An hoc dubium est quin neque verborum tanta copia sit 51.1
non modo in nostra lingua, quae dicitur esse inops, sed ne
in alia quidem ulla, res ut omnes suis certis ac propriis voca-
bulis nominentur, neque vero quicquam opus sit verbis, cum
ea res cuius causa verba quaesita sint intellegatur? Quae 5
lex, quod senatus consultum, quod magistratus edictum,
quod foedus aut pactio, quod, ut ad privatas res redeam,
testamentum, quae iudicia aut stipulationes aut pacti et con-
venti formula non infirmari ac convelli potest, si ad verba
rem deflectere velimus, consilium autem eorum qui scripse- 10
runt et rationem et auctoritatem relinquamus? Sermo her- 52.1
cule familiaris et cotidianus non cohaerebit, si verba inter
nos aucupabimur; denique imperium domesticum nullum
erit, si servolis hoc nostris concesserimus ut ad verba nobis
oboediant, non ad id quod ex verbis intellegi possit obtem- 5
perent. Exemplis nunc uti videlicet mihi necesse est harum
rerum omnium; non occurrit uni cuique vestrum aliud alii
in omni genere exemplum quod testimonio sit non ex verbis
aptum pendere ius; sed verba servire hominum consiliis et
auctoritatibus. Ornate et copiose L. Crassus, homo longe 53.1
eloquentissimus, paulo ante quam nos in forum venimus,
iudicio cvirali hanc sententiam defendit et facile, cum
contra eum prudentissimus homo, Q. Mucius, diceret, pro-
bavit omnibus, M'. Curium, qui heres institutus esset ita: 5
'mortvo postvmo filio,' cum filius non modo non mor-
tuus sed ne natus quidem esset, heredem esse oportere.
Quid? verbis hoc satis erat cautum? Minime. Quae res
igitur valuit? Voluntas, quae si tacitis nobis intellegi pos-
set, verbis omnino non uteremur; quia non potest, verba 10
reperta sunt, non quae impedirent sed quae indicarent vo-
luntatem. Lex usum et auctoritatem fundi iubet esse bien- 54.1
nium; at utimur eodem iure in aedibus, quae in lege non
appellantur. Si via sit immunita, iubet qua velit agere iu-
mentum; potest hoc ex ipsis verbis intellegi, licere, si via sit
in Bruttiis immunita, agere si velit iumentum per M. Scauri 5
Tusculanum. Actio est in auctorem praesentem his verbis:
'qvandoqve te in ivre conspicio.' Hac actione Appius
ille Caecus uti non posset, si ita in iure homines verba con-
sectarentur ut rem cuius causa verba sunt non considerarent.
Testamento si recitatus heres esset pupillus Cornelius isque 10
iam annos xx haberet, vobis interpretibus amitteret heredi-
tatem. Veniunt in mentem mihi permulta, vobis plura, 55.1
certo scio. Verum ne nimium multa complectamur atque
ab eo quod propositum est longius aberret oratio, hoc ipsum
interdictum quo de agitur consideremus; intellegetis enim
in eo ipso, si in verbis ius constituamus, omnem utilitatem 5
nos huius interdicti, dum versuti et callidi velimus esse,
amissuros. 'Vnde tv avt familia avt procvrator
tvvs.' Si me vilicus tuus solus deiecisset, non familia
deiecisset, ut opinor, sed aliquis de familia. Recte igitur
diceres te restituisse? Quippe; quid enim facilius est quam 10
probare eis qui modo Latine sciant, in uno servolo familiae
nomen non valere? Si vero ne habeas quidem servum
praeter eum qui me deiecerit, clames videlicet: 'Si habeo
familiam, a familia mea fateor te esse deiectum.' Neque
enim dubium est quin, si ad rem iudicandam verbo ducimur, 15
non re, familiam intellegamus quae constet ex servis pluri-
bus; quin unus homo familia non sit; verbum certe hoc
non modo postulat, sed etiam cogit, at vero ratio iuris inter- 56.1
dictique vis et praetorum voluntas et hominum prudentium
consilium et auctoritas respuit hanc defensionem et pro
nihilo putat. Quid ergo? isti homines Latine non loquun-
tur? Immo vero tantum loquuntur quantum est satis ad 5
intellegendam voluntatem, cum sibi hoc proposuerint ut,
sive me tu deieceris sive tuorum quispiam sive servorum
sive amicorum, servos non numero distinguant sed appel-
lent uno familiae nomine; de liberis autem quisquis est, 57.1
procuratoris nomine appelletur; non quo omnes sint aut
appellentur procuratores qui negoti nostri aliquid gerant,
sed in hac re cognita sententia interdicti verba subtiliter ex-
quiri omnia noluerunt. Non enim alia causa est aequitatis 5
in uno servo et in pluribus, non alia ratio iuris in hoc genere
dumtaxat, utrum me tuus procurator deiecerit, is qui
legitime procurator dicitur, omnium rerum eius qui in Italia
non sit absitve rei publicae causa quasi quidam paene
dominus, hoc est alieni iuris vicarius, an tuus colonus aut 10
vicinus aut cliens aut libertus aut quivis qui illam vim deie-
ctionemque tuo rogatu aut tuo nomine fecerit. Qua re, si 58.1
ad eum restituendum qui vi deiectus est eandem vim habet
aequitatis ratio, ea intellecta certe nihil ad rem pertinet
quae verborum vis sit ac nominum. Tam restitues si tuus
me libertus deiecerit nulli tuo praepositus negotio, quam 5
si procurator deiecerit; non quo omnes sint procuratores
qui aliquid nostri negoti gerunt, sed quod <hoc> in hac re
quaeri nihil attinet. Tam restitues si unus servolus, quam
si familia fecerit universa; non quo idem sit servolus unus
quod familia, verum quia non quibus verbis quidque dicatur 10
quaeritur, sed quae res agatur. Etiam, ut longius a verbo
recedamus, ab aequitate ne tantulum quidem, si tuus servus
nullus fuerit et omnes alieni ac mercennarii, tamen ei ipsi
tuae familiae genere et nomine continebuntur. Perge porro 59.1
hoc idem interdictum sequi. 'hominibvs coactis.'
Neminem coegeris, ipsi convenerint sua sponte; certe cogit
is qui congregat homines et convocat; coacti sunt ei qui
ab aliquo sunt unum in locum congregati. Si non modo 5
convocati non sunt, sed ne convenerunt quidem, sed ei
modo fuerunt qui etiam antea non vis ut fieret, verum
colendi aut pascendi causa esse in agro consuerant, defendes
homines coactos non fuisse, et verbo quidem superabis me
ipso iudice, re autem ne consistes quidem ullo iudice. Vim 10
enim multitudinis restitui voluerunt, non solum convocatae
multitudinis; sed, quia plerumque ubi multitudine opus
est homines cogi solent, ideo de coactis compositum inter-
dictum est; quod etiam si verbo differre videbitur, re tamen
erit unum et omnibus in causis idem valebit, in quibus per- 15
spicitur una atque eadem causa aequitatis. 'armatisve.'
Quid dicemus? armatos, si Latine loqui volumus, quos 60.1
appellare vere possumus? Opinor eos qui scutis telisque
parati ornatique sunt. Quid igitur? si glebis aut saxis aut
fustibus aliquem de fundo praecipitem egeris iussusque sis,
quem hominibus armatis deieceris, restituere, restituisse te 5
dices? Verba si valent, si causae non ratione sed vocibus
ponderantur, me auctore dicito. Vinces profecto non fuisse
armatos eos qui saxa iacerent quae de terra ipsi tollerent, non
esse arma caespites neque glebas; non fuisse armatos eos
qui praetereuntes ramum defringerent arboris; arma esse 10
suis nominibus alia ad tegendum, alia ad nocendum; quae
qui non habuerint, eos inermos fuisse vinces. Verum si 61.1
quod erit armorum iudicium, tum ista dicito; iuris iudicium
cum erit et aequitatis, cave in ista tam frigida, tam ieiuna
calumnia delitiscas. Non enim reperies quemquam iudicem
aut recuperatorem qui, tamquam si arma militis inspicienda 5
sint, ita probet armatum; sed perinde valebit quasi arma-
tissimi fuerint, si reperientur ita parati fuisse ut vim vitae
aut corpori potuerint adferre.