, dimi-
cationem caedemque fugisse. Etenim si mihi in aliqua nave
cum meis amicis naviganti hoc, iudices, accidisset, ut multi
ex multis locis praedones classibus eam navem se oppressuros
minitarentur nisi me unum sibi dedidissent, si id vectores 10
negarent ac mecum simul interire quam me tradere hostibus
mallent, iecissem ipse me potius in profundum, ut ceteros
conservarem, quam illos mei tam cupidos non modo ad
certam mortem, sed in magnum vitae discrimen adducerem.
Cum vero in hanc rei publicae navem, ereptis senatui gu- 46.1
bernaculis fluitantem in alto tempestatibus seditionum ac
discordiarum, armatae tot classes, nisi ego essem unus
deditus, incursurae viderentur, cum proscriptio, caedes, di-
reptio denuntiaretur, cum alii me suspicione periculi sui 5
non defenderent, alii vetere odio bonorum incitarentur,
alii inviderent, alii obstare sibi me arbitrarentur, alii ulcisci
dolorem aliquem suum vellent, alii rem ipsam publicam
atque hunc bonorum statum otiumque odissent et ob
hasce causas tot tamque varias me unum deposcerent, 10
depugnarem potius cum summo non dicam exitio, sed peri-
culo certe vestro liberorumque vestrorum, quam id quod
omnibus impendebat unus pro omnibus susciperem ac
subirem?
  'Victi essent improbi.' At cives, at ab eo privato qui sine 47.1
armis etiam consul rem publicam conservarat. Sin victi
essent boni, qui superessent? Nonne ad servos videtis rem
venturam fuisse? An mihi ipsi, ut quidam putant, fuit mors
aequo animo oppetenda? Quid? Tum mortemne fugiebam? 5
An erat res ulla quam mihi magis optandam putarem? Aut
ego illas res tantas in tanta improborum multitudine cum
gerebam, non mihi mors, non exsilium ob oculos versaba-
tur? Non haec denique a me tum tamquam fata in ipsa re
gerenda canebantur? An erat mihi in tanto luctu meorum, 10
tanta diiunctione, tanta acerbitate, tanta spoliatione omnium
rerum quas mihi aut natura aut fortuna dederat, vita reti-
nenda? Tam eram rudis, tam ignarus rerum, tam expers
consili aut ingeni? Nihil audieram, nihil videram, nihil
ipse legendo quaerendoque cognoveram? Nesciebam vitae 15
brevem esse cursum, gloriae sempiternum? cum esset omni-
bus definita mors, optandum esse ut vita, quae necessitati
deberetur, patriae potius donata quam reservata naturae
videretur? Nesciebam inter sapientissimos homines hanc
contentionem fuisse, ut alii dicerent animos hominum sen- 20
susque morte restingui, alii autem tum maxime mentis
sapientium ac fortium virorum, cum e corpore excessissent,
sentire ac vigere? quorum alterum fugiendum non esse,
carere sensu, alterum etiam optandum, meliore esse sensu.
Denique, cum omnia semper ad dignitatem rettulissem nec 48.1
sine ea quicquam expetendum esse homini in vita putassem,
mortem, quam etiam virgines Athenis, regis, opinor, Erech-
thei filiae, pro patria contempsisse dicuntur, ego vir consularis
tantis rebus gestis timerem? praesertim cum eius essem 5
civitatis ex qua C. Mucius solus in castra Porsennae venisset
eumque interficere proposita sibi morte conatus esset; ex
qua P. Decius primum pater, post aliquot annos patria vir-
tute praeditus filius se ac vitam suam instructa acie pro salute
populi Romani victoriaque devovisset; ex qua innumerabiles 10
alii partim adipiscendae laudis, partim vitandae turpitudinis
causa mortem in variis bellis aequissimis animis oppetissent;
in qua civitate ipse meminissem patrem huius M. Crassi,
fortissimum virum, ne videret victorem vivus inimicum,
eadem sibi manu vitam exhausisse qua mortem saepe hosti- 15
bus obtulisset.