Atticvs Habeo ista. Nunc de sacris perpetuis et 2.45.22
de Manium iure restat.
  Marcvs O miram memoriam, Pomponi, tuam!
At mihi ista exciderant. 25
  Atticvs Ita credo. Sed tamen hoc magis 46.1
eas res et memini et <ex>specto, quod et ad pontifi-
cium ius et ad ciuile pertinent.
  Marcvs Vero, et a peritissimis sunt istis de
rebus et responsa et scripta multa, et ego in hoc omni 5
sermone nostro, quod ad cumque legis genus me dispu-
tatio nostra deduxerit, tractabo, quoad potero, eius
ipsius generis ius ciuile nostrum; sed ita, locus ut ipse
notus sit, ex quo ducatur quaeque pars iuris, ut non
difficile sit, qui modo ingenio possit moueri, quaecum- 10
que noua causa consultatioue acciderit, eius tenere
ius, quom scias a quo sit capite repetendum.
  Sed iuris consulti, siue erroris obiciundi 47.1
causa quo plura et difficiliora scire uideantur, siue,
quod similius ueri est, ignoratione docendi (nam non
solum scire aliquid artis est, sed quaedam ars <est>
etiam docendi) saepe quod positum est in una cogni- 5
tione, id <in> infinita dispertiuntur. Velut in hoc ipso
genere, quam magnum illud Scaeuolae faciunt, ponti-
fices ambo et eidem iuris peritissimi! 'Sae<pe>, inquit
Publi filius, ex patre audiui, pontificem bonum nemi-
nem esse, nisi qui ius ciuile cognosset'. Totumne? 10
Quid ita? Quid enim ad pontificem de iure parietum
aut aquarum aut ullo omnino, <ni>si eo quod cum
religione coniunctum est? Id autem quantulum est?
De sacris credo, de uotis, de feriis et de sepulcris, et si
quid eius modi est. Cur igitur haec tanta facimus, cum 15
cetera perparua sint? de sacris autem, qui locus patet
latius, haec sit una sententia, ut conseruentur sem<per>
et deinceps familiis prodantur, et, ut in lege posui,
'perpetua sint sacra'.
A<t> post<e>a haec iura ponti- 48.1
ficum auctoritate consecuta sunt, ut, ne morte patris
familias sacrorum memoria occideret, iis essent ea
adiuncta, ad quos eiusdem morte pecunia uenerit.
Hoc uno posito, quod est ad cognitionem disciplinae 5
satis, innumerabilia nascuntur, quibus implentur iuris
consultorum libri. Quaeruntur enim qui adstringan-
tur sacris. Heredum causa iustissima est; nulla est
enim persona quae ad uicem eius qui e uita emigrarit
propius accedat. Deinde qui morte testamentoue eius 10
tantundem capiat quantum omnes heredes: id quoque
ordine; est enim, ad id quod propositum est, adcom-
modatum. Tertio loco, si nemo sit heres, is qui de
bonis, quae eius fuerint, quom moritur, usu ceperit
plurimum possidendo. Quarto, si [qui] nemo sit qui 15
ullam rem ceperit, de creditoribus eius <qui> plurimum
seruet.
Extrema illa persona est ut, si is qui ei, 49.1
qui mortuus sit, pecuniam debuerit neminiqu<e> eam
soluerit, proinde habeatur quasi eam pecuniam
ceperit.
  Haec nos a Scaeuola didicimus, non ita des- 5
cripta ab antiquis. Nam illi quidem his uerbis doce-
bant: tribus modis sacris adstringit<ur>: <aut> heredi-
tate, aut si maiorem partem pecuniae capiat, aut si
maior pars pecuniae legata est, si inde quippiam cepe-
rit. Sed pontificem sequamur. 10
Videtis igitur 50.1
omnia pendere ex uno illo, quod pontifi<ces> cum
pecunia sacra coniungi uolunt isdemque ferias et
caerimonias adscribendas putant.
  Atque etiam hoc docent Scaeuolae, quom est parti- 5
tio, ut si in testamento deducta scripta non sit, ipsique
minus ceperint quam omnibus heredibus relinquatur,
sacris ne alligentur. In donatione hoc idem secus
interpretantur: et quod pater familias in eius dona-
tione, qui in ipsius potestate est, adprobauit ratum 10
est; quod eo insciente factum est, si id is non adprobat,
ratum non est.
His propositis quaestiunculae 51.1
multae nascuntur, quas qui non intellegat, si ad
caput referat, per se ipse facile perspiciat. Veluti si
minus quis cepisset, ne sacris alligaretur, <e>t post de
eius heredibus aliquis exegisset pro sua parte, id quod 5
ab eo, quo<i> ipse heres esset, praetermissum fuisset
eaque pecunia non minor esset facta cum superiore
exactione quam heredibus omnibus esset relicta, qui
eam pecuniam exegisset, solum <sine> coheredibus sacris
alligari. Quin etiam cauent ut, cui plus legatum sit 10
quam sine religione capere liceat, is per aes et libram
heredes testamenti soluat, propterea quod eo loco res
est ita soluta hereditate, quasi ea pecunia legata non
esset.
  Hoc ego loco multisque aliis quaero a 52.1
uobis, Scaeuolae, pontifices maximi et homines meo
quidem iudicio acutissimi, quid sit quod ad ius ponti-
ficium ciuile adp<lic>etis. Ciuilis enim iuris scientia pon-
tificium quodam modo tollitis. Nam sacra cum 5
pecunia pontificum auctoritate, nulla lege coniuncta
sunt. Itaque si uos tantummodo pontifices essetis,
pontificalis maneret auctoritas; sed quod idem iuris
ciuilis estis peritissimi, hac scientia illam eluditis.
Placuit P. Scaeuolae et <Ti.> Coruncanio pontificibus 10
maximis itemque ceteris, eos qui tantundem caperent
quantum omnes hered<es> sacris alligari.
Habeo 53.1
ius pontificium. Quid huc accessit ex iure ciuili?
Partitionis caput scriptum caute, ut centum nummi
deducerentur: inuenta est ratio, cur pecunia sacro-
rum molestia liberaretur. Quid, si hoc qui testamentum 5
faciebat cauere noluisset? admonet iuris consult<u>s hic
quidem ipse Mucius, pontifex idem, ut minus capiat
quam omnibus heredibus relinquatur. Superi<ores> dice-
bant, quicquid cepisset, adstringi: rursus sacris libe-
ratur. Hoc uero nihil ad pontificium ius sed e medio 10
est iure ciuili, ut per aes et libram heredem testa-
menti soluant et eodem loco res sit, quasi ea pecunia
legata non esset, si is, cui legatum est, stipulatus est
id ipsum, quo<d> legatu<m> est, ut ea pecunia ex stipu-
latione debeatur sitque ea non <e testamento sibi nume- 15
rata.>
. . .
  . . . Doctum hominem sane, cuius fuit Accius 54.1
perfamiliaris—sed mensem credo extremum anni, ut
ueteres Februarium, sic hic Decembrem sequebatur.
Hostia autem maxima parentare pietatis esse adiunc-
tum putabat. 5
  Iam tanta religio est sepulcrorum, ut 55.1
extra sacra et gentem inferri fas negent esse, idque
apud maiores nostros A. Torquatus in gente Popillia
iudicauit. Nec uero tam denicales (quae a nece appel-
latae sunt, quia residentur mortuis) quam ceterorum 5
caelestium quieti dies feriae nominarentur, nisi maiores
eos qui ex hac uita migrassent in deorum numero
esse uoluissent, <sed> eas in eos dies conferre ius<serunt>,
ut nec ipsius neque publicae feriae sint. Totaque huius
iuris compositio pontificalis magnam religionem caeri- 10
moniamque declarat. Neque necesse est edisseri a
nobis, quae finis funestae familiae, quod genus sacri-
ficii Lari ueruecibus fiat, quem ad modum os re<s>ec-
tum terra obtegatur, quaeque in porca contracta
iura sint, quo tempore incipiat sepulcrum esse et reli- 15
gione teneatur.
At mihi quidem antiquissimum 56.1
sepulturae genus illud fuisse uidetur, quo apud Xeno-
phontem Cyrus utitur: redditur enim terrae corpus,
et ita locatum ac situm quasi operiment<o> matris obdu-
citur. Eodemque ritu in eo sepulcro quod <haud> procul 5
a Fontis ara est, regem nostrum Numam conditum
accepimus, gentemque Corneliam usque ad memo-
riam nostram hac sepultura scimus esse usam. C.
Marii sitas reliquias apud Anienem dissipari iussit
Sulla uictor acerbiore odio incitatus, quam si tam 10
sapiens fuisset, quam fuit uehemens.
Quod haud 57.1
scio an timens <ne> suo corpori posset accidere, primus
e patriciis Corneliis igni uoluit cremari. Declarat
enim Ennius de Africano: 'Hic est ille situs'. Vere,
nam siti dicuntur ii, qui conditi sunt. Nec tamen 5
eorum ante sepulcrum est quam iusta facta et porcus
caesus est. Et quod nunc communiter in omnibus
sepultis uenit usu, <ut> humati dicantur, id erat proprium
tum in iis, quos humus iniecta cont<ex>erat, eumque
morem ius pontificale confirmat. Nam priusquam 10
in os<sa> iniecta gleba est, locus ille ubi crematum est
corpus, nihil habet religionis; iniecta gleba tum et
ill<ic> humatus est, et <sepulcrum> uocatur, ac tum denique
multa religiosa iura conplectitur. Itaque in eo qui in
naue necatus, deinde in mare proiectus esset, decre- 15
uit P. Mucius familiam puram, quod os supra terram
non extaret; por<c>am heredi esse contractam, et
habendas triduum ferias et porco femina piaculum
<f>aci<undum>. Si in mari mortuus esset, eadem praeter
piaculum et ferias. 20