Quid vero hominum ratio non in caelum usque pene- 2.153.1
travit? soli enim ex animantibus nos astrorum ortus
obitus cursusque cognovimus, ab hominum genere fini-
tus est dies mensis annus, defectiones solis et lunae
cognitae praedictaeque in omne posterum tempus, 5
quae quantae quando futurae sint. Quae contuens ani-
mus accedit ad cognitionem deorum, e qua oritur pie-
tas, cui coniuncta iustitia est reliquaeque virtutes, e
quibus vita beata existit par et similis deorum, nulla
alia re nisi immortalitate, quae nihil ad bene vivendum 10
pertinet, cedens caelestibus.
  Quibus rebus expositis satis docuisse videor hominis
natura quanto omnis anteiret animantes. ex quo debet
intellegi nec figuram situmque membrorum nec in-
genii mentisque vim talem effici potuisse fortuna. 15
  Restat ut doceam atque aliquando perorem, omnia 154.1
quae sint in hoc mundo, quibus utantur homines, ho-
minum causa facta esse et parata.
  Principio ipse mundus deorum hominumque causa
factus est, quaeque in eo sunt ea parata ad fructum 5
hominum et inventa sunt. Est enim mundus quasi
communis deorum atque hominum domus aut urbs
utrorumque; soli enim ratione utentes iure ac lege
vivunt. ut igitur Athenas et Lacedaemonem Athe-
niensium Lacedaemoniorumque causa putandum est 10
conditas esse, omniaque quae sint in his urbibus
eorum populorum recte esse dicuntur, sic quaecum-
que sunt in omni mundo deorum atque hominum
putanda sunt. Iam vero circumitus solis et lunae reli- 155.1
quorumque siderum, quamquam etiam ad mundi co-
haerentiam pertinent, tamen et spectaculum hominibus
praebent; nulla est enim insatiabilior species, nulla
pulchrior et ad rationem sollertiamque praestantior; 5
eorum enim cursus dimetati maturitates temporum et
varietates mutationesque cognovimus. quae si homini-
bus solis nota sunt, hominum facta esse causa iudi-
candum est. Terra vero feta frugibus et vario legu- 156.1
minum genere, quae cum maxuma largitate fundit, ea
ferarumne an hominum causa gignere videtur? quid
de vitibus olivetisque dicam, quarum uberrumi lae-
tissumique fructus nihil omnino ad bestias pertinent; 5
neque enim serendi neque colendi nec tempestive
demetendi percipiendique fructus neque condendi ac
reponendi ulla pecudum scientia est, earumque om-
nium rerum hominum est et usus et cura. ut fides 157.1
igitur et tibias eorum causa factas dicendum est qui
illis uti possent, sic ea quae dixi is solis confitendum
est esse parata qui utuntur, nec, si quae bestiae furan-
tur aliquid ex is aut rapiunt, illarum quoque causa 5
ea nata esse dicemus. neque enim homines murum
aut formicarum causa frumentum condunt sed coniu-
gum et liberorum et familiarum suarum; itaque
bestiae furtim ut dixi fruuntur, domini palam et libere;
hominum igitur causa eas rerum copias comparatas 158.1
fatendum est. nisi forte tanta ubertas varietas<que> po-
morum eorumque iucundus non gustatus solum sed
odoratus etiam et aspectus dubitationem adfert quin
hominibus solis ea natura donaverit. Tantumque ab- 5
est ut haec bestiarum etiam causa parata sint, ut
ipsas bestias hominum gratia generatas esse videa-
mus. quid enim oves aliud adferunt nisi ut earum
villis confectis atque contextis homines vestiantur;
quae quidem neque ali neque sustentari neque ullum 10
fructum edere ex se sine cultu hominum et curatione
potuissent. canum vero tam fida custodia tamque
amans dominorum adulatio tantumque odium in ex-
ternos et tam incredibilis ad investigandum sagacitas
narium tanta alacritas in venando quid significat aliud 15
nisi se ad hominum commoditates esse generatos. quid 159.1
de bubus loquar; quorum ipsa terga declarant non
esse se ad onus accipiendum figurata, cervices autem
natae ad iugum, tum vires umerorum et latitudines ad
aratra †extrahenda. quibus cum terrae subigerentur fis- 5
sione glebarum ab illo aureo genere, ut poetae lo-
quuntur, vis nulla umquam adferebatur:
    "ferrea tum vero proles exorta repentest
    ausaque funestum primast fabricarier ensem
    et gustare manu iunctum domitumque iuvencum": 10
tanta putabatur utilitas percipi e bubus, ut eorum vis-
ceribus vesci scelus haberetur. longum est mulorum
persequi utilitates et asinorum, quae certe ad hominum
usum paratae sunt. sus vero quid habet praeter escam; 160.1
cui quidem ne putesceret animam ipsam pro sale da-
tam dicit esse Chrysippus; qua pecude, quod erat ad
vescendum hominibus apta, nihil genuit natura fecun-
dius. quid multitudinem suavitatemque piscium dicam, 5
quid avium; ex quibus tanta percipitur voluptas, ut
interdum Pronoea nostra Epicurea fuisse videatur,
atque eae ne caperentur quidem nisi hominum ratione
atque sollertia; quamquam avis quasdam, et alites et
oscines, ut nostri augures appellant, rerum auguran- 10
darum causa esse natas putamus. iam vero immanes 161.1
et feras beluas nanciscimur venando, ut et vescamur
is et exerceamur in venando ad similitudinem bellicae
disciplinae et utamur domitis et condocefactis, ut ele-
phantis, multaque ex earum corporibus remedia morbis 5
et vulneribus eligamus, sicut ex quibusdam stirpibus
et herbis, quarum utilitates longinqui temporis usu et
periclitatione percepimus. Totam licet animis tam-
quam oculis lustrare terram mariaque omnia: cernes
iam spatia frugifera atque inmensa camporum vestitus- 10
que densissimos montium, pecudum pastus, tum in-
credibili cursus maritimos celeritate. Nec vero supra 162.1
terram sed etiam in intumis eius tenebris plurimarum
rerum latet utilitas, quae ad usum hominum orta ab
hominibus solis invenitur.