IN M. ANTONIVM
ORATIO PHILIPPICA TERTIA
  Serius omnino, patres conscripti, quam tempus rei publicae 3.1.1
postulabat, aliquando tamen convocati sumus; quod flagita-
bam equidem cotidie, quippe cum bellum nefarium contra
aras et focos, contra vitam fortunasque nostras ab homine
profligato ac perdito non comparari, sed geri iam viderem. 5
Exspectantur Kalendae Ianuariae, quas non exspectat
Antonius qui in provinciam D. Bruti, summi et singularis
viri, cum exercitu impetum facere conatur; ex qua se in-
structum et paratum ad urbem venturum esse minitatur.
Quae est igitur exspectatio aut quae vel minimi dilatio 2.1
temporis? Quamquam enim adsunt Kalendae Ianuariae,
tamen breve tempus longum est imparatis. Dies enim
adfert vel hora potius, nisi provisum est, magnas saepe
clades; certus autem dies non ut sacrificiis, sic consiliis 5
exspectari solet. Quod si aut Kalendae Ianuariae fuissent
eo die quo primum ex urbe fugit Antonius, aut eae non
essent exspectatae, bellum iam nullum haberemus. Auc-
toritate enim senatus consensuque populi Romani facile
hominis amentis fregissemus audaciam. Quod confido 10
equidem consules designatos, simul ut magistratum inierint,
esse facturos; sunt enim optimo animo, summo consilio,
singulari concordia. Mea autem festinatio non victoriae
solum avida est sed etiam celeritatis. Quo enim usque 3.1
tantum bellum, tam crudele, tam nefarium privatis consiliis
propulsabitur? cur non quam primum publica accedit
auctoritas? C. Caesar adulescens, paene potius puer, in-
credibili ac divina quadam mente atque virtute, cum maxime 5
furor arderet Antoni cumque eius a Brundisio crudelis et
pestifer reditus timeretur, nec postulantibus nec cogitanti-
bus, ne optantibus quidem nobis, quia non posse fieri
videbatur, firmissimum exercitum ex invicto genere vetera-
norum militum comparavit patrimoniumque suum effudit: 10
quamquam non sum usus eo verbo quo debui; non enim
effudit: in salute rei publicae conlocavit. Cui quamquam 4.1
gratia referri tanta non potest quanta debetur, habenda
tamen est tanta quantam maximam animi nostri capere
possunt. Quis enim est tam ignarus rerum, tam nihil de re
publica cogitans qui hoc non intellegat, si M. Antonius 5
a Brundisio cum eis copiis quas se habiturum putabat,
Romam, ut minabatur, venire potuisset, nullum genus eum
crudelitatis praeteriturum fuisse? quippe qui in hospitis
tectis Brundisi fortissimos viros optimosque civis iugulari
iusserit; quorum ante pedes eius morientium sanguine os 10
uxoris respersum esse constabat. Hac ille crudelitate
imbutus, cum multo bonis omnibus veniret iratior quam
illis fuerat quos trucidarat, cui tandem nostrum aut cui
omnino bono pepercisset? Qua peste privato consilio 5.1
rem publicam—neque enim fieri potuit aliter—Caesar libe-
ravit: qui nisi in hac re publica natus esset, rem publicam
scelere Antoni nullam haberemus. Sic enim perspicio,
sic iudico, nisi unus adulescens illius furentis impetus 5
crudelissimosque conatus cohibuisset, rem publicam fun-
ditus interituram fuisse. Cui quidem hodierno die, patres
conscripti—nunc enim primum ita convenimus ut illius
beneficio possemus ea quae sentiremus libere dicere—
tribuenda est auctoritas, ut rem publicam non modo a se 10
susceptam sed etiam a nobis commendatam possit defendere.
Nec vero de legione Martia, quoniam longo intervallo loqui 6.1
nobis de re publica licet, sileri potest. Quis enim unus
fortior, quis amicior umquam rei publicae fuit quam legio
Martia universa? Quae cum hostem populi Romani
Antonium iudicasset, comes esse eius amentiae noluit: 5
reliquit consulem; quod profecto non fecisset, si eum con-
sulem iudicasset quem nihil aliud agere, nihil moliri nisi
caedem civium atque interitum civitatis videret. Atque ea
legio consedit Albae. Quam potuit urbem eligere aut
opportuniorem ad res gerendas aut fideliorem aut fortiorum 10
virorum aut amiciorum rei publicae civium? Huius legionis 7.1
virtutem imitata quarta legio duce L. Egnatuleio quaestore,
civi optimo et fortissimo, C. Caesaris auctoritatem atque
exercitum persecuta est. Faciendum est igitur nobis, patres
conscripti, ut ea quae sua sponte clarissimus adulescens 5
atque omnium praestantissimus gessit et gerit hac auctori-
tate nostra comprobentur, veteranorumque, fortissimorum
virorum, tum legionis Martiae quartaeque mirabilis con-
sensus ad rem publicam recuperandam laude et testimonio
nostro confirmetur, eorumque commoda, honores, praemia, 10
cum consules designati magistratum inierint, curae nobis
fore hodierno die spondeamus. Atque ea quidem quae 8.1
dixi de Caesare deque eius exercitu iam diu nota sunt
nobis. Virtute enim admirabili Caesaris constantiaque
militum veteranorum legionumque earum quae optimo
iudicio auctoritatem nostram, libertatem populi Romani, 5
virtutem Caesaris secutae sunt a cervicibus nostris est
depulsus Antonius. Sed haec, ut dixi, superiora: hoc vero
recens edictum D. Bruti quod paulo ante propositum est
certe silentio non potest praeteriri. Pollicetur enim se
provinciam Galliam retenturum in senatus populique 10
Romani potestate. O civem natum rei publicae, memorem
sui nominis imitatoremque maiorum! Neque enim Tar-
quinio expulso maioribus nostris tam fuit optata libertas
quam est depulso Antonio retinenda nobis. Illi regibus 9.1
parere iam a condita urbe didicerant: nos post reges exactos
servitutis oblivio ceperat. Atque ille Tarquinius quem
maiores nostri non tulerunt non crudelis, non impius, sed
superbus est habitus et dictus: quod nos vitium in privatis 5
saepe tulimus, id maiores nostri ne in rege quidem ferre
potuerunt. L. Brutus regem superbum non tulit: D. Brutus
sceleratum atque impium regnare patietur Antonium? Quid
Tarquinius tale qualia innumerabilia et facit et fecit Antonius?
Senatum etiam reges habebant: nec tamen, ut Antonio sena- 10
tum habente, in consilio regis versabantur barbari armati.
Servabant auspicia reges; quae hic consul augurque neglexit,
neque solum legibus contra auspicia ferendis sed etiam
conlega una ferente eo quem ipse ementitis auspiciis vitio-
sum fecerat. Quis autem rex umquam fuit tam insignite 10.1
impudens ut haberet omnia commoda, beneficia, iura regni
venalia? quam hic immunitatem, quam civitatem, quod
praemium non vel singulis hominibus vel civitatibus vel
universis provinciis vendidit? Nihil humile de Tarquinio, 5
nihil sordidum accepimus: at vero huius domi inter quasilla
pendebatur aurum, numerabatur pecunia; una in domo
omnes quorum intererat totum imperium populi Romani
nundinabantur. Supplicia vero in civis Romanos nulla
Tarquini accepimus: at hic et Suessae iugulavit eos quos 10
in custodiam dederat et Brundisi ad ccc fortissimos
viros civisque optimos trucidavit. Postremo Tarquinius pro 11.1
populo Romano bellum gerebat tum cum est expulsus:
Antonius contra populum Romanum exercitum adducebat
tum cum a legionibus relictus nomen Caesaris exercitumque
pertimuit neglectisque sacrificiis sollemnibus ante lucem 5
vota ea quae numquam solveret nuncupavit, et hoc tem-
pore in provinciam populi Romani conatur invadere. Maius
igitur a D. Bruto beneficium populus Romanus et habet et
exspectat quam maiores nostri acceperunt a L. Bruto,
principe huius maxime conservandi generis et nominis. 10
Cum autem est omnis servitus misera, tum vero intolerabile 12.1
est servire impuro, impudico, effeminato, numquam ne in
metu quidem sobrio. Hunc igitur qui Gallia prohibet,
privato praesertim consilio, iudicat verissimeque iudicat non
esse consulem. Faciendum est igitur nobis, patres conscripti, 5
ut D. Bruti privatum consilium auctoritate publica compro-
bemus. Nec vero M. Antonium consulem post Lupercalia
debuistis putare: quo enim ille die, populo Romano in-
spectante, nudus, unctus, ebrius est contionatus et id egit
ut conlegae diadema imponeret, eo die se non modo con- 10
sulatu sed etiam libertate abdicavit. Esset enim ipsi certe
statim serviendum, si Caesar ab eo regni insigne accipere
voluisset. Hunc igitur ego consulem, hunc civem Romanum,
hunc liberum, hunc denique hominem putem qui foedo
illo et flagitioso die et quid pati C. Caesare vivo posset et 15
quid eo mortuo consequi ipse cuperet ostendit? Nec vero 13.1
de virtute, constantia, gravitate provinciae Galliae taceri
potest. Est enim ille flos Italiae, illud firmamentum im-
peri populi Romani, illud ornamentum dignitatis. Tantus
autem est consensus municipiorum coloniarumque pro- 5
vinciae Galliae ut omnes ad auctoritatem huius ordinis
maiestatemque populi Romani defendendam conspirasse
videantur.
  Quam ob rem, tribuni plebis, quamquam vos nihil aliud
nisi de praesidio ut senatum tuto consules Kalendis Ianu- 10
ariis habere possint rettulistis, tamen mihi videmini magno
consilio atque optima mente potestatem nobis de tota re
publica fecisse dicendi. Cum enim tuto haberi senatum
sine praesidio non posse iudicavistis, tum statuistis etiam
intra muros Antoni scelus audaciamque versari. 15
  Quam ob rem omnia mea sententia complectar, vobis, 14.1
ut intellego, non invitis, ut et praestantissimis ducibus a
nobis detur auctoritas et fortissimis militibus spes ostendatur
praemiorum et iudicetur non verbo, sed re non modo non
consul sed etiam hostis Antonius. Nam si ille consul, 5
fustuarium meruerunt legiones quae consulem reliquerunt,
sceleratus Caesar, Brutus nefarius qui contra consulem
privato consilio exercitus comparaverunt. Si autem mili-
tibus exquirendi sunt honores novi propter eorum divinum
atque immortale meritum, ducibus autem ne referri quidem 10
potest gratia, quis est qui eum hostem non existimet quem
qui armis persequantur conservatores rei publicae iudi-
centur? At quam contumeliosus in edictis, quam barbarus, 15.1
quam rudis! primum in Caesarem ut maledicta congessit
deprompta ex recordatione impudicitiae et stuprorum
suorum! Quis enim hoc adulescente castior, quis modesti-
or, quod in iuventute habemus inlustrius exemplum veteris 5
sanctitatis? quis autem illo qui male dicit impurior? Igno-
bilitatem obicit C. Caesaris filio cuius etiam natura pater,
si vita suppeditasset, consul factus esset. 'Aricina mater.'
Trallianam aut Ephesiam putes dicere. Videte quam
despiciamur omnes qui sumus e municipiis id est, omnes 10
plane: quotus enim quisque nostrum non est? Quod
autem municipium non contemnit is qui Aricinum tanto
opere despicit, vetustate antiquissimum, iure foederatum,
propinquitate paene finitimum, splendore municipum ho-
nestissimum? Hinc Voconiae, hinc Atiniae leges; hinc 16.1
multae sellae curules et patrum memoria et nostra; hinc
equites Romani lautissimi et plurimi. Sed si Aricinam
uxorem non probas, cur probas Tusculanam? Quamquam
huius sanctissimae feminae atque optimae pater, M. Atius 5
Balbus, in primis honestus, praetorius fuit: tuae coniugis,
bonae feminae, locupletis quidem certe, Bambalio quidam
pater, homo nullo numero. Nihil illo contemptius qui
propter haesitantiam linguae stuporemque cordis cognomen
ex contumelia traxerit. 'At avus nobilis.' Tuditanus 10
nempe ille qui cum palla et cothurnis nummos populo
de rostris spargere solebat. Vellem hanc contemptionem
pecuniae suis reliquisset! Habetis nobilitatem generis
gloriosam. Qui autem evenit ut tibi Iulia natus ignobilis 17.1
videatur, cum tu eodem materno genere soleas gloriari?
Quae porro amentia est eum dicere aliquid de uxorum
ignobilitate cuius pater Numitoriam Fregellanam, proditoris
filiam, habuerit uxorem, ipse ex libertini filia susceperit 5
liberos? Sed hoc clarissimi viri viderint, L. Philippus qui
habet Aricinam uxorem, C. Marcellus qui Aricinae filiam:
quos certo scio dignitatis optimarum feminarum non paeni-
tere. Idem etiam Q. Ciceronem, fratris mei filium, com-
pellat edicto, nec sentit amens commendationem esse 10
compellationem suam. Quid enim accidere huic adule-
scenti potuit optatius quam cognosci ab omnibus Caesaris
consiliorum esse socium, Antoni furoris inimicum? At 18.1
etiam gladiator ausus est scribere hunc de patris et patrui
parricidio cogitasse. O admirabilem impudentiam, auda-
ciam, temeritatem! in eum adulescentem hoc scribere
audere quem ego et frater meus propter eius suavissimos 5
atque optimos mores praestantissimumque ingenium cer-
tatim amamus omnibusque horis oculis, auribus, complexu
tenemus? Nam me isdem edictis nescit laedat an laudet.
Cum idem supplicium minatur optimis civibus quod ego
de sceleratissimis ac pessimis sumpserim, laudare videtur, 10
quasi imitari velit; cum autem illam pulcherrimi facti me-
moriam refricat, tum a sui similibus invidiam aliquam in
me commoveri putat. Sed quid fecit ipse? Cum tot 19.1
edicta proposuisset, edixit ut adesset senatus frequens
a. d. viii. Kalendas Decembris: eo die ipse non adfuit.
At quo modo edixit? haec sunt, ut opinor, verba in ex-
tremo: 'Si quis non adfuerit, hunc existimare omnes 5
poterunt et interitus mei et perditissimorum consiliorum
auctorem fuisse.' Quae sunt perdita consilia? an ea quae
pertinent ad libertatem populi Romani recuperandam?
quorum consiliorum Caesari me auctorem et hortatorem
et esse et fuisse fateor. Quamquam ille non eguit consilio 10
cuiusquam, sed tamen currentem, ut dicitur, incitavi. Nam
interitus quidem tui quis bonus non esset auctor, cum in
eo salus et vita optimi cuiusque, libertas populi Romani
dignitasque consisteret? Sed cum tam atroci edicto nos 20.1
concitavisset, cur ipse non adfuit? Num putatis aliqua re
tristi ac severa? vino atque epulis retentus, si illae epulae
potius quam popinae nominandae sunt, diem edicti obire
neglexit: in ante diem iv Kalendas Decembris distulit. 5
Adesse in Capitolio iussit; quod in templum ipse nescio
qua per Gallorum cuniculum ascendit. Convenerunt con-
rogati et quidem ampli quidam homines sed immemores
dignitatis suae. Is enim erat dies, ea fama, is qui senatum
vocarat ut turpe senatori esset nihil timere. Ad eos tamen 10
ipsos qui convenerant ne verbum quidem ausus est facere
de Caesare, cum de eo constituisset ad senatum referre:
scriptam attulerat consularis quidam sententiam. Quid est 21.1
aliud de eo referre non audere qui contra se consulem
exercitum duceret nisi se ipsum hostem iudicare? Necesse
erat enim alterutrum esse hostem; nec poterat aliter de
adversariis ducibus iudicari. Si igitur Caesar hostis, cur 5
consul nihil refert ad senatum? Sin ille a senatu
notandus non fuit, quid potest dicere quin, cum de illo
tacuerit, se hostem confessus sit? Quem in edictis Sparta-
cum appellat, hunc in senatu ne improbum quidem dicere
audet. At in rebus tristissimis quantos excitat risus! Sen- 10
tentiolas edicti cuiusdam memoriae mandavi quas videtur
ille peracutas putare: ego autem qui intellegeret quid
dicere vellet adhuc neminem inveni. 'Nulla contumelia 22.1
est quam facit dignus.' Primum quid est dignus? nam
etiam malo multi digni, sicut ipse. An quam facit is qui
cum dignitate est? Quae autem potest esse maior? Quid
est porro facere contumeliam? quis sic loquitur? Deinde: 5
'nec timor quem denuntiat inimicus.' Quid ergo? ab
amico timor denuntiari solet? Horum similia deinceps.
Nonne satius est mutum esse quam quod nemo intellegat
dicere? En cur magister eius ex oratore arator factus sit,
possideat in agro publico campi Leontini duo milia iugerum 10
immunia, ut hominem stupidum magis etiam infatuet mer-
cede publica. Sed haec leviora fortasse: illud quaero cur 23.1
tam mansuetus in senatu fuerit, cum in edictis tam fuisset
ferus. Quid enim attinuerat L. Cassio tribuno plebis,
fortissimo et constantissimo civi, mortem denuntiare, si in
senatum venisset; D. Carfulenum, bene de re publica 5
sentientem, senatu vi et minis mortis expellere; Ti. Cannu-
tium, a quo erat honestissimis contionibus et saepe et iure
vexatus, non templo solum verum etiam aditu prohibere
Capitoli? Cui senatus consulto ne intercederent vere-
batur? De supplicatione, credo, M. Lepidi, clarissimi viri. 10
Atque id erat periculum, de cuius honore extraordinario
cotidie aliquid cogitabamus, ne eius usitatus honos impe-
diretur. Ac ne sine causa videretur edixisse ut senatus 24.1
adesset, cum de re publica relaturus fuisset, adlato nuntio
de legione quarta mente concidit, et fugere festinans senatus
consultum de supplicatione per discessionem fecit, cum id
factum esset antea numquam. Quae vero profectio postea, 5
quod iter paludati, quae vitatio oculorum, lucis, urbis, fori,
quam misera fuga, quam foeda, quam turpis! Praeclara
tamen senatus consulta illo ipso die vespertina, provinciarum
religiosa sortitio, divina vero opportunitas ut, quae cuique
apta esset, ea cuique obveniret. Praeclare igitur facitis, 25.1
tribuni plebis, qui de praesidio consulum senatusque re-
feratis, meritoque vestro maximas vobis gratias omnes et
agere et habere debemus. Qui enim periculo carere pos-
sumus in tanta hominum cupiditate et audacia? Ille autem 5
homo adflictus et perditus quae de se exspectat iudicia
graviora quam amicorum suorum? Familiarissimus eius,
mihi homo coniunctus, L. Lentulus, et P. Naso, omni carens
cupiditate, nullam se habere provinciam, nullam Antoni
sortitionem fuisse iudicaverunt. Quod idem fecit L. Philip- 10
pus, vir patre, avo maioribusque suis dignissimus; in eadem
sententia fuit homo summa integritate atque innocentia,
C. Turranius; idem fecit Sp. Oppius; ipsi etiam qui ami-
citiam M. Antoni veriti plus ei tribuerunt quam fortasse
vellent, M. Piso, necessarius meus, et vir et civis egregius, 15
parique innocentia M. Vehilius, senatus auctoritati se ob-
temperaturos esse dixerunt. Quid ego de L. Cinna loquar? 26.1
cuius spectata multis magnisque rebus singularis integritas
minus admirabilem facit huius honestissimi facti gloriam,
qui omnino provinciam neglexit, quam item magno animo
et constanti C. Cestius repudiavit. Qui sunt igitur reliqui 5
quos sors divina delectet? T. Annius, M. Gallius. O
felicem utrumque! nihil enim maluerunt. C. Antonius
Macedoniam. Hunc quoque felicem! hanc enim habebat
semper in ore provinciam. C. Calvisius Africam. Nihil
felicius! modo enim ex Africa decesserat et quasi divinans 10
se rediturum duos legatos Vticae reliquerat. Deinde M.
Cusini Sicilia, Q. Cassi Hispania. Non habeo quid
suspicer: duarum credo provinciarum sortis minus divinas
fuisse. O C. Caesar—adulescentem appello—quam tu 27.1
salutem rei publicae attulisti, quam improvisam, quam re-
pentinam! Qui enim haec fugiens fecit, quid faceret
insequens? Etenim in contione dixerat se custodem fore
urbis, seque usque ad Kalendas Maias ad urbem exercitum 5
habiturum. O praeclarum custodem ovium, ut aiunt,
lupum! Custosne urbis an direptor et vexator esset Anto-
nius? Et quidem se introiturum in urbem dixit exiturum-
que cum vellet. Quid illud? nonne audiente populo
sedens pro aede Castoris dixit, nisi qui vicisset, victurum 10
neminem?
  Hodierno die primum, patres conscripti, longo intervallo 28.1
in possessionem libertatis pedem ponimus: cuius quidem ego
quoad potui non modo defensor sed etiam conservator fui.
Cum autem id facere non possem, quievi, nec abiecte nec
sine aliqua dignitate casum illum temporum et dolorem tuli. 5
Hanc vero taeterrimam beluam quis ferre potest aut quo
modo? Quid est in Antonio praeter libidinem, crudelitatem,
petulantiam, audaciam? Ex his totus vitiis conglutinatus
est. Nihil apparet in eo ingenuum, nihil moderatum, nihil
pudens, nihil pudicum. Quapropter, quoniam res in id dis- 29.1
crimen adducta est utrum ille poenas rei publicae luat an
nos serviamus, aliquando, per deos immortalis, patres con-
scripti, patrium animum virtutemque capiamus, ut aut liber-
tatem propriam Romani et generis et nominis recuperemus 5
aut mortem servituti anteponamus. Multa quae in libera
civitate ferenda non essent tulimus et perpessi sumus, alii
spe forsitan recuperandae libertatis, alii vivendi nimia cupi-
ditate: sed, si illa tulimus quae nos necessitas ferre coegit,
quae vis quaedam paene fatalis—quae tamen ipsa non 10
tulimus—etiamne huius impuri latronis feremus taeterrimum
crudelissimumque dominatum? Quid hic faciet, si poterit, 30.1
iratus qui, cum suscensere nemini posset, omnibus bonis
fuerit inimicus? quid hic victor non audebit qui nullam
adeptus victoriam tanta scelera post Caesaris interitum fece-
rit, refertam eius domum exhauserit, hortos compilaverit, 5
ad se ex eis omnia ornamenta transtulerit, caedis et incen-
diorum causam quaesierit ex funere, duobus aut tribus senatus
consultis bene et e re publica factis reliquas res ad lucrum
praedamque revocaverit, vendiderit immunitates, civitates
liberaverit, provincias universas ex imperi populi Romani iure 10
sustulerit, exsules reduxerit, falsas leges C. Caesaris nomine
et falsa decreta in aes incidenda et in Capitolio figenda cura-
verit, earumque rerum omnium domesticum mercatum insti-
tuerit, populo Romano leges imposuerit, armis et praesidiis
populum et magistratus foro excluserit, senatum stiparit 15
armatis, armatos in cella Concordiae, cum senatum haberet,
incluserit, ad legiones Brundisium cucurrerit, ex eis optime
sentientis centuriones iugulaverit, cum exercitu Romam sit ad
interitum nostrum et ad dispertitionem urbis venire conatus?
Atque is ab hoc impetu abstractus consilio et copiis Caesaris, 31.1
consensu veteranorum, virtute legionum, ne fortuna quidem
fractus minuit audaciam nec ruere demens nec furere de-
sinit. In Galliam mutilatum ducit exercitum; cum una
legione et ea vacillante L. fratrem exspectat, quo neminem 5
reperire potest sui similiorem. Ille autem ex myrmillone
dux, ex gladiatore imperator quas effecit strages, ubicumque
posuit vestigium! <Fundit apothecas,> caedit greges armen-
torum reliquique pecoris quodcumque nactus est; epulantur
milites; ipse autem se, ut fratrem imitetur, obruit vino; 10
vastantur agri, diripiuntur villae, matres familiae, virgines,
pueri ingenui abripiuntur, militibus traduntur. Haec eadem,
quacumque exercitum duxit, fecit M. Antonius. His vos 32.1
taeterrimis fratribus portas aperietis, hos umquam in urbem
recipietis? non tempore oblato, ducibus paratis, animis
militum incitatis, populo Romano conspirante, Italia tota
ad libertatem recuperandam excitata, deorum immortalium 5
beneficio utemini? Nullum erit tempus hoc amisso. A
tergo, fronte, lateribus tenebitur, si in Galliam venerit. Nec
ille armis solum sed etiam decretis nostris urgendus est.
Magna vis est, magnum numen unum et idem sentientis
senatus. Videtisne refertum forum, populumque Romanum 10
ad spem recuperandae libertatis erectum? qui longo inter-
vallo cum frequentis hic videt nos, tum sperat etiam liberos
convenisse. Hunc ego diem exspectans M. Antoni scele- 33.1
rata arma vitavi, tum cum ille in me absentem invehens non
intellegebat ad quod tempus me et meas viris reservarem.
Si enim tum illi caedis a me initium quaerenti respondere
voluissem, nunc rei publicae consulere non possem. Hanc 5
vero nactus facultatem, nullum tempus, patres conscripti,
dimittam neque diurnum neque nocturnum quin de liber-
tate populi Romani et dignitate vestra quod cogitandum sit
cogitem, quod agendum atque faciendum, id non modo non
recusem sed etiam appetam atque deposcam. Hoc feci 10
dum licuit; intermisi quoad non licuit. Iam non solum
licet sed etiam necesse est, nisi servire malumus quam
ne serviamus animis armisque decernere. Di immortales 34.1
nobis haec praesidia dederunt: urbi Caesarem, Brutum
Galliae. Si enim ille urbem opprimere potuisset, statim,
si Galliam tenere, paulo post optimo cuique pereundum,
reliquis serviendum. Hanc igitur occasionem oblatam 5
tenete, per deos immortalis, patres conscripti, et amplissimi
orbis terrae consili principes vos esse aliquando recorda-
mini. Signum date populo Romano consilium vestrum
non deesse rei publicae, quoniam ille virtutem suam non
defuturam esse profitetur. Nihil est quod moneam vos. 10
Nemo est tam stultus qui non intellegat, si indormierimus
huic tempori, non modo crudelem superbamque domina-
tionem nobis sed ignominiosam etiam et flagitiosam ferendam
esse. Nostis insolentiam Antoni, nostis amicos, nostis totam 35.1
domum. Libidinosis, petulantibus, impuris, impudicis, alea-
toribus, ebriis servire, ea summa miseria est summo dedecore
coniuncta. Quod si iam—quod di omen avertant!—fatum
extremum rei publicae venit, quod gladiatores nobiles faciunt 5
ut honeste decumbant, faciamus nos, principes orbis terra-
rum gentiumque omnium, ut cum dignitate potius cadamus
quam cum ignominia serviamus. Nihil est detestabilius 36.1
dedecore, nihil foedius servitute. Ad decus et ad libertatem
nati sumus: aut haec teneamus aut cum dignitate moria-
mur. Nimium diu teximus quid sentiremus; nunc iam
apertum est; omnes patefaciunt in utramque partem quid 5
sentiant, quid velint. Sunt impii cives—pro caritate rei publi-
cae nimium multi, sed contra multitudinem bene sentientium
admodum pauci—quorum opprimendorum di immortales
incredibilem rei publicae potestatem et fortunam dederunt.
Ad ea enim praesidia quae habemus iam accedent consules 10
summa prudentia, virtute, concordia, multos mensis de
populi Romani libertate commentati atque meditati. His
auctoribus et ducibus, dis iuvantibus, nobis vigilantibus et
multum in posterum providentibus, populo Romano consen-
tiente, erimus profecto liberi brevi tempore. Iucundiorem 15
autem faciet libertatem servitutis recordatio.
  Quas ob res, quod tribuni plebis verba fecerunt uti 37.1
senatus Kalendis Ianuariis tuto haberi sententiaeque de
summa re publica libere dici possint, de ea re ita censeo
uti C. Pansa A. Hirtius, consules designati, dent operam
uti senatus Kalendis Ianuariis tuto haberi possit. Quodque 5
edictum D. Bruti, imperatoris, consulis designati, proposi-
tum sit, senatum existimare D. Brutum, imperatorem, con-
sulem designatum, optime de re publica mereri, cum senatus
auctoritatem populique Romani libertatem imperiumque
defendat; quodque provinciam Galliam citeriorem, optimo- 38.1
rum et fortissimorum amicissimorumque rei publicae civium,
exercitumque in senatus potestate retineat, id eum exerci-
tumque eius, municipia, colonias provinciae Galliae recte
atque ordine exque re publica fecisse et facere. Senatum 5
ad summam rem publicam pertinere arbitrari a D. Bruto
et L. Planco imperatoribus, consulibus designatis itemque
a ceteris qui provincias obtinent obtineri ex lege Iulia,
quoad ex senatus consulto cuique eorum successum sit,
eosque dare operam ut eae provinciae eique exercitus in 10
senati populique Romani potestate praesidioque rei publicae
sint. Cumque opera, virtute, consilio C. Caesaris summo-
que consensu militum veteranorum, qui eius auctoritatem
secuti rei publicae praesidio sunt et fuerunt, a gravissimis
periculis populus Romanus defensus sit et hoc tempore 15
defendatur; cumque legio Martia Albae constiterit, in 39.1
municipio fidelissimo et fortissimo, seseque ad senatus
auctoritatem populique Romani libertatem contulerit; et
quod pari consilio eademque virtute legio quarta usa,
L. Egnatuleio duce quaestore optimo, civi egregio, senatus 5
auctoritatem populique Romani libertatem defendat ac de-
fenderit, senatui magnae curae esse ac fore ut pro tantis
eorum in rem publicam meritis honores eis habeantur
gratiaeque referantur. Senatui placere uti C. Pansa A.
Hirtius, consules designati, cum magistratum inissent, si 10
eis videretur, primo quoque tempore de his rebus ad
hunc ordinem referrent, ita uti e re publica fideque sua
videretur.