Illud iam est iudicii, quo quaque in causa genere 58.1
utamur augendi. In illis enim causis quae ad delecta-
tionem exornantur ei loci tractandi sunt qui movere
possunt exspectationem, admirationem, voluptatem;
in cohortationibus autem bonorum ac malorum 5
enumerationes et exempla valent plurimum. In
iudiciis accusatori fere quae ad iracundiam, reo
plerumque quae ad misericordiam pertinent; non-
numquam tamen accusator misericordiam movere
debet et defensor iracundiam. 10
  Enumeratio reliqua est, nonnumquam laudatori, 59.1
suasori non saepe, accusatori saepius quam reo
necessaria. Huius tempora duo sunt, si aut memoriae
diffidas eorum apud quos agas vel intervallo temporis
vel longitudine orationis, aut frequentatis firma- 5
mentis orationis et breviter expositis vim est habitura
causa maiorem. Et reo rarius utendum est, quod 60.1
ponenda sunt contraria, quorum dissolutio in brevi-
tate lucebit, aculei pungent. Sed erit in enumera-
tione vitandum ne ostentatio memoriae suscepta
videatur esse puerilis. Id effugiet qui non omnia 5
minima repetet sed brevia singula attingens pondera
rerum ipsa comprehendet.
  C.F. Quoniam et de ipso oratore et de 61.1
oratione dixisti, expone eum mihi nunc quem ex
tribus extremum proposuisti, quaestionis locum.
  C.P. Duo sunt, ut initio dixi, quaestionum genera,
quorum alterum finitum temporibus et personis, 5
causam appello, alterum infinitum nullis neque
personis neque temporibus notatum propositum
voco. Sed est consultatio quasi pars causae quaedam
et controversiae: inest enim infinitum in definito, et
ad illud tamen referuntur omnia. Quam ob rem prius 62.1
de proposito dicamus, cuius genera sunt duo—cog-
nitionis alterum; eius scientia est finis, ut verine
sint sensus: alterum actionis, quod refertur ad
efficiendum quid, ut si quaeratur quibus officiis 5
amicitia colenda sit. Rursus superioris genera sunt
tria: sit necne, quid sit, quale sit. Sit necne, ut
ius in naturane sit an in more; quid autem sit,
sitne ius id quod maiori parti sit utile; quale autem
sit, iuste vivere sit necne utile. Actionis autem duo 63.1
sunt genera—unum ad persequendum aliquid aut
declinandum, ut quibus rebus adipisci gloriam possis
aut quomodo invidia vitetur, alterum quod ad ali-
quod commodum usumque refertur, ut quemadmo- 5
dum sit respublica administranda aut quemadmodum
in paupertate vivendum. Rursus autem ex cog- 64.1
nitionis consultatione, ubi sit necne sit aut fuerit
futurumve sit quaeritur, unum genus est quaestionis,
possitne aliquid effici? ut cum quaeritur, ecquisnam
perfecte sapiens esse possit? alterum, quemad- 5
modum quidque fiat, ut quonam pacto virtus pariatur,
naturane an ratione an usu? Cuius generis sunt
omnes in quibus, ut in obscuris naturalibusque
quaestionibus, causae rationesque rerum explicantur.
Illius autem generis in quo quid sit id de quo 65.1
agitur quaeritur duo sunt genera, quorum in altero
disputandum est, aliud an idem sit, ut pertinacia et
perseverantia, in altero autem descriptio generis
alicuius et quasi imago exprimenda est, ut qualis sit 5
avarus aut quid sit superbia. Tertio autem in genere, 66.1
in quo quale sit quaeritur, aut de honestate aut de
utilitate aut de aequitate dicendum est. De hones-
tate sic, ut honestumne sit pro amico periculum aut
invidiam subire; de utilitate autem sic, ut sitne 5
utile in republica administranda versari; de aequi-
tate vero sic, ut sitne aequum amicos cognatis ante-
ferre. Atque in hoc eodem genere in quo quale sit
quaeritur exoritur aliud quoddam disputandi genus.
Non enim simpliciter solum quaeritur quid honestum 10
sit, quid utile, quid aequum, sed etiam ex compara-
tione, quid honestius, quid utilius, quid aequius,
atque etiam, quid honestissimum, quid utilissimum,
quid aequissimum; cuius generis illa sunt quae
praestantissima sit dignitas vitae. 15