Facultates autem considerantur, cum aliquod pecu- 2.115.3
niarium praemium postulatur; in quo, utrum copiane
sit agri, vectigalium, pecuniae an penuria, conside- 5
ratur. Loci communes: facultates augere, non minu-
ere oportere; et, inpudentem esse, qui pro beneficio
non gratiam, verum mercedem postulet; contra autem
de pecunia ratiocinari sordidum esse, cum de gratia
referunda deliberetur; et, se pretium non pro facto, 10
sed honorem ita, ut factitatum sit, pro beneficio postu-
lare.
  Ac de constitutionibus quidem satis dictum est: nunc
de iis controversiis, quae in scripto versantur, dicen-
dum videtur. 15
  In scripto versatur controversia, cum ex scriptio- 116.1
nis ratione aliquid dubii nascitur. id fit ex ambiguo,
ex scripto et sententia, ex contrariis legibus, ex ratio-
cinatione, ex definitione.
  Ex ambiguo autem nascitur controversia, cum, quid 5
senserit scriptor, obscurum est, quod scriptum duas
pluresve res significat, ad hunc modum: paterfami-
lias, cum filium heredem faceret, vasorum argenteo-
rum centum pondo uxori suae sic legavit: heres
meus uxori meae vasorum argenteorum pondo cen- 10
tum, quae volet, dato. post mortem eius vasa ma-
gnifica et pretiose caelata petit a filio mater. ille
se, quae ipse vellet, debere dicit. primum, si fieri
poterit, demonstrandum est non esse ambigue scrip-
tum, propterea quod omnes in consuetudine sermo- 15
nis sic uti solent eo verbo uno pluribusve in eam sen-
tentiam, in quam is, qui dicet, accipiendum esse demon-
strabit. deinde ex superiore et ex inferiore scriptura 117.1
docendum id, quod quaeratur, fieri perspicuum. quare
si ipsa separatim ex se verba considerentur, omnia
aut pleraque ambigua visum iri; quae autem ex omni
considerata scriptura perspicua fiant, haec ambigua 5
non oportere existimare. deinde, qua in sententia
scriptor fuerit, ex ceteris eius scriptis et ex factis, dic-
tis, animo atque vita eius sumi oportebit et eam ipsam
scripturam, in qua inerit illud ambiguum, de quo quae-
retur, totam omnibus ex partibus pertemptare, si quid 10
aut ad id appositum sit, quod nos interpretemur, aut
ei, quod adversarius intellegat, adversetur. nam facile,
quid veri simile sit eum voluisse, qui scripsit, ex omni
scriptura et ex persona scriptoris atque iis rebus, quae
personis attributae sunt, considerabitur. deinde erit 118.1
demonstrandum, si quid ex re ipsa dabitur facultatis,
id, quod adversarius intellegat, multo minus commode
fieri posse, quam id, quod nos accipimus, quod illius
rei neque administratio neque exitus ullus exstet; nos 5
quod dicamus, facile et commode transigi posse; ut
in hac lege—nihil enim prohibet fictam exempli loco
ponere, quo facilius res intellegatur—: meretrix
coronam auream ne habeto; si habuerit, publica
esto, contra eum, qui meretricem publicari dicat ex 10
lege oportere, possit dici neque administrationem esse
ullam publicae meretricis neque exitum legis in mere-
trice publicanda, at in auro publicando et admini-
strationem et exitum facilem esse et incommodi nihil
inesse. ac diligenter illud quoque adtendere oportebit, 119.1
num illo probato, quod adversarius intellegat, res uti-
lior aut honestior aut magis necessaria ab scriptore
neglecta videatur. id fiet, si id, quod nos demon-
strabimus, honestum aut utile aut necessarium demon- 5
strabimus, et si id, quod ab adversariis dicetur, minime
eiusmodi esse dicemus. deinde si in lege erit ex amb-
iguo controversia, dare operam oportebit, ut de eo,
quod adversarius intellegat, alia in re lege cautum
esse doceatur. permultum autem proficiet illud demon- 120.1
strare, quemadmodum scripsisset, si id, quod adver-
sarius accipiat, fieri aut intellegi voluisset, ut in hac
causa, in qua de vasis argenteis quaeritur, possit
mulier dicere nihil adtinuisse adscribi quae volet, 5
si heredis voluntati permitteret. eo enim non adscripto
nihil esse dubitationis, quin heres, quae ipse vellet,
daret. amentiae igitur fuisse, cum heredi vellet cavere,
id adscribere, quo non adscripto nihilominus heredi
caveretur. quare hoc genere magnopere talibus in 121.1
causis uti oportebit: 'hoc modo scripsisset, isto verbo
usus non esset, non isto loco verbum istud con-
locasset.' nam ex his sententia scriptoris maxime per-
spicitur. deinde quo tempore scriptum sit, quaeren- 5
dum est, ut, quid eum voluisse in eiusmodi tempore
veri simile sit, intellegatur. post ex deliberationis
partibus, quid utilius et quid honestius et illi ad scri-
bendum et his ad conprobandum sit, demonstrandum;
et ex his, si quid amplificationis dabitur, communi- 10
bus utrimque locis uti oportebit.