Mihi quidem etiam Democritus vir magnus in pri- 1.120.1
mis, cuius fontibus Epicurus hortulos suos inrigavit,
nutare videtur in natura deorum. tum enim censet
imagines divinitate praeditas inesse in universitate re-
rum, tum principia mentis quae sunt in eodem universo 5
deos esse dicit, tum animantes imagines quae vel pro-
desse nobis solent vel nocere, tum ingentes quasdam
imagines tantasque ut universum mundum conplectan-
tur extrinsecus. quae quidem omnia sunt patria Demo-
criti quam Democrito digniora; quis enim istas ima- 121.1
gines conprehendere animo potest, quis admirari, quis
aut cultu aut religione dignas iudicare?
  Epicurus vero ex animis hominum extraxit radicitus
religionem, cum dis inmortalibus et opem et gratiam 5
sustulit. cum enim optimam et praestantissumam na-
turam dei dicat esse, negat idem esse in deo gratiam:
tollit id quod maxime proprium est optimae praestan-
tissimaeque naturae. quid enim melius aut quid prae-
stantius bonitate et beneficentia; qua cum carere deum 10
vultis, neminem deo nec deum nec hominem carum, ne-
minem ab eo amari neminem diligi vultis: ita fit ut
non modo homines a deis sed ipsi dei inter se ab aliis
alii neglegantur. Quanto Stoici melius, qui a vobis re-
prehenduntur: censent autem sapientes sapientibus 15
etiam ignotis esse amicos; nihil est enim virtute amabi-
lius, quam qui adeptus erit ubicumque erit gentium a
nobis diligetur. Vos autem quid mali datis, cum <in> 122.1
inbecillitate gratificationem et benivolentiam ponitis.
ut enim omittam vim et naturam deorum, ne homines
quidem censetis, nisi inbecilli essent, futuros beneficos
et benignos fuisse? nulla est caritas naturalis inter bo- 5
nos? carum ipsum verbum est amoris, ex quo amicitiae
nomen est ductum; quam si ad fructum nostrum refe-
remus, non ad illius commoda quem diligemus, non
erit ista amicitia sed mercatura quaedam utilitatum
suarum. prata et arva et pecudum greges diliguntur 10
isto modo, quod fructus ex is capiuntur, hominum ca-
ritas et amicitia gratuita est; quanto igitur magis deo-
rum, qui nulla re egentes et inter se diligunt et homi-
nibus consulunt. Quod ni ita sit, quid veneramur quid
precamur deos, cur sacris pontifices cur auspiciis au- 15
gures praesunt, quid optamus a deis inmortalibus quid
vovemus? "At etiam liber est Epicuri de sanctitate."
Ludimur ab homine non tam faceto quam ad scribendi 123.1
licentiam libero. quae enim potest esse sanctitas si dii
humana non curant, quae autem animans natura nihil
curans? Verius est igitur nimirum illud quod fami-
liaris omnium nostrum Posidonius disseruit in libro 5
quinto de natura deorum, nullos esse deos Epicuro vi-
deri, quaeque is de deis inmortalibus dixerit invidiae
detestandae gratia dixisse; neque enim tam desipiens
fuisset ut homunculi similem deum fingeret, liniamen-
tis dumtaxat extremis non habitu solido, membris ho- 10
minis praeditum omnibus usu membrorum ne minimo
quidem, exilem quendam atque perlucidum, nihil cui-
quam tribuentem nihil gratificantem, omnino nihil cu-
rantem nihil agentem. quae natura primum nulla esse
potest, idque videns Epicurus re tollit oratione relin- 15
quit deos; deinde si maxime talis est deus ut nulla gra- 124.1
tia nulla hominum caritate teneatur, valeat—quid enim
dicam "propitius sit"; esse enim propitius potest nemini,
quoniam ut dicitis omnis in inbecillitate est et gratia
et caritas.' 5