Sed huius benefici gratiam, iudices, Fortuna populi Ro- 83.5
mani et vestra felicitas et di immortales sibi deberi putant.
Nec vero quisquam aliter arbitrari potest, nisi qui nullam
vim esse ducit numenque divinum, quem neque imperi
nostri magnitudo nec sol ille nec caeli signorumque motus
nec vicissitudines rerum atque ordines movent neque, id 10
quod maximum est, maiorum nostrorum sapientia, qui sacra,
qui caerimonias, qui auspicia et ipsi sanctissime coluerunt
et nobis suis posteris prodiderunt. Est, est illa vis pro- 84.1
fecto, neque in his corporibus atque in hac imbecillitate
nostra inest quiddam quod vigeat et sentiat, non inest in
hoc tanto naturae tamque praeclaro motu. Nisi forte idcirco
non putant quia non apparet nec cernitur, proinde quasi 5
nostram ipsam mentem qua sapimus, qua providemus, qua
haec ipsa agimus ac dicimus, videre ac plane qualis aut ubi
sit sentire possimus. Ea vis igitur ipsa quae saepe incredibilis
huic urbi felicitates atque opes attulit illam perniciem ex-
stinxit ac sustulit, cui primum mentem iniecit ut vi inritare 10
ferroque lacessere fortissimum virum auderet vincereturque
ab eo quem si vicisset habiturus esset impunitatem et licen-
tiam sempiternam. Non est humano consilio, ne mediocri 85.1
quidem, iudices, deorum immortalium cura res illa perfecta.
Regiones me hercule ipsae quae illam beluam cadere vide-
runt, commosse se videntur et ius in illo suum retinuisse.
Vos enim iam, Albani tumuli atque luci, vos, inquam, im- 5
ploro atque testor, vosque, Albanorum obrutae arae, sacro-
rum populi Romani sociae et aequales, quas ille praeceps
amentia caesis prostratisque sanctissimis lucis substructio-
num insanis molibus oppresserat; vestrae tum religiones
viguerunt, vestra vis valuit, quam ille omni scelere polluerat; 10
tuque ex tuo edito monte Latiari, sancte Iuppiter, cuius ille
lacus, nemora finisque saepe omni nefario stupro et scelere
macularat, aliquando ad eum puniendum oculos aperuisti:
vobis illae, vobis vestro in conspectu serae, sed iustae tamen
et debitae poenae solutae sunt. Nisi forte hoc etiam casu 86.1
factum esse dicemus ut ante ipsum sacrarium Bonae deae,
quod est in fundo T. Serti Galli, in primis honesti et ornati
adulescentis, ante ipsam, inquam, Bonam deam, cum proe-
lium commisisset, primum illud volnus acciperet quo taeter- 5
rimam mortem obiret, ut non absolutus iudicio illo nefario
videretur, sed ad hanc insignem poenam reservatus. Nec
vero non eadem ira deorum hanc eius satellitibus iniecit
amentiam ut sine imaginibus, sine cantu atque ludis, sine
exsequiis, sine lamentis, sine laudationibus, sine funere, ob- 10
litus cruore et luto, spoliatus illius supremi diei celebritate
cui cedere inimici etiam solent ambureretur abiectus. Non
fuisse credo fas clarissimorum virorum formas illi taeterrimo
parricidae aliquid decoris adferre, neque ullo in loco potius
mortem eius lacerari quam in quo esset vita damnata. Dura, 87.1
me dius fidius, mihi iam fortuna populi Romani et crudelis
videbatur, quae tot annos illum in hanc rem publicam in-
sultare pateretur. Polluerat stupro sanctissimas religiones,
senatus gravissima decreta perfregerat, pecunia se a iudici- 5
bus palam redemerat, vexarat in tribunatu senatum, omnium
ordinum consensu pro salute rei publicae gesta resciderat,
me patria expulerat, bona diripuerat, domum incenderat,
liberos, coniugem meam vexarat, Cn. Pompeio nefarium
bellum indixerat, magistratuum privatorumque caedis effe- 10
cerat, domum mei fratris incenderat, vastarat Etruriam,
multos sedibus ac fortunis eiecerat; instabat, urgebat;
capere eius amentiam civitas, Italia, provinciae, regna non
poterant; incidebantur iam domi leges quae nos servis
nostris addicerent; nihil erat cuiusquam, quod quidem ille 15
adamasset, quod non hoc anno suum fore putaret. Obstabat 88.1
eius cogitationibus nemo praeter Milonem. Illum ipsum
qui poterat obstare novo reditu in gratiam sibi devinctum
arbitrabatur; Caesaris potentiam suam esse dicebat; bono-
rum animos in meo casu contempserat: Milo unus urgebat. 5
Hic di immortales, ut supra dixi, mentem illi perdito ac
furioso dederunt ut huic faceret insidias. Aliter perire
pestis illa non potuit; numquam illum res publica suo iure
esset ulta. Senatus, credo, praetorem eum circumscripsisset.
Ne cum solebat quidem id facere, in privato eodem hoc 10
aliquid profecerat. An consules in praetore coercendo 89.1
fortes fuissent? Primum Milone occiso habuisset suos con-
sules; deinde quis in eo praetore consul fortis esset per
quem tribunum virtutem consularem crudelissime vexatam
esse meminisset? Oppressisset omnia, possideret, teneret; 5
lege nova, quae est inventa apud eum cum reliquis legibus
Clodianis, servos nostros libertos suos effecisset; postremo,
nisi eum di immortales in eam mentem impulissent ut homo
effeminatus fortissimum virum conaretur occidere, hodie
rem publicam nullam haberetis. An ille praetor, ille vero 90.1
consul, si modo haec templa atque ipsa moenia stare eo
vivo tam diu et consulatum eius exspectare potuissent, ille
denique vivus mali nihil fecisset cui mortuo unus ex suis
satellitibus curiam incenderit? Quo quid miserius, quid 5
acerbius, quid luctuosius vidimus? templum sanctitatis,
amplitudinis, mentis, consili publici, caput urbis, aram socio-
rum, portum omnium gentium, sedem ab universo populo
concessam uni ordini, inflammari, exscindi, funestari, neque
id fieri a multitudine imperita, quamquam esset miserum 10
id ipsum, sed ab uno? Qui cum tantum ausus sit ustor
pro mortuo, quid signifer pro vivo non esset ausurus? In
curiam potissimum abiecit, ut eam mortuus incenderet
quam vivus everterat. Et sunt qui de via Appia querantur, 91.1
taceant de curia, et qui ab eo spirante forum putent potu-
isse defendi, cuius non restiterit cadaveri curia? Excitate,
excitate ipsum, si potestis, a mortuis: frangetis impetum
vivi cuius vix sustinetis furias insepulti? Nisi vero susti- 5
nuistis eos qui cum facibus ad curiam concurrerunt, cum
fascibus ad Castoris, cum gladiis toto foro volitaverunt.
Caedi vidistis populum Romanum, contionem gladiis dis-
turbari, cum audiretur silentio M. Caelius, tribunus plebis,
vir et in re publica fortissimus, in suscepta causa firmis- 10
simus, et bonorum voluntati, auctoritati senatus deditus, et
in hac Milonis sive invidia sive fortuna, singulari, divina,
incredibili fide.