Tum omnes oculos in Antonium coniecerunt, et ille 2.28.5
'audite vero, audite,' inquit 'hominem enim audietis de
schola atque a magistro et Graecis litteris eruditum, et eo
quidem loquar confidentius, quod Catulus auditor accessit,
cui non solum nos Latini sermonis, sed etiam Graeci ipsi
solent suae linguae subtilitatem elegantiamque concedere. 10
Sed quia tamen hoc totum, quicquid est, sive artificium 29.1
sive studium dicendi, nisi accessit os, nullum potest esse,
docebo vos, discipuli, id quod ipse non didici, quid de omni
genere [dicendi] sentiam.' Hic postea quam adriserunt, 'res 30.1
mihi videtur esse' inquit 'facultate praeclara, arte medio-
cris; ars enim earum rerum est, quae sciuntur; oratoris
autem omnis actio opinionibus, non scientia, continetur;
nam et apud eos dicimus, qui nesciunt, et ea dicimus, quae 5
nescimus ipsi; itaque et illi alias aliud eisdem de rebus et
sentiunt et iudicant et nos contrarias saepe causas dicimus,
non modo ut Crassus contra me dicat aliquando aut ego
contra Crassum, cum alterutri necesse sit falsum dicere, sed
etiam ut uterque nostrum eadem de re alias aliud defendat, 10
cum plus uno verum esse non possit. Ut igitur in eius
modi re, quae mendacio nixa sit, quae ad scientiam non
saepe perveniat, quae opiniones hominum et saepe errores
aucupetur, ita dicam, si causam putatis esse, cur audiatis.'
'Nos vero et valde quidem' Catulus inquit 'putamus atque 31.1
eo magis, quod nulla mihi ostentatione videris esse usurus;
exorsus es enim non gloriose, ut tu putas, magis a veritate,
quam a nescio qua dignitate.' 'Ut igitur de ipso genere 32.1
sum confessus,' inquit Antonius 'artem esse non maximam,
sic illud adfirmo, praecepta posse quaedam dari peracuta ad
pertractandos animos hominum et ad excipiendas eorum
voluntates. Huius rei scientiam si quis volet magnam 5
quandam artem esse dicere, non repugnabo; etenim cum
plerique temere ac nulla ratione causas in foro dicant, non
nulli autem propter exercitationem aut propter consuetu-
dinem aliquam callidius id faciant, non est dubium quin, si
quis animadverterit, quid sit, qua re alii melius quam alii 10
dicant, id possit notare: ergo id qui toto in genere fecerit,
is si non plane artem, at quasi artem quandam invenerit.
Atque utinam, ut mihi illa videor videre in foro atque in 33.1
causis, item nunc, quem ad modum ea reperirentur, possem
vobis exquirere! Sed de me videro; nunc hoc propono,
quod mihi persuasi, quamvis ars non sit, tamen nihil esse
perfecto oratore praeclarius; nam ut usum dicendi omittam, 5
qui in omni pacata et libera civitate dominatur, tanta ob-
lectatio est in ipsa facultate dicendi, ut nihil hominum aut
auribus aut mentibus iucundius percipi possit. Qui enim 34.1
cantus moderata oratione dulcior inveniri potest? Quod
carmen artificiosa verborum conclusione aptius? Qui actor
imitanda quam orator suscipienda veritate iucundior? Quid
autem subtilius quam crebrae acutaeque sententiae? Quid 5
admirabilius quam res splendore inlustrata verborum?
Quid plenius quam omni genere rerum cumulata oratio?
Neque ulla non propria oratoris res est, quae quidem
ornate dici graviterque debet. Huius est in dando con- 35.1
silio de maximis rebus cum dignitate explicata sententia;
eiusdem et languentis populi incitatio et effrenati moderatio;
eadem facultate et fraus hominum ad perniciem et inte-
gritas ad salutem vocatur. Quis cohortari ad virtutem 5
ardentius, quis a vitiis acrius revocare, quis vituperare
improbos asperius, quis laudare bonos ornatius, quis cupi-
ditatem vehementius frangere accusando potest? Quis
maerorem levare mitius consolando? Historia vero testis 36.1
temporum, lux veritatis, vita memoriae, magistra vitae, nun-
tia vetustatis, qua voce alia nisi oratoris immortalitati com-
mendatur? Nam si qua est ars alia, quae verborum aut
faciendorum aut legendorum scientiam profiteatur; aut si 5
quisquam dicitur nisi orator formare orationem eamque
variare et distinguere quasi quibusdam verborum senten-
tiarumque insignibus; aut si via ulla nisi ab hac una arte
traditur aut argumentorum aut sententiarum aut denique
discriptionis atque ordinis, fateamur aut hoc, quod haec ars 10
profiteatur, alienum esse aut cum alia aliqua arte esse com-
mune: sed si in hac una est ea ratio atque doctrina, non, 37.1
si qui aliarum artium bene locuti sunt, eo minus id est
huius unius proprium; sed ut orator de eis rebus, quae
ceterarum artium sunt, si modo eas cognovit, ut heri Crassus
dicebat, optime potest dicere, sic ceterarum artium homines 5
ornatius illa sua dicunt, si quid ab hac arte didicerunt.
Neque enim si de rusticis rebus agricola quispiam aut 38.1
etiam, id quod multi, medicus de morbis aut si de pingendo
pictor aliquis diserte scripserit aut dixerit, idcirco illius artis
putanda est eloquentia; in qua quia vis magna est in ho-
minum ingeniis, eo multi etiam sine doctrina aliquid om- 5
nium generum atque artium consequuntur; sed, quid cuius-
que sit proprium, etsi ex eo iudicari potest, cum videris,
quid quaeque doceat, tamen hoc certius esse nihil potest,
quam quod omnes artes aliae sine eloquentia suum munus
praestare possunt, orator sine ea nomen obtinere suum non 10
potest; ut ceteri, si diserti sint, aliquid ab hoc habeant,
hic, nisi domesticis se instruxerit copiis, aliunde dicendi
copiam petere non possit.' Tum Catulus 'etsi,' inquit 39.1
'Antoni, minime impediendus est interpellatione iste cursus
orationis tuae, patiere tamen mihique ignosces; "non enim
possum quin exclamem," ut ait ille in Trinummo: ita vim
oratoris cum exprimere subtiliter visus es, tum laudare 5
copiosissime; quod quidem eloquentem vel optime facere
oportet, ut eloquentiam laudet; debet enim ad eam laudan-
dam ipsam illam adhibere, quam laudat. Sed perge porro;
tibi enim adsentior vestrum esse hoc totum diserte dicere,
idque si quis in alia arte faciat, eum adsumpto aliunde uti 10
bono, non proprio nec suo.' Et Crassus 'nox te' inquit 40.1
'nobis, Antoni, expolivit hominemque reddidit; nam he-
sterno sermone unius cuiusdam operis, ut ait Caecilius,
remigem aliquem aut baiulum nobis oratorem descripseras,
inopem quendam humanitatis atque inurbanum.' Tum 5
Antonius 'heri enim' inquit 'hoc mihi proposueram, ut, si
te refellissem, hos a te discipulos abducerem; nunc, Catulo
audiente et Caesare, videor debere non tam pugnare tecum
quam quid ipse sentiam dicere. Sequitur igitur, quoniam 41.1
nobis est hic, de quo loquimur, in foro atque in oculis
civium constituendus, ut videamus, quid ei negoti demus
cuique eum muneri velimus esse praepositum; nam Crassus
heri, cum vos, Catule et Caesar, non adessetis, posuit bre- 5
viter in artis distributione idem, quod Graeci plerique po-
suerunt, neque sane quid ipse sentiret, sed quid ab illis
diceretur, ostendit: duo prima genera quaestionum esse, in
quibus eloquentia versaretur, unum infinitum, alterum cer-
tum. Infinitum mihi videbatur id dicere, in quo aliquid 42.1
generatim quaereretur, hoc modo: expetendane esset elo-
quentia? expetendine honores? Certum autem, in quo
quid in personis et in constituta re et definita quaereretur;
cuius modi sunt, quae in foro atque in civium causis dis- 5
ceptationibusque versantur. Ea mihi videntur aut in lite 43.1
oranda aut in consilio dando esse posita; nam illud tertium,
quod et a Crasso tactum est et, ut audio, [ille] ipse Aristo-
teles, qui haec maxime inlustravit, adiunxit, etiam si opus
est, minus est tamen necessarium.' 'Quidnam?' inquit 5
Catulus; 'an laudationes? Id enim video poni genus ter-
tium.' 'Ita,' inquit Antonius 'et in eo quidem genere scio 44.1
et me et omnis, qui adfuerunt, delectatos esse vehementer,
cum a te est Popilia, mater vestra, laudata, cui primum
mulieri hunc honorem in nostra civitate tributum puto.
Sed non omnia, quaecumque loquimur, mihi videntur ad 5
artem et ad praecepta esse revocanda; ex eis enim fonti- 45.1
bus, unde [ad] omnia ornamenta dicendi [praecepta] sumun-
tur, licebit etiam laudationem ornare neque illa elementa
desiderare, quae ut nemo tradat, quis est qui nesciat, quae
sint in homine laudanda? Positis enim eis rebus, quas 5
Crassus in illius orationis suae, quam contra conlegam censor
habuit, principio dixit: quae natura aut fortuna darentur
hominibus, in eis rebus se vinci posse animo aequo pati;
quae ipsi sibi homines parare possent, in eis rebus se pati
non posse vinci; qui laudabit quempiam, intelleget exponenda 10
sibi esse fortunae bona; ea sunt generis, pecuniae, propin- 46.1
quorum, amicorum, opum, valetudinis, formae, virium, ingeni
et ceterarum rerum, quae sunt aut corporis aut extraneae; si
habuerit, bene rebus eis usum; si non habuerit, sapienter
caruisse; si amiserit, moderate tulisse; deinde, quid sapienter 5
is, quem laudet, quid liberaliter, quid fortiter, quid iuste, quid
magnifice, quid pie, quid grate, quid humaniter, quid denique
cum aliqua virtute aut fecerit aut tulerit: haec et quae sunt
eius generis facile videbit, qui volet laudare; et qui vitu-
perare, contraria.' 'Cur igitur dubitas,' inquit Catulus, 47.1
'facere hoc tertium genus, quoniam est in ratione rerum?
Non enim, si est facilius, eo de numero quoque est excer-
pendum.' 'Quia nolo,' inquit, 'omnia, quae cadunt ali-
quando in oratorem, quamvis exigua sint, ea sic tractare, 5
quasi nihil possit dici sine praeceptis suis; nam et testi- 48.1
monium saepe dicendum est ac non numquam etiam accu-
ratius, ut mihi etiam necesse fuit in Sex. Titium, seditiosum
civem et turbulentum; explicavi in eo testimonio dicendo
omnia consilia consulatus mei, quibus illi tribuno plebis pro 5
re publica restitissem, quaeque ab eo contra rem publicam
facta arbitrarer, exposui; diu retentus sum, multa audivi,
multa respondi. Num igitur placet, cum de eloquentia
praecipias, aliquid etiam de testimoniis dicendis quasi in
arte tradere?' 'Nihil sane' inquit Catulus 'necesse est.' 49.1
'Quid si, quod saepe summis viris accidit, mandata sint
exponenda aut in senatu ab imperatore aut ad imperatorem
aut ad regem aut ad populum aliquem a senatu, num quia
genere orationis in eius modi causis accuratiore est utendum, 5
idcirco pars etiam haec causarum numeranda videtur aut
propriis praeceptis instruenda?' 'Minime vero,' inquit Ca-
tulus; 'non enim deerit homini diserto in eius modi rebus
facultas ex ceteris rebus et causis comparata.' 'Ergo item' 50.1
inquit 'illa, quae saepe diserte agenda sunt et quae ego
paulo ante, cum eloquentiam laudarem, dixi oratoris esse,
neque habent suum locum ullum in divisione partium neque
certum praeceptorum genus et agenda sunt non minus 5
diserte, quam quae in lite dicuntur, obiurgatio, cohortatio,
consolatio, quorum nihil est, quod non summa dicendi
ornamenta desideret; sed ex artificio res istae praecepta
non quaerunt.' 'Plane' inquit Catulus 'adsentior.' 'Age 51.1
vero,' inquit Antonius 'qualis oratoris et quanti hominis in
dicendo putas esse historiam scribere?' 'Si, ut Graeci
scripserunt, summi,' inquit Catulus; 'si, ut nostri, nihil
opus est oratore; satis est non esse mendacem.' 'Atqui, 5
ne nostros contemnas,' inquit Antonius, 'Graeci quoque
ipsi sic initio scriptitarunt, ut noster Cato, ut Pictor, ut
Piso; erat enim historia nihil aliud nisi annalium confectio, 52.1
cuius rei memoriaeque publicae retinendae causa ab initio
rerum Romanarum usque ad P. Mucium pontificem maxi-
mum res omnis singulorum annorum mandabat litteris
pontifex maximus referebatque in album et proponebat 5
tabulam domi, potestas ut esset populo cognoscendi, eique
etiam nunc annales maximi nominantur. Hanc similitudinem 53.1
scribendi multi secuti sunt, qui sine ullis ornamentis monu-
menta solum temporum, hominum, locorum gestarumque
rerum reliquerunt; itaque qualis apud Graecos Pherecydes,
Hellanicus, Acusilas fuit aliique permulti, talis noster Cato 5
et Pictor et Piso, qui neque tenent, quibus rebus ornetur
oratio—modo enim huc ista sunt importata—et, dum in-
tellegatur quid dicant, unam dicendi laudem putant esse
brevitatem. Paulum se erexit et addidit maiorem historiae 54.1
sonum vocis vir optimus, Crassi familiaris, Antipater; ceteri
non exornatores rerum, sed tantum modo narratores fuerunt.'
'Est,' inquit Catulus 'ut dicis; sed iste ipse Caelius ne-
que distinxit historiam varietate colorum neque verborum 5
conlocatione et tractu orationis leni et aequabili perpolivit
illud opus; sed ut homo neque doctus neque maxime
aptus ad dicendum, sicut potuit, dolavit; vicit tamen, ut
dicis, superiores.' 'Minime mirum,' inquit Antonius 'si 55.1
ista res adhuc nostra lingua inlustrata non est; nemo enim
studet eloquentiae nostrorum hominum, nisi ut in causis
atque in foro eluceat; apud Graecos autem eloquentissimi
homines remoti a causis forensibus cum ad ceteras res 5
inlustris tum ad historiam scribendam maxime se applica-
verunt: namque et Herodotum illum, qui princeps genus
hoc ornavit, in causis nihil omnino versatum esse accepimus;
atqui tanta est eloquentia, ut me quidem, quantum ego
Graece scripta intellegere possum, magno opere delectet; 10
et post illum Thucydides omnis dicendi artificio mea sen- 56.1
tentia facile vicit; qui ita creber est rerum frequentia, ut
verborum prope numerum sententiarum numero consequatur,
ita porro verbis est aptus et pressus, ut nescias, utrum res
oratione an verba sententiis inlustrentur: atqui ne hunc 5
quidem, quamquam est in re publica versatus, ex numero
accepimus eorum, qui causas dictitarunt; et hos ipsos libros
tum scripsisse dicitur, cum a re publica remotus atque, id
quod optimo cuique Athenis accidere solitum est, in
exsilium pulsus esset; hunc consecutus est Syracosius 57.1
Philistus, qui, cum Dionysi tyranni familiarissimus esset,
otium suum consumpsit in historia scribenda maximeque
Thucydidem est, ut mihi videtur, imitatus. Postea vero ex
clarissima quasi rhetoris officina duo praestantes ingenio, 5
Theopompus et Ephorus ab Isocrate magistro impulsi se ad
historiam contulerunt; causas omnino numquam attigerunt.
Denique etiam a philosophia profectus princeps Xenophon, 58.1
Socraticus ille, post ab Aristotele Callisthenes, comes
Alexandri, scripsit historiam, et is quidem rhetorico paene
more; ille autem superior leniore quodam sono est usus, et
qui illum impetum oratoris non habeat, vehemens fortasse 5
minus, sed aliquanto tamen est, ut mihi quidem videtur,
dulcior. Minimus natu horum omnium Timaeus, quantum
autem iudicare possum, longe eruditissimus et rerum copia
et sententiarum varietate abundantissimus et ipsa com-
positione verborum non impolitus magnam eloquentiam 10
ad scribendum attulit, sed nullum usum forensem.' Haec 59.1
cum ille dixisset, 'quid est,' inquit 'Catule?' Caesar;
'ubi sunt, qui Antonium Graece negant scire? Quot
historicos nominavit! Quam scienter, quam proprie de uno
quoque dixit!' 'Id me hercule' inquit Catulus 'admirans 5
illud iam mirari desino, quod multo magis ante mirabar,
hunc, cum haec nesciret, in dicendo posse tantum.' 'Atqui,
Catule,' inquit Antonius 'non ego utilitatem aliquam ad
dicendum aucupans horum libros et non nullos alios, sed
delectationis causa, cum est otium, legere soleo. Quid ergo 60.1
<est>? Est, fatebor, aliquid tamen; ut, cum in sole ambu-
lem, etiam si ego aliam ob causam ambulem, fieri natura
tamen, ut colorer, sic, cum istos libros ad Misenum—nam
Romae vix licet—studiosius legerim, sentio illorum tactu 5
orationem meam quasi colorari. Sed ne latius hoc vobis
patere videatur, haec dumtaxat in Graecis intellego, quae
ipsi, qui scripserunt, voluerunt vulgo intellegi: in philosophos 61.1
vestros si quando incidi, deceptus indicibus librorum, qui
sunt fere inscripti de rebus notis et inlustribus, de virtute,
de iustitia, de honestate, de voluptate, verbum prorsus
nullum intellego; ita sunt angustis et concisis disputationibus 5
inligati; poetas omnino quasi alia quadam lingua locutos
non conor attingere. Cum eis me, ut dixi, oblecto, qui res
gestas aut orationes scripserunt suas aut qui ita loquuntur,
ut videantur voluisse esse nobis, qui non sumus eruditissimi,
familiares. Sed illuc redeo: videtisne, quantum munus sit 62.1
oratoris historia? Haud scio an flumine orationis et varie-
tate maximum; neque eam reperio usquam separatim in-
structam rhetorum praeceptis; sita sunt enim ante oculos.
Nam quis nescit primam esse historiae legem, ne quid falsi 5
dicere audeat? Deinde ne quid veri non audeat? Ne
quae suspicio gratiae sit in scribendo? Ne quae simultatis?
Haec scilicet fundamenta nota sunt omnibus, ipsa autem 63.1
exaedificatio posita est in rebus et verbis: rerum ratio ordi-
nem temporum desiderat, regionum descriptionem; vult
etiam, quoniam in rebus magnis memoriaque dignis consilia
primum, deinde acta, postea eventus exspectentur, et de 5
consiliis significari quid scriptor probet et in rebus gestis
declarari non solum quid actum aut dictum sit, sed etiam
quo modo, et cum de eventu dicatur, ut causae explicentur
omnes vel casus vel sapientiae vel temeritatis hominumque
ipsorum non solum res gestae, sed etiam, qui fama ac 10
nomine excellant, de cuiusque vita atque natura; verborum 64.1
autem ratio et genus orationis fusum atque tractum et cum
lenitate quadam aequabiliter profluens sine hac iudiciali
asperitate et sine sententiarum forensibus aculeis persequen-
dum est. Harum tot tantarumque rerum videtisne nulla 5
esse praecepta, quae in artibus rhetorum reperiantur? In
eodem silentio multa alia oratorum officia iacuerunt, cohor-
tationes, praecepta, consolationes, admonita, quae tractanda
sunt omnia disertissime, sed locum suum in his artibus,
quae traditae sunt, habent nullum. Atque in hoc genere 65.1
illa quoque est infinita silva, quod oratori plerique, ut etiam
Crassus ostendit, duo genera ad dicendum dederunt: unum
de certa definitaque causa, quales sunt, quae in litibus,
quae in deliberationibus versantur, addat, si quis volet, 5
etiam laudationes; alterum, quod appellant omnes fere
scriptores, explicat nemo, infinitam generis sine tempore et
sine persona quaestionem. Hoc quid et quantum sit, cum
dicunt, intellegere mihi non videntur: si enim est oratoris, 66.1
quaecumque res infinite posita sit, de ea posse dicere,
dicendum erit ei, quanta sit solis magnitudo, quae forma
terrae; de mathematicis, de musicis rebus non poterit quin
dicat hoc onere suscepto recusare; denique ei, qui profitetur 5
esse suum non solum de eis controversiis, quae temporibus
et personis notatae sunt, hoc est, de omnibus forensibus,
sed etiam de generum infinitis quaestionibus dicere, nullum
potest esse genus orationis, quod sit exceptum. Sed si illam 67.1
quoque partem quaestionum oratori volumus adiungere
vagam et liberam et late patentem, ut de rebus bonis aut
malis, expetendis aut fugiendis, honestis aut turpibus, utili-
bus aut inutilibus, de virtute, de iustitia, de continentia, de 5
prudentia, de magnitudine animi, de liberalitate, de pietate,
de amicitia, de officio, de fide, de ceteris virtutibus con-
trariisque vitiis dicendum oratori putemus; itemque de re
publica, de imperio, de re militari, de disciplina civitatis, de
hominum moribus, adsumamus eam quoque partem, sed ita, 10
ut sit circumscripta modicis regionibus. Equidem omnia, 68.1
quae pertinent ad usum civium, morem hominum, quae
versantur in consuetudine vitae, in ratione rei publicae, in
hac societate civili, in sensu hominis communi, in natura, in
moribus, comprehendenda esse oratori puto; si minus ut 5
separatim de his rebus philosophorum more respondeat, at
certe ut in causa prudenter possit intexere; hisce autem
ipsis de rebus ut ita loquatur, uti ei, qui iura, qui leges, qui
civitates constituerunt, locuti sunt, simpliciter et splendide,
sine ulla serie disputationum et sine ieiuna concertatione 10
verborum. Hoc loco ne qua sit admiratio, si tot tantarum- 69.1
que rerum nulla a me praecepta ponentur, sic statuo: ut in
ceteris artibus, cum tradita sint cuiusque artis difficillima,
reliqua, quia aut faciliora aut similia sint, tradi non necesse
esse; ut in pictura, qui hominum <unam> speciem pingere 5
perdidicerit, posse eum cuiusvis vel formae vel aetatis,
etiam si non didicerit, pingere neque esse periculum, qui
leonem aut taurum pingat egregie, ne idem in multis aliis
quadrupedibus facere non possit—neque est omnino ars
ulla, in qua omnia, quae illa arte effici possint, a doctore 10
tradantur, sed qui primarum et certarum rerum genera ipsa
didicerunt, reliqua [non incommode] per se adsequentur—
similiter arbitror in hac sive ratione sive exercitatione di- 70.1
cendi, qui illam vim adeptus sit, ut eorum mentis, qui aut
de re publica aut de ipsius rebus aut de eis, contra quos aut
pro quibus dicat, cum aliqua statuendi potestate audiant, ad
suum arbitrium movere possit, illum de toto illo genere reli- 5
quarum orationum non plus quaesiturum esse, quid dicat,
quam Polyclitum illum, cum Herculem fingebat, quem ad
modum pellem aut hydram fingeret, etiam si haec numquam
separatim facere didicisset.' Tum Catulus 'praeclare mihi 71.1
videris, Antoni, posuisse' inquit 'ante oculos, quid discere
oporteret eum, qui orator esset futurus, quid, etiam si non
didicisset, ex eo, quod didicisset, adsumeret; deduxisti enim
totum hominem in duo genera solum causarum, cetera 5
innumerabilia exercitationi et similitudini reliquisti: sed
videto ne in istis duobus generibus hydra tibi sit et pellis,
Hercules autem et alia opera maiora in illis rebus, quas
praetermittis, relinquantur; non enim mihi minus operis
videtur de universis generibus rerum quam de singulorum 10
causis ac multo etiam maius de natura deorum quam de
hominum litibus dicere.' 'Non est ita,' inquit Antonius;
'dicam enim tibi, Catule, non tam doctus quam, id quod 72.1
est maius, expertus: omnium ceterarum rerum oratio, mihi
crede, ludus est homini non hebeti neque inexercitato
neque communium litterarum et politioris humanitatis ex-
perti; in causarum contentionibus magnum est quoddam 5
opus atque haud sciam an de humanis operibus longe
maximum; in quibus vis oratoris plerumque ab imperitis
exitu et victoria iudicatur; ubi adest armatus adversarius,
qui sit et feriendus et repellendus; ubi saepe is, qui rei
dominus futurus est, alienus atque iratus aut etiam amicus 10
adversario et inimicus tibi est; cum aut docendus is est aut
dedocendus aut reprimendus aut incitandus aut omni ratione
ad tempus, ad causam oratione moderandus (in quo saepe
benevolentia ad odium, odium autem ad benevolentiam
deducendum est); aut tamquam machinatione aliqua tum 15
ad severitatem tum ad remissionem animi, tum ad tristitiam
tum ad laetitiam est contorquendus; omnium sententiarum 73.1
gravitate, omnium verborum ponderibus est utendum;
accedat oportet actio varia, vehemens, plena animi, plena
spiritus, plena doloris, plena veritatis. In his operibus si
quis illam artem comprehenderit, ut tamquam Phidias 5
Minervae signum efficere possit, non sane, quem ad modum,
<ut> in clipeo idem artifex, minora illa opera facere discat,
laborabit.' Tum Catulus 'quo ista maiora ac mirabiliora 74.1
fecisti, eo me maior exspectatio tenet quibusnam rationibus
quibusque praeceptis ea tanta vis comparetur; non quo
mea quidem iam intersit—neque enim aetas id mea de-
siderat et aliud genus quoddam dicendi nos secuti sumus, 5
qui numquam sententias de manibus iudicum vi quadam
orationis extorsimus ac potius placatis eorum animis tantum,
quantum ipsi patiebantur, accepimus—sed tamen ista tua
nullum ad usum meum, tantum cognoscendi studio adductus
requiro. Nec mihi opus est Graeco aliquo doctore, qui 75.1
mihi pervulgata praecepta decantet, cum ipse numquam
forum, numquam ullum iudicium aspexerit; ut Peripateticus
ille dicitur Phormio, cum Hannibal Karthagine expulsus
Ephesum ad Antiochum venisset exsul proque eo, quod 5
eius nomen erat magna apud omnis gloria, invitatus esset
ab hospitibus suis, ut eum, quem dixi, si vellet, audiret;
cumque is se non nolle dixisset, locutus esse dicitur homo
copiosus aliquot horas de imperatoris officio et de [omni]
re militari. Tum, cum ceteri, qui illum audierant, vehe- 10
menter essent delectati, quaerebant ab Hannibale, quidnam
ipse de illo philosopho iudicaret: hic Poenus non optime
Graece, sed tamen libere respondisse fertur, multos se
deliros senes saepe vidisse, sed qui magis quam Phormio
deliraret vidisse neminem. Neque me hercule iniuria; quid 76.1
enim aut adrogantius aut loquacius fieri potuit quam Hanni-
bali, qui tot annis de imperio cum populo Romano omnium
gentium victore certasset, Graecum hominem, qui numquam
hostem, numquam castra vidisset, numquam denique mini- 5
mam partem ullius publici muneris attigisset, praecepta de
re militari dare? Hoc mihi facere omnes isti, qui de arte
dicendi praecipiunt, videntur; quod enim ipsi experti non
sunt, id docent ceteros; sed hoc minus fortasse errant, quod
non te, ut Hannibalem <ille>, sed pueros aut adulescentulos 10
docere conantur.' 'Erras, Catule,' inquit Antonius 'nam 77.1
egomet in multos iam Phormiones incidi. Quis enim est
istorum Graecorum, qui quemquam nostrum quicquam
intellegere arbitretur? Ac mihi quidem non ita molesti
sunt; facile omnis perpetior et perfero; nam aut aliquid 5
adferunt, quod mihi non displiceat, aut efficiunt, ut me non
didicisse minus paeniteat; dimitto autem eos non tam
contumeliose quam philosophum illum Hannibal, et eo
fortasse plus habeo etiam negoti. Sed tamen est eorum
doctrina, quantum ego iudicare possum, perridicula: divi- 78.1
dunt enim totam rem in duas partis, in causae controversiam
et in quaestionis: causam appellant rem positam in discepta-
tione reorum et controversia; quaestionem autem rem
positam in infinita dubitatione; de causa praecepta dant; 5
de altera parte dicendi mirum silentium est. Deinde quin- 79.1
que faciunt quasi membra eloquentiae, invenire quid dicas,
inventa disponere, deinde ornare verbis, post memoriae
mandare, tum ad extremum agere ac pronuntiare; rem
sane non reconditam; quis enim hoc non sua sponte viderit, 5
neminem posse dicere, nisi et quid diceret et quibus verbis
et quo ordine diceret haberet et ea meminisset? Atque
haec ego non reprehendo, sed ante oculos posita esse
dico, ut eas item quattuor, quinque, sexve partis vel etiam
septem, quoniam aliter ab aliis digeruntur, in quas est ab 10
his omnis oratio distributa: iubent enim exordiri ita, ut 80.1
eum, qui audiat, benevolum nobis faciamus et docilem et
attentum; deinde rem narrare, et ita ut veri similis narratio
sit, ut aperta, ut brevis; post autem dividere causam aut
proponere; nostra confirmare argumentis ac rationibus; 5
deinde contraria refutare; tum autem alii conclusionem
orationis et quasi perorationem conlocant, alii iubent, ante
quam peroretur, ornandi aut augendi causa digredi, deinde
concludere ac perorare. Ne haec quidem reprehendo; sunt 81.1
enim concinne distributa, sed tamen, id quod necesse fuit
hominibus expertibus veritatis, non perite: quae enim
praecepta principiorum et narrationum esse voluerunt, ea in
totis orationibus sunt conservanda; nam ego mihi bene- 82.1
volum iudicem facilius facere possum, cum sum in cursu
orationis, quam cum omnia sunt inaudita; docilem autem
non cum polliceor me demonstraturum, sed tum, cum doceo
et explano; attentum vero [crebro] tota actione excitandis 5
mentibus iudicum, non prima denuntiatione efficere possu-
mus. Iam vero narrationem quod iubent veri similem esse 83.1
et apertam et brevem, recte nos admonent: quod haec
narrationis magis putant esse propria quam totius orationis,
valde mihi videntur errare; omninoque in hoc omnis est
error, quod existimant artificium esse hoc quoddam non 5
dissimile ceterorum, cuius modi de ipso iure civili hesterno
die Crassus componi posse dicebat: ut genera rerum primum
exponerentur, in quo vitium est, si genus ullum praeter-
mittitur; deinde singulorum partes generum, in quo et
deesse aliquam partem et superare mendosum est; tum 10
verborum omnium definitiones, in quibus neque abesse
quicquam decet neque redundare. Sed hoc si in iure civili, 84.1
si etiam in parvis aut mediocribus rebus doctiores adsequi
possunt, non idem sentio tanta hac in re tamque immensa
posse fieri; sin autem qui arbitrantur, deducendi sunt ad
eos, qui haec docent; omnia iam explicata et perpolita 5
adsequentur; sunt enim innumerabiles de his rebus libri
neque abditi neque obscuri: sed videant quid velint; ad
ludendumne an ad pugnandum arma sint sumpturi; aliud
enim pugna et acies, aliud ludus campusque noster desiderat;
ac tamen ars ipsa ludicra armorum et gladiatori et militi pro- 10
dest aliquid; sed animus acer et praesens et acutus idem
atque versutus invictos viros efficit [non difficilius arte con-
iuncta]. Qua re ego tibi oratorem sic iam instituam, si 85.1
potuero, ut quid efficere possit ante perspiciam: sit enim mihi
tinctus litteris; audierit aliquid, legerit, ista ipsa praecepta
acceperit; temptabo quid deceat, quid voce, quid viribus,
quid spiritu, quid lingua efficere possit. Si intellegam posse 5
ad summos pervenire, non solum hortabor, ut elaboret, sed
etiam, si vir quoque bonus mihi videbitur esse, obsecrabo;
tantum ego in excellenti oratore et eodem bono viro pono
esse ornamenti universae civitati; sin videbitur, cum omnia
summe fecerit, tamen ad mediocris oratores esse venturus, per- 10
mittam ipsi quid velit; molestus magno opere non ero; sin
plane abhorrebit et erit absurdus, ut se contineat aut ad
aliud studium transferat, admonebo; nam neque is, qui op- 86.1
time potest, deserendus ullo modo est a cohortatione nostra
neque is, qui aliquid potest, deterrendus: quod alterum
divinitatis mihi cuiusdam videtur, alterum, vel non facere
quod non optime possis, vel facere quod non pessime facias, 5
humanitatis, tertium vero illud, clamare contra quam deceat
et quam possit, hominis est, ut tu, Catule, de quodam
clamatore dixisti, stultitiae suae quam plurimos testis dome-
stico praeconio conligentis. De hoc igitur, qui erit talis, ut 87.1
cohortandus adiuvandusque sit, ita loquamur, ut ei tradamus
ea dumtaxat, quae nos usus docuit, ut nobis ducibus veniat
eo, quo sine duce ipsi pervenimus, quoniam meliora docere
non possumus. Atque ut a familiari nostro exordiar, hunc 88.1
ego, Catule, Sulpicium primum in causa parvula adule-
scentulum audivi voce et forma et motu corporis et reliquis
rebus aptis ad hoc munus, de quo quaerimus, oratione autem
celeri et concitata, quod erat ingeni, et verbis effervescenti- 5
bus et paulo nimium redundantibus, quod erat aetatis.
Non sum aspernatus; volo enim se efferat in adulescente
fecunditas; nam facilius sicut in vitibus revocantur ea,
quae se nimium profuderunt, quam, si nihil valet materies,
nova sarmenta cultura excitantur; item volo esse in adule- 10
scente, unde aliquid amputem; non enim potest in eo sucus
esse diuturnus, quod nimis celeriter est maturitatem exsecu-
tum. Vidi statim indolem neque dimisi tempus et eum 89.1
sum cohortatus, ut forum sibi ludum putaret esse ad di-
scendum, magistrum autem, quem vellet, eligeret; me qui-
dem si audiret, L. Crassum: quod iste adripuit et ita sese
facturum confirmavit atque etiam addidit, gratiae scilicet 5
causa, me quoque sibi magistrum futurum. Vix annus
intercesserat ab hoc sermone cohortationis meae, cum iste
accusavit C. Norbanum, defendente me: non est credibile
quid interesse mihi sit visum inter eum, qui tum erat et qui
anno ante fuerat. Omnino in illud genus eum Crassi 10
magnificum atque praeclarum natura ipsa ducebat, sed ea
non satis proficere potuisset, nisi eodem studio atque imita-
tione intendisset atque ita dicere consuesset, ut tota mente
Crassum atque omni animo intueretur. Ergo hoc sit primum 90.1
in praeceptis meis, ut demonstremus, quem imitetur [atque
ita, ut, quae maxime excellent in eo, quem imitabitur, ea
diligentissime persequatur]; tum accedat exercitatio, qua
illum, quem delegerit, imitando effingat atque exprimat, non 5
ut multos imitatores saepe cognovi, qui aut ea, quae facilia
sunt, aut etiam illa, quae insignia ac paene vitiosa, conse-
ctantur imitando. Nihil est facilius, quam amictum imitari 91.1
alicuius aut statum aut motum; si vero etiam vitiosi aliquid
est, id sumere et in eo vitio <similem> esse non magnum est,
ut ille, qui nunc etiam, amissa voce, furit in re publica,
Fufius, nervos in dicendo C. Fimbriae, quos tamen habuit 5
ille, non adsequitur, oris pravitatem et verborum latitudinem
imitatur; sed tamen ille nec deligere scivit, cuius potissi-
mum similis esset, et in eo ipso, quem delegerat, imitari
etiam vitia voluit; qui autem ita faciet, ut oportet, primum 92.1
vigilet necesse est in deligendo; deinde, quem probarit, in
eo, quae maxime excellent, ea diligentissime persequatur.
Quid enim causae censetis esse cur aetates extulerint
singulae singula prope genera dicendi? Quod non tam 5
facile in nostris oratoribus possumus iudicare, quia scripta,
ex quibus iudicium fieri posset, non multa sane reliquerunt,
quam in Graecis, ex quorum scriptis, cuiusque aetatis quae
dicendi ratio voluntasque fuerit, intellegi potest. Antiquis- 93.1
simi fere sunt, quorum quidem scripta constent, Pericles
atque Alcibiades et eadem aetate Thucydides, subtiles,
acuti, breves, sententiisque magis quam verbis abundantes:
non potuisset accidere, ut unum genus esset omnium, nisi 5
aliquem sibi proponerent ad imitandum. Consecuti sunt
hos Critias, Theramenes, Lysias: multa Lysiae scripta sunt;
non nulla Critiae; de Theramene audimus; omnes etiam
tum retinebant illum Pericli sucum, sed erant paulo uberiore
filo. Ecce tibi est exortus Isocrates, [magister istorum 94.1
omnium,] cuius e ludo tamquam ex equo Troiano meri
principes exierunt; sed eorum partim in pompa, partim in
acie inlustres esse voluerunt. Atque et illi, Theopompi,
Ephori, Philisti, Naucratae multique alii naturis differunt, 5
voluntate autem similes sunt et inter sese et magistri;
et hi, qui se ad causas contulerunt, ut Demosthenes,
Hyperides, Lycurgus, Aeschines, Dinarchus aliique com-
plures, etsi inter se pares non fuerunt, tamen omnes sunt in
eodem veritatis imitandae genere versati, quorum quam diu 10
mansit imitatio, tam diu genus illud dicendi studiumque
vixit; postea quam exstinctis his omnis eorum memoria sen- 95.1
sim obscurata est et evanuit, alia quaedam dicendi molliora
ac remissiora genera viguerunt. Inde Demochares, quem
aiunt sororis filium fuisse Demostheni; tum Phalereus ille
Demetrius omnium istorum mea sententia politissimus, 5
aliique horum similes exstiterunt. Quae si volemus usque
ad hoc tempus persequi, intellegemus, ut hodie etiam
Alabandensem illum Meneclem et eius fratrem Hieroclem,
quos ego audivi, tota imitetur Asia, sic semper fuisse
aliquem, cuius se similis plerique esse vellent. Hanc igitur 96.1
similitudinem qui imitatione adsequi volet, cum exercita-
tionibus crebris atque magnis tum scribendo maxime perse-
quatur; quod si haec noster Sulpicius faceret, multo eius
oratio esset pressior; in qua nunc interdum, ut in herbis 5
rustici solent dicere in summa ubertate, inest luxuries quae-
dam, quae stilo depascenda est.' Hic Sulpicius 'me qui- 97.1
dem' inquit 'recte mones, idque mihi gratum est; sed ne
te quidem, Antoni, multum scriptitasse arbitror.' Tum ille
'quasi vero' inquit 'non ea praecipiam aliis, quae mihi ipsi
desint: sed tamen ne tabulas quidem conficere existimor: 5
verum et in hoc ex re familiari mea et in illo ex eo, quod
dico, quantulum id cumque est, quid faciam iudicari potest.
Atque esse tamen multos videmus, qui neminem imitentur 98.1
et suapte natura, quod velint, sine cuiusquam similitudine
consequantur; quod et in vobis animadverti recte potest,
Caesar et Cotta; quorum alter inusitatum nostris quidem
oratoribus leporem quendam et salem, alter acutissimum et 5
subtilissimum dicendi genus est consecutus; neque vero
vester aequalis <C.> Curio, patre mea sententia vel eloquen-
tissimo temporibus illis, quemquam mihi magno opere vide-
tur imitari; qui tamen verborum gravitate et elegantia et
copia suam quandam expressit quasi formam figuramque 10
dicendi; quod ego maxime iudicare potui in ea causa, quam
ille contra me apud centumviros pro fratribus Cossis dixit;
in qua nihil illi defuit, quod non modo copiosus, sed etiam
sapiens orator habere deberet.