Sed cum plerique arbitrentur res bellicas maiores 1.74.1
esse quam urbanas, minuenda est haec opinio. Multi
enim bella saepe quaesiverunt propter gloriae cupidi-
tatem, atque id in magnis animis ingeniisque plerum-
que contingit, eoque magis, si sunt ad rem militarem 5
apti et cupidi bellorum gerendorum; vere autem si
volumus iudicare multae res extiterunt urbanae ma-
iores clarioresque quam bellicae. Quamvis enim The- 75.1
mistocles iure laudetur et sit eius nomen quam Solo-
nis inlustrius citeturque Salamis clarissimae testis vic-
toriae, quae anteponatur consilio Solonis ei, quo pri-
mum constituit Areopagitas, non minus praeclarum 5
hoc quam illud iudicandum est. Illud enim semel pro-
fuit, hoc semper proderit civitati; hoc consilio leges
Atheniensium, hoc maiorum instituta servantur. Et
Themistocles quidem nihil dixerit, in quo ipse Areopa-
gum adiuverit, at ille vere <a> se adiutum Themisto- 10
clem; est enim bellum gestum consilio senatus eius,
qui a Solone erat constitutus. Licet eadem de Pausa- 76.1
nia Lysandroque dicere, quorum rebus gestis quam-
quam imperium Lacedaemoniis dilatatum putatur,
tamen ne minima quidem ex parte Lycurgi legibus et
disciplinae conferendi sunt; quin etiam ob has ipsas 5
causas et parentiores habuerunt exercitus et fortiores.
Mihi quidem neque pueris nobis M. Scaurus C. Mario
neque, cum versaremur in re publica, Q. Catulus Cn.
Pompeio cedere videbatur; parvi enim sunt foris arma,
nisi est consilium domi. Nec plus Africanus, singu- 10
laris et vir et imperator in exscindenda Numantia rei
publicae profuit quam eodem tempore P. Nasica pri-
vatus, cum Ti. Gracchum interemit; quamquam haec
quidem res non solum ex domestica est ratione—at-
tingit etiam bellicam, quoniam vi manuque confecta 15
est—sed tamen id ipsum est gestum consilio urbano
sine exercitu. Illud autem optimum est, in quod in- 77.1
vadi solere ab improbis et invidis audio "cedant arma
togae concedat laurea laudi". Ut enim alios omittam,
nobis rem publicam gubernantibus nonne togae arma
cesserunt? Neque enim periculum in re publica fuit 5
gravius umquam nec maius otium. Ita consiliis dili-
gentiaque nostra celeriter de manibus audacissimorum
civium delapsa arma ipsa ceciderunt. Quae res igitur
gesta umquam in bello tanta? qui triumphus conferen-
dus? Licet enim mihi, M. fili, apud te gloriari, ad quem 78.1
et hereditas huius gloriae et factorum imitatio perti-
net. Mihi quidem certe vir abundans bellicis laudibus,
Cn. Pompeius, multis audientibus, hoc tribuit, ut di-
ceret frustra se triumphum tertium deportaturum 5
fuisse, nisi meo in rem publicam beneficio ubi trium-
pharet esset habiturus. Sunt igitur domesticae forti-
tudines non inferiores militaribus; in quibus plus
etiam quam in his operae studiique ponendum est.