Quam ob rem de iudicio Panaetii dubitari non po- 3.11.1
test; rectene autem hanc tertiam partem ad exquiren-
dum officium adiunxerit an secus, de eo fortasse dis-
putari potest. Nam, sive honestum solum bonum est,
ut Stoicis placet, sive, quod honestum est, id ita sum- 5
mum bonum est, quemadmodum Peripateticis vestris
videtur, ut omnia ex altera parte collocata vix minimi
momenti instar habeant, dubitandum non est quin
numquam possit utilitas cum honestate contendere.
Itaque accepimus Socratem exsecrari solitum eos, qui 10
primum haec natura cohaerentia opinione distraxis-
sent. Cui quidem ita sunt Stoici assensi, ut et, quic-
quid honestum esset, id utile esse censerent, nec utile
quicquam, quod non honestum. Quodsi is esset Pa- 12.1
naetius, qui virtutem propterea colendam diceret, quod
ea efficiens utilitatis esset, ut ii, qui res expetendas
vel voluptate vel indolentia metiuntur, liceret ei di-
cere utilitatem aliquando cum honestate pugnare. Sed 5
cum sit is, qui id solum bonum iudicet, quod honestum
sit, quae autem huic repugnent specie quadam utili-
tatis, eorum neque accessione meliorem vitam fieri
nec decessione peiorem, non videtur debuisse eius-
modi deliberationem introducere, in qua quod utile 10
videretur cum eo, quod honestum est, compararetur.
Etenim quod summum bonum a Stoicis dicitur, con- 13.1
venienter naturae vivere, id habet hanc, ut opinor,
sententiam, cum virtute congruere semper, cetera au-
tem, quae secundum naturam essent, ita legere, si ea
virtuti non repugnarent. Quod cum ita sit, putant qui- 5
dam hanc comparationem non recte introductam nec
omnino de eo genere quicquam praecipiendum fuisse.
Atque illud quidem honestum, quod proprie vereque
dicitur id in sapientibus est solis neque a virtute di-
velli umquam potest. In iis autem, in quibus sapientia 10
perfecta non est, ipsum illud quidem perfectum ho-
nestum nullo modo, similitudines honesti esse pos-
sunt. Haec enim officia, de quibus his libris disputa- 14.1
mus, media Stoici appellant; ea communia sunt et
late patent, quae et ingenii bonitate multi assequun-
tur et progressione discendi. Illud autem officium,
quod rectum idem appellant, perfectum atque abso- 5
lutum est et, ut idem dicunt, omnes numeros habet nec
praeter sapientem cadere in quemquam potest. Cum 15.1
autem aliquid actum est, in quo media officia com-
pareant, id cumulate videtur esse perfectum propterea,
quod vulgus, quid absit a perfecto, non fere intellegit;
quatenus autem intellegit, nihil putat praetermissum, 5
quod idem in poematis, in picturis usu venit in aliis-
que compluribus, ut delectentur imperiti laudentque
ea, quae laudanda non sint, ob eam, credo, causam,
quod insit in his aliquid probi, quod capiat ignaros,
qui idem, quid in unaquaque re vitii sit, nequeant iu- 10
dicare. Itaque cum sunt docti a peritis, desistunt fa-
cile sententia. Haec igitur officia, de quibus his libris
disserimus, quasi secunda quaedam honesta esse di-
cunt, non sapientium modo propria, sed cum omni
hominum genere communia. Itaque iis omnes, in qui- 16.1
bus est virtutis indoles, commoventur. Nec vero, cum
duo Decii aut duo Scipiones fortes viri commemoran-
tur, aut cum Fabricius, aut Aristides iustus nomina-
tur, aut ab illis fortitudinis aut ab his iustitiae tam- 5
quam a sapiente petitur exemplum; nemo enim horum
sic sapiens, ut sapientem volumus intellegi, nec ii, qui
sapientes habiti et nominati, M. Cato et C. Laelius,
sapientes fuerunt, ne illi quidem septem, sed ex medi-
orum officiorum frequentia similitudinem quandam 10
gerebant speciemque sapientium. Quocirca nec id, 17.1
quod vere honestum est, fas est cum utilis repugnan-
tia comparari, nec id quod communiter appellamus ho-
nestum, quod colitur ab iis, qui bonos se viros haberi
volunt, cum emolumentis umquam est comparandum 5
tamque id honestum, quod in nostram intellegentiam
cadit, tuendum conservandumque nobis est quam il-
lud, quod proprie dicitur vereque est honestum, sa-
pientibus; aliter enim teneri non potest, si quae ad
virtutem est facta progressio. Sed haec quidem de 10
his, qui conservatione officiorum existimantur boni.
Qui autem omnia metiuntur emolumentis et commodis 18.1
neque ea volunt praeponderari honestate, ii solent in
deliberando honestum cum eo, quod utile putant, com-
parare, boni viri non solent. Itaque existimo Panae-
tium, cum dixerit homines solere in hac comparatione 5
dubitare, hoc ipsum sensisse, quod dixerit solere
modo, non etiam oportere. Etenim non modo pluris
putare, quod utile videatur quam quod honestum sit,
sed etiam haec inter se comparare et in his addubi-
tare turpissimum est. Quid ergo est quod non num- 10
quam dubitationem adferre soleat considerandumque
videatur? Credo, si quando dubitatio accidit, quale
sit id, de quo consideretur. Saepe enim tempore fit, 19.1
ut quod turpe plerumque haberi soleat, inveniatur non
esse turpe. Exempli causa ponatur aliquid, quod pa-
teat latius. Quod potest maius scelus quam non modo
hominem, sed etiam familiarem hominem occidere? 5
Num igitur se adstrinxit scelere, si qui tyrannum occi-
dit quamvis familiarem? Populo quidem Romano non
videtur, qui ex omnibus praeclaris factis illud pulcher-
rimum existimat. Vicit ergo utilitas honestatem?
Immo vero honestas utilitatem secuta est. 10