Nec vero audiendi qui graviter inimicis irascendum 1.88.1
putabunt idque magnanimi et fortis viri esse cense-
bunt; nihil enim laudabilius, nihil magno et praeclaro
viro dignius placabilitate atque clementia. In liberis
vero populis et in iuris aequabilitate exercenda etiam 5
est facilitas et altitudo animi quae dicitur, ne si irasca-
mur aut intempestive accedentibus aut impudenter ro-
gantibus in morositatem inutilem et odiosam incida-
mus et tamen ita probanda est mansuetudo atque cle-
mentia, ut adhibeatur rei publicae causa severitas, sine 10
qua administrari civitas non potest. omnis autem et
animadversio et castigatio contumelia vacare debet
neque ad eius, qui punitur aliquem aut verbis castigat,
sed ad rei publicae utilitatem referri. Cavendum est 89.1
etiam ne maior poena quam culpa sit et ne isdem de
causis alii plectantur, alii ne appellentur quidem. pro-
hibenda autem maxime est ira puniendo; numquam
enim iratus qui accedet ad poenam mediocritatem 5
illam tenebit, quae est inter nimium et parum, quae
placet Peripateticis et recte placet, modo ne laudarent
iracundiam et dicerent utiliter a natura datam. illa
vero omnibus in rebus repudianda est optandumque,
ut ii, qui praesunt rei publicae, legum similes sint, 10
quae ad puniendum non iracundia, sed aequitate du-
cuntur.
  Atque etiam in rebus prosperis et ad voluntatem 90.1
nostram fluentibus superbiam magnopere, fastidium
arrogantiamque fugiamus. nam ut adversas res, sic
secundas inmoderate ferre levitatis est praeclaraque
est aequabilitas in omni vita et idem semper vultus 5
eademque frons, ut de Socrate idemque de C. Laelio
accepimus. Philippum quidem Macedonum regem re-
bus gestis et gloria superatum a filio, facilitate et hu-
manitate video superiorem fuisse. itaque alter semper
magnus, alter saepe turpissimus, ut recte praecipere 10
videantur, qui monent, ut, quanto superiores simus,
tanto nos geramus summissius. Panaetius quidem
Africanum auditorem et familiarem suum solitum ait
dicere, 'ut equos propter crebras contentiones proeli-
orum ferocitate exultantes domitoribus tradere so- 15
leant, ut is facilioribus possint uti, sic homines secun-
dis rebus ecfrenatos sibique praefidentes tamquam in
gyrum rationis et doctrinae duci oportere, ut perspi-
cerent rerum humanarum imbecillitatem varietatem-
que fortunae'. Atque etiam in secundissimis rebus 91.1
maxime est utendum consilio amicorum isque maior
etiam quam ante tribuenda auctoritas. Isdemque tem-
poribus cavendum est ne assentatoribus patefaciamus
aures neve adulari nos sinamus, in quo falli facile est. 5
tales enim nos esse putamus, ut iure laudemur; ex
quo nascuntur innumerabilia peccata, cum homines
inflati opinionibus turpiter irridentur et in maximis
versantur erroribus. sed haec quidem hactenus. Illud 92.1
autem sic est iudicandum, maximas geri res et maximi
animi ab is, qui res publicas regant, quod earum ad-
ministratio latissime pateat ad plurimosque pertineat;
esse autem magni animi et fuisse multos etiam in 5
vita otiosa, qui aut investigarent aut conarentur ma-
gna quaedam seseque suarum rerum finibus contine-
rent aut interiecti inter philosophos et eos, qui rem
publicam administrarent, delectarentur re sua fami-
liari, non eam quidem omni ratione exaggerantes ne- 10
que excludentes ab eius usu suos potiusque et amicis
impertientes et rei publicae, si quando usus esset. quae
primum bene parta sit nullo neque turpi quaestu ne-
que odioso, [¹⁷tum quam plurimis, modo dignis, se uti-
lem praebeat]¹⁷ deinde augeatur ratione, diligentia, par- 15
simonia [¹⁷nec libidini potius luxuriaeque quam liberali-
tati et beneficentiae pareat]¹⁷. Haec praescripta servan-
tem licet magnifice, graviter animoseque vivere atque
etiam simpliciter, fideliter, vere hominum amice.