Reliquum est ut iam illum natura ipsius consuetudoque 36.1
defendat, hunc autem haec eadem coarguant. 'Nihil per
vim umquam Clodius, omnia per vim Milo.' Quid? ego,
iudices, cum maerentibus vobis urbe cessi, iudiciumne
timui, non servos, non arma, non vim? Quae fuisset igitur 5
iusta causa restituendi mei, nisi fuisset iniusta eiciendi?
Diem mihi, credo, dixerat, multam inrogarat, actionem per-
duellionis intenderat, et mihi videlicet in causa aut mala aut
mea, non et praeclarissima et vestra, iudicium timendum
fuit. Servorum et egentium civium et facinorosorum armis 10
meos civis, meis consiliis periculisque servatos, pro me obici
nolui. Vidi enim, vidi hunc ipsum Q. Hortensium, lumen 37.1
et ornamentum rei publicae, paene interfici servorum manu,
cum mihi adesset; qua in turba C. Vibienus senator, vir
optimus, cum hoc cum esset una, ita est mulcatus ut vitam
amiserit. Itaque quando illius postea sica illa quam a 5
Catilina acceperat conquievit? Haec intenta nobis est, huic
ego vos obici pro me non sum passus, haec insidiata Pom-
peio est, haec viam Appiam, monumentum sui nominis,
nece Papiri cruentavit, haec eadem longo intervallo con-
versa rursus est in me; nuper quidem, ut scitis, me ad 10
regiam paene confecit. Quid simile Milonis? cuius vis 38.1
omnis haec semper fuit, ne P. Clodius, cum in iudicium
detrahi non posset, vi oppressam civitatem teneret. Quem
si interficere voluisset, quantae quotiens occasiones, quam
praeclarae fuerunt! Potuitne, cum domum ac deos penatis 5
suos illo oppugnante defenderet, iure se ulcisci, potuitne
civi egregio et viro fortissimo, P. Sestio, conlega suo, vol-
nerato, potuitne Q. Fabricio, viro optimo, cum de reditu
meo legem ferret, pulso, crudelissima in foro caede facta,
potuitne L. Caecili, iustissimi fortissimique praetoris, op- 10
pugnata domo, potuitne illo die quo est lata lex de me,
cum totius Italiae concursus, quem mea salus concitarat,
facti illius gloriam libens agnovisset, ut, etiam si id Milo
fecisset, cuncta civitas eam laudem pro sua vindicaret? At 39.1
quod erat tempus? Clarissimus et fortissimus vir consul,
inimicus Clodio, P. Lentulus, ultor sceleris illius, propug-
nator senatus, defensor vestrae voluntatis, patronus publici
consensus, restitutor salutis meae; septem praetores, octo 5
tribuni plebei illius adversarii, defensores mei; Cn. Pom-
peius, auctor et dux mei reditus, illius hostis, cuius senten-
tiam senatus omnis de salute mea gravissimam et ornatissi-
mam secutus est, qui populum Romanum est cohortatus;
qui cum decretum de me Capuae fecisset, ipse cunctae 10
Italiae cupienti et eius fidem imploranti signum dedit ut ad
me restituendum Romam concurreret; omnium denique in
illum odia civium ardebant desiderio mei, quem qui tum
interemisset, non de impunitate eius, sed de praemiis
cogitaretur. Tum se Milo continuit et P. Clodium in iudi- 40.1
cium bis, ad vim numquam vocavit. Quid? privato Milone
et reo ad populum accusante P. Clodio, cum in Cn. Pom-
peium pro Milone dicentem impetus factus est, quae tum
non modo occasio sed etiam causa illius opprimendi fuit? 5
Nuper vero cum M. Antonius summam spem salutis bonis
omnibus attulisset gravissimamque adulescens nobilissimus
rei publicae partem fortissime suscepisset, atque illam
beluam, iudici laqueos declinantem, iam inretitam teneret,
qui locus, quod tempus illud, di immortales, fuit! Cum se 10
ille fugiens in scalarum tenebras abdidisset, magnum Miloni
fuit conficere illam pestem nulla sua invidia, M. vero
Antoni maxima gloria? Quid? comitiis in campo quotiens 41.1
potestas fuit! cum ille in saepta inrupisset, gladios destrin-
gendos, lapides iaciendos curasset, dein subito voltu Milonis
perterritus fugeret ad Tiberim, vos et omnes boni vota face-
retis ut Miloni uti virtute sua liberet. Quem igitur cum 5
omnium gratia noluit, hunc voluit cum aliquorum querela,
quem iure, quem loco, quem tempore, quem impune non
est ausus, hunc iniuria, iniquo loco, alieno tempore, peri-
culo capitis non dubitavit occidere? praesertim, iudices, 42.1
cum honoris amplissimi contentio et dies comitiorum sub-
esset, quo quidem tempore—scio enim quam timida sit
ambitio quantaque et quam sollicita sit cupiditas consulatus
—omnia non modo quae reprehendi palam sed etiam quae 5
obscure cogitari possunt timemus, rumorem, fabulam falsam,
fictam, levem perhorrescimus, ora omnium atque oculos in-
tuemur. Nihil est enim tam molle, tam tenerum, tam aut
fragile aut flexibile quam voluntas erga nos sensusque
civium, qui non modo improbitati irascuntur candidatorum 10
sed etiam in recte factis saepe fastidiunt. Hunc igitur diem 43.1
campi speratum atque exoptatum sibi proponens Milo,
cruentis manibus scelus et facinus prae se ferens et confi-
tens ad illa augusta centuriarum auspicia veniebat? Quam
hoc non credibile est in hoc, quam idem in Clodio non dubi- 5
tandum, qui se ipse interfecto Milone regnaturum putaret!
Quid? quod caput est audaciae, iudices, quis ignorat
maximam inlecebram esse peccandi impunitatis spem? In
utro igitur haec fuit? in Milone qui etiam nunc reus est
facti aut praeclari aut certe necessarii, an in Clodio qui ita 10
iudicia poenamque contempserat ut eum nihil delectaret
quod aut per naturam fas esset aut per leges liceret? Sed 44.1
quid ego argumentor, quid plura disputo? Te, Q. Petili,
appello, optimum et fortissimum civem; te, M. Cato, testor,
quos mihi divina quaedam sors dedit iudices. Vos ex
M. Favonio audistis Clodium sibi dixisse, et audistis vivo 5
Clodio, periturum Milonem triduo. Post diem tertium
gesta res est quam dixerat. Cum ille non dubitarit aperire
quid cogitaret, vos potestis dubitare quid fecerit? Quem 45.1
ad modum igitur eum dies non fefellit? Dixi equidem
modo. Dictatoris Lanuvini stata sacrificia nosse negoti
nihil erat. Vidit necesse esse Miloni proficisci Lanuvium
illo ipso quo est profectus die: itaque antevertit. At quo 5
die? Quo, ut ante dixi, fuit insanissima contio ab ipsius
mercennario tribuno plebis concitata: quem diem ille,
quam contionem, quos clamores, nisi ad cogitatum facinus
approperaret, numquam reliquisset. Ergo illi ne causa
quidem itineris, etiam causa manendi; Miloni manendi 10
nulla facultas, exeundi non causa solum sed etiam neces-
sitas fuit. Quid si, ut ille scivit Milonem fore eo die in via, sic
Clodium Milo ne suspicari quidem potuit? Primum quaero 46.1
qui id scire potuerit? quod vos idem in Clodio quaerere
non potestis. Vt enim neminem alium nisi T. Patinam,
familiarissimum suum, rogasset, scire potuit illo ipso die
Lanuvi a dictatore Milone prodi flaminem necesse esse. 5
Sed erant permulti alii ex quibus id facillime scire posset:
omnes scilicet Lanuvini. Milo de Clodi reditu unde quae-
sivit? Quaesierit sane—videte quid vobis largiar—servum
etiam, ut Q. Arrius, amicus meus, dixit, corruperit. Legite
testimonia testium vestrorum. Dixit C. Causinius Schola, 10
Interamnanus, familiarissimus et idem comes Clodi, P. Clo-
dium illo die in Albano mansurum fuisse, sed subito ei esse
nuntiatum Cyrum architectum esse mortuum, itaque repente
Romam constituisse proficisci. Dixit hoc item comes P. Clodi,
C. Clodius. Videte, iudices, quantae res his testimoniis sint 47.1
confectae. Primum certe liberatur Milo non eo consilio pro-
fectus esse ut insidiaretur in via Clodio: quippe, si ille obvius
ei futurus omnino non erat. Deinde—non enim video cur non
meum quoque agam negotium—scitis, iudices, fuisse qui in 5
hac rogatione suadenda diceret Milonis manu caedem esse
factam, consilio vero maioris alicuius. Me videlicet latro-
nem ac sicarium abiecti homines et perditi describebant.
Iacent suis testibus qui Clodium negant eo die Romam, nisi
de Cyro audisset, fuisse rediturum. Respiravi, liberatus sum; 10
non vereor ne, quod ne suspicari quidem potuerim, videar
id cogitasse. Nunc persequar cetera; nam occurrit illud: 48.1
'Igitur ne Clodius quidem de insidiis cogitavit, quoniam fuit
in Albano mansurus.' Si quidem exiturus ad caedem e villa
non fuisset. Video enim illum qui dicatur de Cyri morte
nuntiasse non id nuntiasse, sed Milonem appropinquare. 5
Nam quid de Cyro nuntiaret quem Clodius Roma proficiscens
reliquerat morientem? Testamentum simul obsignavi, una
fui; testamentum autem palam fecerat et illum heredem et
me scripserat. Quem pridie hora tertia animam efflantem
reliquisset, eum mortuum postridie hora decima denique ei 10
nuntiabatur? Age, sit ita factum: quae causa fuit cur Ro- 49.1
mam properaret, cur in noctem se coniceret? Quid adferebat
festinationis quod heres erat? Primum nihil erat cur prope-
rato opus esset; deinde si quid esset, quid tandem erat quod
ea nocte consequi posset, amitteret autem, si postridie Romam 5
mane venisset? Atqui ut illi nocturnus ad urbem adventus
vitandus potius quam expetendus fuit, sic Miloni, cum in-
sidiator esset, si illum ad urbem noctu accessurum sciebat,
subsidendum atque exspectandum fuit. Noctu occidisset: 50.1
insidioso et pleno latronum in loco occidisset. Nemo ei
neganti non credidisset quem esse omnes salvum etiam
confitentem volunt. Sustinuisset crimen primum ipse ille
latronum occultator et receptor locus, tum neque muta 5
solitudo indicasset neque caeca nox ostendisset Milonem;
deinde multi ab illo violati, spoliati, bonis expulsi, multi
haec etiam timentes in suspicionem caderent, tota denique
rea citaretur Etruria. Atque illo die certe Aricia rediens 51.1
devertit Clodius ad se in Albanum. Quod ut sciret Milo
illum Ariciae fuisse, suspicari tamen debuit eum, etiam si
Romam illo die reverti vellet, ad villam suam quae viam tan-
geret deversurum. Cur nec ante occurrit ne ille in villa resi- 5
deret, nec eo in loco subsedit quo ille noctu venturus esset?