Quaecumque igitur homines homini tribuunt ad eum 2.21.1
augendum atque honestandum, aut benivolentiae gra-
tia faciunt, cum aliqua de causa quempiam diligunt,
aut honoris, si cuius virtutem suspiciunt quemque di-
gnum fortuna quam amplissima putant, aut cui fidem 5
habent et bene rebus suis consulere arbitrantur, aut cuius
opes metuunt, aut contra, a quibus aliquid exspectant, ut
cum reges popularesve homines largitiones aliquas pro-
ponunt, aut postremo pretio ac mercede ducuntur, quae
sordidissima est illa quidem ratio et inquinatissima et 10
iis, qui ea tenentur, et illis, qui ad eam confugere co-
nantur. Male enim se res habet, cum quod virtute 22.1
effici debet, id temptatur pecunia. Sed quoniam non
numquam hoc subsidium necessarium est, quemad-
modum sit utendum eo dicemus, si prius iis de rebus,
quae virtuti propriores sunt, dixerimus. [¹⁷Atque etiam 5
subiciunt se homines imperio alterius et potestati de
causis pluribus. Ducuntur enim aut benivolentia aut
beneficiorum magnitudine aut dignitatis praestantia
aut spe sibi id utile futurum aut metu ne vi parere co-
gantur aut spe largitionis promissisque capti aut po- 10
stremo, ut saepe in nostra re publica videmus, mercede
conducti.]¹⁷ Omnium autem rerum nec aptius est quic- 23.1
quam ad opes tuendas ac tenendas quam diligi nec
alienius quam timeri. Praeclare enim Ennius 'Quem
metuunt oderunt; quem quisque odit perisse expetit'.
Multorum autem odiis nullas opes posse obsistere, si antea 5
fuit ignotum, nuper est cognitum. Nec vero huius ty-
ranni solum, quem armis oppressa pertulit civitas,
[apparet cuius] maxime †portui interitus declarat,
quantum odium hominum valet ad pestem, sed reli-
quorum similes exitus tyrannorum, quorum haud fere 10
quisquam talem interitum effugit. Malus enim est cu-
stos diuturnitatis metus contraque benivolentia fidelis
vel ad perpetuitatem. Sed iis, qui vi oppressos im- 24.1
perio coercent, sit sane adhibenda saevitia, ut eris in
famulos, si aliter teneri non possunt; qui vero in libera
civitate ita se instruunt, ut metuantur, iis nihil potest
esse dementius. Quamvis enim sint demersae leges 5
alicuius opibus, quamvis timefacta libertas, emergunt
tamen haec aliquando aut iudiciis tacitis aut occultis
de honore suffragiis. Acriores autem morsus sunt in-
termissae libertatis quam retentae. Quod igitur latissime
patet neque ad incolumitatem solum, sed etiam ad 10
opes et potentiam valet plurimum, id amplectamur, ut
metus absit, caritas retineatur. Ita facillime quae vole-
mus et privatis in rebus et in re publica consequemur.
Etenim qui se metui volent, a quibus metuentur, eos-
dem metuant ipsi necesse est. Quid enim censemus 25.1
superiorem illum Dionysium quo cruciatu timoris angi
solitum, qui cultros metuens tonsorios candente car-
bone sibi adurebat capillum? quid Alexandrum Phe-
raeum quo animo vixisse arbitramur? qui, ut scriptum 5
legimus, cum uxorem Theben admodum diligeret, ta-
men ad eam ex epulis in cubiculum veniens barbarum,
et eum quidem, ut scriptum est, conpunctum notis
Thraeciis destricto gladio iubebat anteire praemitte-
batque de stipatoribus suis qui scrutarentur arculas 10
muliebres et, ne quod in vestimentis telum occultare-
tur, exquirerent. O miserum, qui fideliorem et barba-
rum et stigmatiam putaret, quam coniugem. Nec eum
fefellit; ab ea est enim ipsa propter pelicatus suspicio-
nem interfectus. Nec vero ulla vis imperii tanta est, quae 15
premente metu possit esse diuturna. Testis est Phalaris, 26.1
cuius est praeter ceteros nobilitata crudelitas, qui non
ex insidiis interiit, ut is, quem modo dixi, Alexander,
non a paucis, ut hic noster, sed in quem universa Agri-
gentinorum multitudo impetum fecit. Quid? Macedo- 5
nes nonne Demetrium reliquerunt universique se ad Pyr-
rhum contulerunt? Quid? Lacedaemonios iniuste impe-
rantes nonne repente omnes fere socii deseruerunt spec-
tatoresque se otiosos praebuerunt Leuctricae calami-
tatis? Externa libentius in tali re quam domestica 10
recordor. Verum tamen quam diu imperium populi
Romani beneficiis tenebatur, non iniuriis, bella aut
pro sociis aut de imperio gerebantur, exitus erant bel-
lorum aut mites aut necessarii, regum, populorum,
nationum portus erat et refugium senatus, nostri autem 15
magistratus imperatoresque ex hac una re maximam
laudem capere studebant, si provincias, si socios ae-
quitate et fide defendissent. Itaque illud patrocinium 27.1
orbis terrae verius quam imperium poterat nominari.
Sensim hanc consuetudinem et disciplinam iam antea
minuebamus, post vero Sullae victoriam penitus ami-
simus; desitum est enim videri quicquam in socios ini- 5
quum, cum exstitisset in cives tanta crudelitas. Ergo
in illo secuta est honestam causam non honesta vic-
toria. Est enim ausus dicere hasta posita, cum bona
in foro venderet et bonorum virorum et locupletium
et certe civium, praedam se suam vendere. Secutus 10
est, qui in causa impia, victoria etiam foediore, non
singulorum civium bona publicaret, sed universas pro-
vincias regionesque uno calamitatis iure comprehen-
deret. Itaque vexatis ac perditis exteris nationibus 28.1
ad exemplum amissi imperii portari in triumpho Mas-
siliam vidimus et ex ea urbe triumphari, sine qua
numquam nostri imperatores ex transalpinis bellis tri-
umpharunt. Multa praeterea commemorarem nefaria 5
in socios, si hoc uno quicquam sol vidisset indignius.
Iure igitur plectimur. Nisi enim multorum impunita
scelera tulissemus, numquam ad unum tanta perve-
nisset licentia, a quo quidem rei familiaris ad paucos,
cupiditatum ad multos improbos venit hereditas. Nec 29.1
vero umquam bellorum civilium semen et causa deerit,
dum homines perditi hastam illam cruentam et me-
minerint et sperabunt, quam P. Sulla cum vibrasset
dictatore propinquo suo, idem sexto tricensimo anno 5
post a sceleratiore hasta non recessit, alter autem, qui
in illa dictatura scriba fuerat, in hac fuit quaestor ur-
banus. Ex quo debet intellegi talibus praemiis propo-
sitis numquam defutura bella civilia. Itaque parietes
modo urbis stant et manent, iique ipsi iam extrema 10
scelera metuentes, rem vero publicam penitus amisi-
mus. Atque in has clades incidimus,—redeundum
est enim ad propositum—, dum metui quam cari esse
et diligi malumus. Quae si populo Romano iniuste
imperanti accidere potuerunt, quid debent putare sin- 15
guli? Quod cum perspicuum sit benivolentiae vim
esse magnam, metus imbecillam, sequitur ut dissera-
mus, quibus rebus facillime possimus eam, quam vo-
lumus, adipisci cum honore et fide caritatem. Sed ea 30.1
non pariter omnes egemus; nam ad cuiusque vitam
institutam accommodandum est, a multisne opus sit
an satis sit a paucis diligi. Certum igitur hoc sit, idque
et primum et maxime necessarium familiaritates ha- 5
bere fidas amantium nos amicorum. haec enim est
una res prorsus, ut non multum differat inter sum-
mos et mediocres viros, eaque utrisque est propemo-
dum comparanda. Honore et gloria et benivolentia 31.1
civium fortasse non aeque omnes egent, sed tamen,
si cui haec suppetunt, adiuvant aliquantum cum ad
cetera, tum ad amicitias comparandas.