Ac mea quidem sententia omnis ratio atque insti- 2.39.1
tutio vitae adiumenta hominum desiderat, in primis-
que, ut habeat quibuscum possit familiares conferre
sermones; quod est difficile, nisi speciem prae te boni
viri feras. Ergo etiam solitario homini atque in agro 5
vitam agenti opinio iustitiae necessaria est, eoque
etiam magis, quod eam si non habebunt, [iniusti habe-
buntur] nullis praesidiis saepti multis afficientur in-
iuriis. Atque iis etiam, qui vendunt, emunt, conducunt, 40.1
locant contrahendisque negotiis implicantur, iustitia
ad rem gerendam necessaria est, cuius tanta vis est,
ut ne illi quidem, qui maleficio et scelere pascuntur,
possint sine ulla particula iustitiae vivere. Nam qui 5
eorum cuipiam, qui una latrocinantur, furatur aliquid
aut eripit, is sibi ne in latrocinio quidem relinquit lo-
cum, ille autem, qui archipirata dicitur, nisi aequa-
biliter praedam dispertiat, aut interficiatur a sociis
aut relinquatur. Quin etiam leges latronum esse di- 10
cuntur, quibus pareant, quas observent. Itaque propter
aequabilem praedae partitionem et Bardulis Illyrius
latro, de quo est apud Theopompum, magnas opes
habuit et multo maiores Viriatus Lusitanus, cui qui-
dem etiam exercitus nostri imperatoresque cesserunt, 15
quem C. Laelius, is qui Sapiens usurpatur, praetor
fregit et comminuit ferocitatemque eius ita repressit,
ut facile bellum reliquis traderet. Cum igitur tanta
vis iustitiae sit, ut ea etiam latronum opes firmet at-
que augeat, quantam eius vim inter leges et iudicia 20
et in constituta re publica fore putamus? Mihi quidem 41.1
non apud Medos solum, ut ait Herodotus, sed etiam
apud maiores nostros iustitiae fruendae causa viden-
tur olim bene morati reges constituti. Nam cum pre-
meretur in otio multitudo ab iis, qui maiores opes ha- 5
bebant, ad unum aliquem confugiebant virtute prae-
stantem, qui cum prohiberet iniuria tenuiores, aequi-
tate constituenda summos cum infimis pari iure re-
tinebat. Eademque constituendarum legum fuit causa
quae regum. Ius enim semper est quaesitum aequa- 42.1
bile; neque enim aliter esset ius. Id si ab uno iusto et
bono viro consequebantur, erant eo contenti; cum id
minus contingeret, leges sunt inventae, quae cum om-
nibus semper una atque eadem voce loquerentur. Ergo 5
hoc quidem perspicuum est, eos ad imperandum de-
ligi solitos, quorum de iustitia magna esset opinio
multitudinis. Adiuncto vero, ut idem etiam prudentes
haberentur, nihil erat, quod homines iis auctoribus
non posse consequi se arbitrarentur. Omni igitur ra- 10
tione colenda et retinenda iustitia est, cum ipsa per
sese—nam aliter iustitia non esset—tum propter
amplificationem honoris et gloriae. Sed ut pecuniae
non quaerendae solum ratio est, verum etiam collo-
candae, quae perpetuos sumptus suppeditet, nec so- 15
lum necessarios, sed etiam liberales, sic gloria et quae-
renda et collocanda ratione est. Quamquam praeclare 43.1
Socrates hanc viam ad gloriam proximam et quasi
compendiariam dicebat esse, si quis id ageret, ut qua-
lis haberi vellet, talis esset. Quod si qui simulatione
et inani ostentatione et ficto non modo sermone sed 5
etiam voltu stabilem se gloriam consequi posse rentur,
vehementer errant. Vera gloria radices agit atque
etiam propagatur, ficta omnia celeriter tamquam flo-
sculi decidunt nec simulatum potest quicquam esse
diuturnum. Testes sunt permulti in utramque partem, 10
sed brevitatis causa familia contenti erimus una. Ti-
berius enim Gracchus, P. f., tam diu laudabitur, dum
memoria rerum Romanarum manebit, at eius filii nec
vivi probabantur bonis et mortui numerum optinent
iure caesorum. Qui igitur adipisci veram gloriam vo- 15
let, iustitiae fungatur officiis. Ea quae essent, dictum
est in libro superiore.