DE RERVM NATVRA
|
|
LIBER QVINTVS
|
|
Quis potis est dignum pollenti pectore carmen
|
5.1
|
condere pro rerum maiestate hisque repertis?
|
|
quisve valet verbis tantum, qui fingere laudes
|
|
pro meritis eius possit, qui talia nobis
|
|
pectore parta suo quaesitaque praemia liquit?
|
5
|
nemo, ut opinor, erit mortali corpore cretus.
|
|
nam si, ut ipsa petit maiestas cognita rerum,
|
|
dicendum est, deus ille fuit, deus, inclyte Memmi,
|
|
qui princeps vitae rationem invenit eam quae
|
|
nunc appellatur sapientia, quique per artem
|
10
|
fluctibus et tantis vitam tantisque tenebris
|
|
in tam tranquillo et tam clara luce locavit.
|
|
confer enim divina aliorum antiqua reperta.
|
|
namque Ceres fertur fruges Liberque liquoris
|
|
vitigeni laticem mortalibus instituisse;
|
15
|
cum tamen his posset sine rebus vita manere,
|
|
ut fama est aliquas etiam nunc vivere gentis.
|
|
at bene non poterat sine puro pectore vivi;
|
|
quo magis hic merito nobis deus esse videtur,
|
|
ex quo nunc etiam per magnas didita gentis
|
20
|
dulcia permulcent animos solacia vitae.
|
|
Herculis antistare autem si facta putabis,
|
|
longius a vera multo ratione ferere.
|
|
quid Nemeaeus enim nobis nunc magnus hiatus
|
|
ille leonis obesset et horrens Arcadius sus,
|
25
|
tanto opere officerent nobis Stymphala colentes?
|
30
|
denique quid Cretae taurus Lernaeaque pestis
|
26
|
hydra venenatis posset vallata colubris?
|
|
quidve tripectora tergemini vis Geryonai
|
|
et Diomedis equi spirantes naribus ignem
|
|
Thracia Bistoniasque plagas atque Ismara propter
|
31
|
aureaque Hesperidum servans fulgentia mala,
|
|
asper, acerba tuens, immani corpore serpens
|
|
arboris amplexus stirpes? quid denique obesset
|
|
propter Atlanteum litus pelagique severa,
|
35
|
quo neque noster adit quisquam nec barbarus audet?
|
|
cetera de genere hoc quae sunt portenta perempta,
|
|
si non victa forent, quid tandem viva nocerent?
|
|
nil, ut opinor: ita ad satiatem terra ferarum
|
|
nunc etiam scatit et trepido terrore repleta est
|
40
|
per nemora ac montes magnos silvasque profundas;
|
|
quae loca vitandi plerumque est nostra potestas.
|
|
at nisi purgatumst pectus, quae proelia nobis
|
|
atque pericula tumst ingratis insinuandum!
|
|
quantae tum scindunt hominem cuppedinis acres
|
45
|
sollicitum curae quantique perinde timores!
|
|
quidve superbia spurcitia ac petulantia? quantas
|
|
efficiunt clades! quid luxus desidiaeque?
|
|
haec igitur qui cuncta subegerit ex animoque
|
|
expulerit dictis, non armis, nonne decebit
|
50
|
hunc hominem numero divom dignarier esse?
|
|
cum bene praesertim multa ac divinitus ipsis
|
|
iam mortalibus e divis dare dicta suerit
|
|
atque omnem rerum naturam pandere dictis.
|
|
Cuius ego ingressus vestigia dum rationes
|
55
|
persequor ac doceo dictis, quo quaeque creata
|
|
foedere sint, in eo quam sit durare necessum
|
|
nec validas valeant aevi rescindere leges,
|
|
quo genere in primis animi natura reperta est
|
|
nativo primum consistere corpore creta,
|
60
|
nec posse incolumem magnum durare per aevum,
|
|
sed simulacra solere in somnis fallere mentem,
|
|
cernere cum videamur eum quem vita reliquit,
|
|
quod super est, nunc huc rationis detulit ordo,
|
|
ut mihi mortali consistere corpore mundum
|
65
|
nativomque simul ratio reddunda sit esse;
|
|
et quibus ille modis congressus materiai
|
|
fundarit terram caelum mare sidera solem
|
|
lunaique globum; tum quae tellure animantes
|
|
extiterint, et quae nullo sint tempore natae;
|
70
|
quove modo genus humanum variante loquella
|
|
coeperit inter se vesci per nomina rerum;
|
|
et quibus ille modis divom metus insinuarit
|
|
pectora, terrarum qui in orbi sancta tuetur
|
|
fana lacus lucos aras simulacraque divom.
|
75
|
praeterea solis cursus lunaeque meatus
|
|
expediam qua vi flectat natura gubernans;
|
|
ne forte haec inter caelum terramque reamur
|
|
libera sponte sua cursus lustrare perennis,
|
|
morigera ad fruges augendas atque animantis,
|
80
|
neve aliqua divom volvi ratione putemus.
|
|
nam bene qui didicere deos securum agere aevom,
|
|
si tamen interea mirantur qua ratione
|
|
quaeque geri possint, praesertim rebus in illis
|
|
quae supera caput aetheriis cernuntur in oris,
|
85
|
rursus in antiquas referuntur religiones
|
|
et dominos acris adsciscunt, omnia posse
|
|
quos miseri credunt, ignari quid queat esse,
|
|
quid nequeat, finita potestas denique cuique
|
|
qua nam sit ratione atque alte terminus haerens.
|
90
|
Quod super est, ne te in promissis plura moremur,
|
|
principio maria ac terras caelumque tuere;
|
|
quorum naturam triplicem, tria corpora, Memmi,
|
|
tris species tam dissimilis, tria talia texta,
|
|
una dies dabit exitio, multosque per annos
|
95
|
sustentata ruet moles et machina mundi.
|
|
nec me animi fallit quam res nova miraque menti
|
|
accidat exitium caeli terraeque futurum,
|
|
et quam difficile id mihi sit pervincere dictis;
|
|
ut fit ubi insolitam rem adportes auribus ante
|
100
|
nec tamen hanc possis oculorum subdere visu
|
|
nec iacere indu manus, via qua munita fidei
|
|
proxima fert humanum in pectus templaque mentis.
|
|
sed tamen effabor. dictis dabit ipsa fidem res
|
|
forsitan et graviter terrarum motibus ortis
|
105
|
omnia conquassari in parvo tempore cernes.
|
|
quod procul a nobis flectat fortuna gubernans,
|
|
et ratio potius quam res persuadeat ipsa
|
|
succidere horrisono posse omnia victa fragore.
|
|
Qua prius adgrediar quam de re fundere fata
|
110
|
sanctius et multo certa ratione magis quam
|
|
Pythia quae tripode a Phoebi lauroque profatur,
|
|
multa tibi expediam doctis solacia dictis;
|
|
religione refrenatus ne forte rearis
|
|
terras et solem et caelum, mare sidera lunam,
|
115
|
corpore divino debere aeterna manere,
|
|
proptereaque putes ritu par esse Gigantum
|
|
pendere eos poenas inmani pro scelere omnis,
|
|
qui ratione sua disturbent moenia mundi
|
|
praeclarumque velint caeli restinguere solem
|
120
|
inmortalia mortali sermone notantes;
|
|
quae procul usque adeo divino a numine distent
|
|
inque deum numero quae sint indigna videri,
|
|
notitiam potius praebere ut posse putentur
|
|
quid sit vitali motu sensuque remotum.
|
125
|
quippe etenim non est, cum quovis corpore ut esse
|
|
posse animi natura putetur consiliumque.
|
|
sicut in aethere non arbor, non aequore salso
|
|
nubes esse queunt neque pisces vivere in arvis
|
|
nec cruor in lignis neque saxis sucus inesse,
|
130
|
certum ac dispositumst ubi quicquid crescat et insit,
|
|
sic animi natura nequit sine corpore oriri
|
|
sola neque a nervis et sanguine longius esse.
|
|
quod si posset enim, multo prius ipsa animi vis
|
|
in capite aut umeris aut imis calcibus esse
|
135
|
posset et innasci quavis in parte soleret,
|
|
tandem in eodem homine atque in eodem vase manere.
|
|
quod quoniam nostro quoque constat corpore certum
|
|
dispositumque videtur ubi esse et crescere possit
|
|
seorsum anima atque animus, tanto magis infitiandum
|
140
|
totum posse extra corpus formamque animalem
|
|
putribus in glebis terrarum aut solis in igni
|
|
aut in aqua durare aut altis aetheris oris.
|
|
haud igitur constant divino praedita sensu,
|
|
quandoquidem nequeunt vitaliter esse animata.
|
145
|
Illud item non est ut possis credere, sedes
|
|
esse deum sanctas in mundi partibus ullis.
|
|
tenvis enim natura deum longeque remota
|
|
sensibus ab nostris animi vix mente videtur;
|
|
quae quoniam manuum tactum suffugit et ictum,
|
150
|
tactile nil nobis quod sit contingere debet;
|
|
tangere enim non quit quod tangi non licet ipsum.
|
|
quare etiam sedes quoque nostris sedibus esse
|
|
dissimiles debent, tenues de corpore eorum;
|
|
quae tibi posterius largo sermone probabo.
|
155
|
Dicere porro hominum causa voluisse parare
|
|
praeclaram mundi naturam proptereaque
|
|
adlaudabile opus divom laudare decere
|
|
aeternumque putare atque inmortale futurum,
|
|
nec fas esse, deum quod sit ratione vetusta
|
160
|
gentibus humanis fundatum perpetuo aevo,
|
|
sollicitare suis ulla vi ex sedibus umquam
|
|
nec verbis vexare et ab imo evertere summa,
|
|
cetera de genere hoc adfingere et addere, Memmi,
|
|
desiperest. quid enim inmortalibus atque beatis
|
165
|
gratia nostra queat largirier emolumenti,
|
|
ut nostra quicquam causa gerere adgrediantur?
|
|
quidve novi potuit tanto post ante quietos
|
|
inlicere ut cuperent vitam mutare priorem?
|
|
nam gaudere novis rebus debere videtur
|
170
|
cui veteres obsunt; sed cui nihil accidit aegri
|
|
tempore in ante acto, cum pulchre degeret aevom,
|
|
quid potuit novitatis amorem accendere tali?
|
|
quidve mali fuerat nobis non esse creatis?
|
|
an, credo, in tenebris vita ac maerore iacebat,
|
175
|
donec diluxit rerum genitalis origo?
|
|
natus enim debet qui cumque est velle manere
|
|
in vita, donec retinebit blanda voluptas;
|
|
qui numquam vero vitae gustavit amorem
|
|
nec fuit in numero, quid obest non esse creatum?
|
180
|
exemplum porro gignundis rebus et ipsa
|
|
notities hominum divis unde insita primum est,
|
|
quid vellent facere ut scirent animoque viderent,
|
|
quove modost umquam vis cognita principiorum
|
|
quidque inter sese permutato ordine possent.
|
185
|
si non ipsa dedit speciem natura creandi?
|
|
namque ita multa modis multis primordia rerum
|
|
ex infinito iam tempore percita plagis
|
|
ponderibusque suis consuerunt concita ferri
|
|
omnimodisque coire atque omnia pertemptare,
|
190
|
quae cumque inter se possint congressa creare,
|
|
ut non sit mirum, si in talis disposituras
|
|
deciderunt quoque et in talis venere meatus,
|
|
qualibus haec rerum geritur nunc summa novando.
|
|
Quod <si> iam rerum ignorem primordia quae sint,
|
195
|
hoc tamen ex ipsis caeli rationibus ausim
|
|
confirmare aliisque ex rebus reddere multis,
|
|
nequaquam nobis divinitus esse paratam
|
|
naturam rerum: tanta stat praedita culpa.
|
|
principio quantum caeli tegit impetus ingens,
|
200
|
inde avidam partem montes silvaeque ferarum
|
|
possedere, tenent rupes vastaeque paludes
|
|
et mare, quod late terrarum distinet oras.
|
|
inde duas porro prope partis fervidus ardor
|
|
adsiduusque geli casus mortalibus aufert.
|
205
|
quod super est arvi, tamen id natura sua vi
|
|
sentibus obducat, ni vis humana resistat
|
|
vitai causa valido consueta bidenti
|
|
ingemere et terram pressis proscindere aratris.
|
|
si non fecundas vertentes vomere glebas
|
210
|
terraique solum subigentes cimus ad ortus.
|
|
sponte sua nequeant liquidas existere in auras.
|
|
et tamen inter dum magno quaesita labore
|
|
cum iam per terras frondent atque omnia florent,
|
|
aut nimiis torret fervoribus aetherius sol
|
215
|
aut subiti peremunt imbris gelidaeque pruinae
|
|
flabraque ventorum violento turbine vexant.
|
|
praeterea genus horriferum natura ferarum
|
|
humanae genti infestum terraque marique
|
|
cur alit atque auget? cur anni tempora morbos
|
220
|
adportant? quare mors inmatura vagatur?
|
|
tum porro puer, ut saevis proiectus ab undis
|
|
navita, nudus humi iacet infans indigus omni
|
|
vitali auxilio, cum primum in luminis oras
|
|
nixibus ex alvo matris natura profudit,
|
225
|
vagituque locum lugubri complet, ut aequumst
|
|
cui tantum in vita restet transire malorum.
|
|
at variae crescunt pecudes armenta feraeque
|
|
nec crepitacillis opus est nec cuiquam adhibendast
|
|
almae nutricis blanda atque infracta loquella
|
230
|
nec varias quaerunt vestes pro tempore caeli,
|
|
denique non armis opus est, non moenibus altis,
|
|
qui sua tutentur, quando omnibus omnia large
|
|
tellus ipsa parit naturaque daedala rerum.
|
|
Principio quoniam terrai corpus et umor
|
235
|
aurarumque leves animae calidique vapores,
|
|
e quibus haec rerum consistere summa videtur,
|
|
omnia nativo ac mortali corpore constant,
|
|
debet eodem omnis mundi natura putari.
|
|
quippe etenim, quorum partis et membra videmus
|
240
|
corpore nativo mortalibus esse figuris,
|
|
haec eadem ferme mortalia cernimus esse
|
|
et nativa simul. qua propter maxima mundi
|
|
cum videam membra ac partis consumpta regigni,
|
|
scire licet caeli quoque item terraeque fuisse
|
245
|
principiale aliquod tempus clademque futuram.
|
|
Illud in his rebus ne corripuisse rearis
|
|
me mihi, quod terram atque ignem mortalia sumpsi
|
|
esse neque umorem dubitavi aurasque perire
|
|
atque eadem gigni rursusque augescere dixi.
|
250
|
principio pars terrai non nulla, perusta
|
|
solibus adsiduis, multa pulsata pedum vi,
|
|
pulveris exhalat nebulam nubesque volantis,
|
|
quas validi toto dispergunt aëre venti.
|
|
pars etiam glebarum ad diluviem revocatur
|
255
|
imbribus et ripas radentia flumina rodunt.
|
|
praeterea pro parte sua, quod cumque alit auget,
|
|
redditur; et quoniam dubio procul esse videtur
|
|
omniparens eadem rerum commune sepulcrum.
|
|
ergo terra tibi libatur et aucta recrescit.
|
260
|
Quod super est, umore novo mare flumina fontes
|
|
semper abundare et latices manare perennis
|
|
nil opus est verbis: magnus decursus aquarum
|
|
undique declarat. sed primum quicquid aquai
|
|
tollitur in summaque fit ut nihil umor abundet,
|
265
|
partim quod validi verrentes aequora venti
|
|
deminuunt radiisque retexens aetherius sol,
|
|
partim quod supter per terras diditur omnis;
|
|
percolatur enim virus retroque remanat
|
|
materies umoris et ad caput amnibus omnis
|
270
|
convenit, inde super terras fluit agmine dulci
|
|
qua via secta semel liquido pede detulit undas.
|
|
Aëra nunc igitur dicam, qui corpore toto
|
|
innumerabiliter privas mutatur in horas.
|
|
semper enim, quod cumque fluit de rebus, id omne
|
275
|
aëris in magnum fertur mare; qui nisi contra
|
|
corpora retribuat rebus recreetque fluentis,
|
|
omnia iam resoluta forent et in aëra versa.
|
|
haut igitur cessat gigni de rebus et in res
|
|
reccidere, adsidue quoniam fluere omnia constat.
|
280
|
Largus item liquidi fons luminis, aetherius sol,
|
|
inrigat adsidue caelum candore recenti
|
|
suppeditatque novo confestim lumine lumen.
|
|
nam primum quicquid fulgoris disperit ei,
|
|
quo cumque accidit. id licet hinc cognoscere possis,
|
285
|
quod simul ac primum nubes succedere soli
|
|
coepere et radios inter quasi rumpere lucis,
|
|
extemplo inferior pars horum disperit omnis
|
|
terraque inumbratur qua nimbi cumque feruntur;
|
|
ut noscas splendore novo res semper egere
|
290
|
et primum iactum fulgoris quemque perire
|
|
nec ratione alia res posse in sole videri,
|
|
perpetuo ni suppeditet lucis caput ipsum.
|
|
quin etiam nocturna tibi, terrestria quae sunt,
|
|
lumina, pendentes lychni claraeque coruscis
|
295
|
fulguribus pingues multa caligine taedae
|
|
consimili properant ratione, ardore ministro,
|
|
suppeditare novom lumen, tremere ignibus instant,
|
|
instant, nec loca lux inter quasi rupta relinquit:
|
|
usque adeo properanter ab omnibus ignibus ei
|
300
|
exitium celeri celeratur origine flammae.
|
|
sic igitur solem lunam stellasque putandum
|
|
ex alio atque alio lucem iactare subortu
|
|
et primum quicquid flammarum perdere semper,
|
|
inviolabilia haec ne credas forte vigere.
|
305
|
Denique non lapides quoque vinci cernis ab aevo,
|
|
non altas turris ruere et putrescere saxa,
|
|
non delubra deum simulacraque fessa fatisci
|
|
nec sanctum numen fati protollere finis
|
|
posse neque adversus naturae foedera niti?
|
310
|
denique non monimenta virum dilapsa videmus,
|
|
[quaerere proporro, sibi cumque senescere credas,]
|
|
non ruere avolsos silices a montibus altis
|
|
nec validas aevi vires perferre patique
|
|
finiti? neque enim caderent avolsa repente,
|
315
|
ex infinito quae tempore pertolerassent
|
|
omnia tormenta aetatis, privata fragore.
|
|
Denique iam tuere hoc, circum supraque quod omne
|
|
continet amplexu terram: si procreat ex se
|
|
omnia, quod quidam memorant, recipitque perempta,
|
320
|
totum nativum mortali corpore constat.
|
|
nam quod cumque alias ex se res auget alitque,
|
|
deminui debet, recreari, cum recipit res.
|
|
Praeterea si nulla fuit genitalis origo
|
|
terrarum et caeli semperque aeterna fuere,
|
325
|
cur supera bellum Thebanum et funera Troiae
|
|
non alias alii quoque res cecinere poëtae?
|
|
quo tot facta virum totiens cecidere neque usquam
|
|
aeternis famae monimentis insita florent?
|
|
verum, ut opinor, habet novitatem summa recensque
|
330
|
naturast mundi neque pridem exordia cepit.
|
|
quare etiam quaedam nunc artes expoliuntur,
|
|
nunc etiam augescunt; nunc addita navigiis sunt
|
|
multa, modo organici melicos peperere sonores,
|
|
denique natura haec rerum ratioque repertast
|
335
|
nuper, et hanc primus cum primis ipse repertus
|
|
nunc ego sum in patrias qui possim vertere voces.
|
|
Quod si forte fuisse ante hac eadem omnia credis,
|
|
sed periise hominum torrenti saecla vapore,
|
|
aut cecidisse urbis magno vexamine mundi,
|
340
|
aut ex imbribus adsiduis exisse rapaces
|
|
per terras amnes atque oppida coperuisse.
|
|
tanto quique magis victus fateare necessest
|
|
exitium quoque terrarum caelique futurum;
|
|
nam cum res tantis morbis tantisque periclis
|
345
|
temptarentur, ibi si tristior incubuisset
|
|
causa, darent late cladem magnasque ruinas.
|
|
nec ratione alia mortales esse videmur,
|
|
inter nos nisi quod morbis aegrescimus isdem
|
|
atque illi quos a vita natura removit.
|
350
|
Praeterea quae cumque manent aeterna necessust
|
|
aut, quia sunt solido cum corpore, respuere ictus
|
|
nec penetrare pati sibi quicquam quod queat artas
|
|
dissociare intus partis, ut materiai
|
|
corpora sunt, quorum naturam ostendimus ante,
|
355
|
aut ideo durare aetatem posse per omnem,
|
|
plagarum quia sunt expertia, sicut inane est,
|
|
quod manet intactum neque ab ictu fungitur hilum,
|
|
aut etiam quia nulla loci sit copia circum,
|
|
quo quasi res possint discedere dissoluique,
|
360
|
sicut summarum summa est aeterna, neque extra
|
|
qui locus est quo dissiliant neque corpora sunt quae
|
|
possint incidere et valida dissolvere plaga.
|
|
at neque, uti docui, solido cum corpore mundi
|
|
naturast, quoniam admixtumst in rebus inane,
|
365
|
nec tamen est ut inane, neque autem corpora desunt,
|
|
ex infinito quae possint forte coorta
|
|
corruere hanc rerum violento turbine summam
|
|
aut aliam quamvis cladem inportare pericli,
|
|
nec porro natura loci spatiumque profundi
|
370
|
deficit, exspargi quo possint moenia mundi,
|
|
aut alia quavis possunt vi pulsa perire.
|
|
haut igitur leti praeclusa est ianua caelo
|
|
nec soli terraeque neque altis aequoris undis,
|
|
sed patet immani et vasto respectat hiatu.
|
375
|
quare etiam nativa necessumst confiteare
|
|
haec eadem; neque enim, mortali corpore quae sunt,
|
|
ex infinito iam tempore adhuc potuissent
|
|
inmensi validas aevi contemnere vires.
|
|
Denique tantopere inter se cum maxima mundi
|
380
|
pugnent membra, pio nequaquam concita bello,
|
|
nonne vides aliquam longi certaminis ollis
|
|
posse dari finem, vel cum sol et vapor omnis
|
|
omnibus epotis umoribus exsuperarint?
|
|
quod facere intendunt, neque adhuc conata patrantur;
|
385
|
tantum suppeditant amnes ultraque minantur
|
|
omnia diluviare ex alto gurgite ponti:
|
|
ne quiquam, quoniam verrentes aequora venti
|
|
deminuunt radiisque retexens aetherius sol,
|
|
et siccare prius confidunt omnia posse
|
390
|
quam liquor incepti possit contingere finem.
|
|
tantum spirantes aequo certamine bellum
|
|
magnis <inter se> de rebus cernere certant,
|
|
cum semel interea fuerit superantior ignis
|
|
et semel, ut fama est, umor regnarit in arvis.
|
395
|
ignis enim superavit et ambiens multa perussit,
|
|
avia cum Phaethonta rapax vis solis equorum
|
|
aethere raptavit toto terrasque per omnis.
|
|
at pater omnipotens ira tum percitus acri
|
|
magnanimum Phaethonta repenti fulminis ictu
|
400
|
deturbavit equis in terram, Solque cadenti
|
|
obvius aeternam succepit lampada mundi
|
|
disiectosque redegit equos iunxitque trementis,
|
|
inde suum per iter recreavit cuncta gubernans,
|
|
scilicet ut veteres Graium cecinere poëtae.
|
405
|
quod procul a vera nimis est ratione repulsum.
|
|
ignis enim superare potest ubi materiai
|
|
ex infinito sunt corpora plura coorta;
|
|
inde cadunt vires aliqua ratione revictae,
|
|
aut pereunt res exustae torrentibus auris.
|
410
|
umor item quondam coepit superare coortus,
|
|
ut fama est, hominum vitas quando obruit undis;
|
|
inde ubi vis aliqua ratione aversa recessit,
|
|
ex infinito fuerat quae cumque coorta,
|
|
constiterunt imbres et flumina vim minuerunt.
|
415
|
Sed quibus ille modis coniectus materiai
|
|
fundarit terram et caelum pontique profunda,
|
|
solis lunai cursus, ex ordine ponam.
|
|
nam certe neque consilio primordia rerum
|
|
ordine se suo quaeque sagaci mente locarunt
|
420
|
nec quos quaeque darent motus pepigere profecto;
|
|
sed quia multa modis multis primordia rerum
|
|
ex infinito iam tempore percita plagis
|
|
ponderibusque suis consuerunt concita ferri
|
|
omnimodisque coire atque omnia pertemptare,
|
425
|
quae cumque inter se possent congressa creare,
|
|
propterea fit uti magnum volgata per aevom
|
|
omnigenus coetus et motus experiundo
|
|
tandem conveniant ea quae coniecta repente
|
|
magnarum rerum fiunt exordia saepe,
|
430
|
terrai maris et caeli generisque animantum.
|
|
Hic neque tum solis rota cerni lumine largo
|
|
altivolans poterat nec magni sidera mundi
|
|
nec mare nec caelum nec denique terra neque aër
|
|
nec similis nostris rebus res ulla videri,
|
435
|
sed nova tempestas quaedam molesque coorta.
|
|
diffugere inde loci partes coepere paresque
|
|
cum paribus iungi res et discludere mundum
|
|
membraque dividere et magnas disponere partes
|
|
omnigenis e principiis, discordia quorum
|
440
|
intervalla vias conexus pondera plagas
|
|
concursus motus turbabat proelia miscens
|
|
propter dissimilis formas variasque figuras,
|
|
quod non omnia sic poterant coniuncta manere
|
|
nec motus inter sese dare convenientis,
|
445
|
hoc est, a terris altum secernere caelum,
|
|
et sorsum mare, uti secreto umore pateret,
|
|
seorsus item puri secretique aetheris ignes.
|
|
Quippe etenim primum terrai corpora quaeque,
|
|
propterea quod erant gravia et perplexa, coibant
|
450
|
in medio atque imas capiebant omnia sedes;
|
|
quae quanto magis inter se perplexa coibant,
|
|
tam magis expressere ea quae mare sidera solem
|
|
lunamque efficerent et magni moenia mundi;
|
|
omnia enim magis haec e levibus atque rutundis
|
455
|
seminibus multoque minoribus sunt elementis
|
|
quam tellus. ideo per rara foramina terrae
|
|
partibus erumpens primus se sustulit aether
|
|
ignifer et multos secum levis abstulit ignis,
|
|
non alia longe ratione ac saepe videmus,
|
460
|
aurea cum primum gemmantis rore per herbas
|
|
matutina rubent radiati lumina solis
|
|
exhalantque lacus nebulam fluviique perennes
|
|
ipsaque ut inter dum tellus fumare videtur;
|
|
omnia quae sursum cum conciliantur, in alto
|
465
|
corpore concreto subtexunt nubila caelum.
|
|
sic igitur tum se levis ac diffusilis aether
|
|
corpore concreto circum datus undique saepsit
|
|
et late diffusus in omnis undique partis
|
|
omnia sic avido complexu cetera saepsit.
|
470
|
hunc exordia sunt solis lunaeque secuta,
|
|
interutrasque globi quorum vertuntur in auris;
|
|
quae neque terra sibi adscivit nec maximus aether,
|
|
quod neque tam fuerunt gravia ut depressa sederent,
|
|
nec levia ut possent per summas labier oras,
|
475
|
et tamen interutrasque ita sunt, ut corpora viva
|
|
versent et partes ut mundi totius extent;
|
|
quod genus in nobis quaedam licet in statione
|
|
membra manere, tamen cum sint ea quae moveantur.
|
|
his igitur rebus retractis terra repente,
|
480
|
maxuma qua nunc se ponti plaga caerula tendit,
|
|
succidit et salso suffudit gurgite fossas.
|
|
inque dies quanto circum magis aetheris aestus
|
|
et radii solis cogebant undique terram
|
|
verberibus crebris extrema ad limina fartam
|
485
|
in medio ut propulsa suo condensa coiret,
|
|
tam magis expressus salsus de corpore sudor
|
|
augebat mare manando camposque natantis,
|
|
et tanto magis illa foras elapsa volabant
|
|
corpora multa vaporis et aëris altaque caeli
|
490
|
densabant procul a terris fulgentia templa.
|
|
sidebant campi, crescebant montibus altis
|
|
ascensus; neque enim poterant subsidere saxa
|
|
nec pariter tantundem omnes succumbere partis.
|
|
Sic igitur terrae concreto corpore pondus
|
495
|
constitit atque omnis mundi quasi limus in imum
|
|
confluxit gravis et subsedit funditus ut faex;
|
|
inde mare, inde aër, inde aether ignifer ipse
|
|
corporibus liquidis sunt omnia pura relicta
|
|
et leviora aliis alia, et liquidissimus aether
|
500
|
atque levissimus aërias super influit auras
|
|
nec liquidum corpus turbantibus aëris auris
|
|
commiscet; sinit haec violentis omnia verti
|
|
turbinibus, sinit incertis turbare procellis,
|
|
ipse suos ignis certo fert impete labens.
|
505
|
nam modice fluere atque uno posse aethera nisu
|
|
significat Pontos, mare certo quod fluit aestu
|
|
unum labendi conservans usque tenorem.
|
|
Motibus astrorum nunc quae sit causa canamus.
|
|
principio magnus caeli si vortitur orbis,
|
510
|
ex utraque polum parti premere aëra nobis
|
|
dicendum est extraque tenere et claudere utrimque;
|
|
inde alium supra fluere atque intendere eodem
|
|
quo volvenda micant aeterni sidera mundi;
|
|
aut alium supter, contra qui subvehat orbem,
|
515
|
ut fluvios versare rotas atque austra videmus.
|
|
est etiam quoque uti possit caelum omne manere
|
|
in statione, tamen cum lucida signa ferantur,
|
|
sive quod inclusi rapidi sunt aetheris aestus
|
|
quaerentesque viam circum versantur et ignes
|
520
|
passim per caeli volvunt summania templa,
|
|
sive aliunde fluens alicunde extrinsecus aër
|
|
versat agens ignis, sive ipsi serpere possunt,
|
|
quo cuiusque cibus vocat atque invitat euntis,
|
|
flammea per caelum pascentis corpora passim.
|
525
|
nam quid in hoc mundo sit eorum ponere certum
|
|
difficilest; sed quid possit fiatque per omne
|
|
in variis mundis varia ratione creatis,
|
|
id doceo plurisque sequor disponere causas,
|
|
motibus astrorum quae possint esse per omne;
|
530
|
e quibus una tamen sit et haec quoque causa necessest,
|
|
quae vegeat motum signis; sed quae sit earum
|
|
praecipere haud quaquamst pedetemptim progredientis.
|
|
Terraque ut in media mundi regione quiescat,
|
|
evanescere paulatim et decrescere pondus
|
535
|
convenit atque aliam naturam supter habere
|
|
ex ineunte aevo coniunctam atque uniter aptam
|
|
partibus aëriis mundi, quibus insita vivit.
|
|
propterea non est oneri neque deprimit auras,
|
|
ut sua cuique homini nullo sunt pondere membra
|
540
|
nec caput est oneri collo nec denique totum
|
|
corporis in pedibus pondus sentimus inesse;
|
|
at quae cumque foris veniunt inpostaque nobis
|
|
pondera sunt laedunt, permulto saepe minora.
|
|
usque adeo magni refert quid quaeque queat res.
|
545
|
sic igitur tellus non est aliena repente
|
|
allata atque auris aliunde obiecta alienis,
|
|
sed pariter prima concepta ab origine mundi
|
|
certaque pars eius, quasi nobis membra videntur.
|
|
Praeterea grandi tonitru concussa repente
|
550
|
terra supra quae se sunt concutit omnia motu;
|
|
quod facere haut ulla posset ratione, nisi esset
|
|
partibus aëriis mundi caeloque revincta;
|
|
nam communibus inter se radicibus haerent
|
|
ex ineunte aevo coniuncta atque uniter aucta.
|
555
|
Nonne vides etiam quam magno pondere nobis
|
|
sustineat corpus tenuissima vis animai,
|
|
propterea quia tam coniuncta atque uniter apta est?
|
|
Denique iam saltu pernici tollere corpus
|
|
quid potis est nisi vis animae, quae membra gubernat?
|
560
|
iamne vides quantum tenuis natura valere
|
|
possit, ubi est coniuncta gravi cum corpore, ut aër
|
|
coniunctus terris et nobis est animi vis?
|
|
Nec nimio solis maior rota nec minor ardor
|
|
esse potest, nostris quam sensibus esse videtur.
|
565
|
nam quibus e spatiis cumque ignes lumina possunt
|
|
adiicere et calidum membris adflare vaporem,
|
|
nil magnis intervallis de corpore libant
|
|
flammarum, nihil ad speciem est contractior ignis.
|
|
proinde, calor quoniam solis lumenque profusum
|
573
|
perveniunt nostros ad sensus et loca fulgent,
|
570
|
forma quoque hinc solis debet filumque videri,
|
|
nil adeo ut possis plus aut minus addere vere.
|
|
[perveniunt nostros ad sensus et loca fulgent]
|
574
|
lunaque sive notho fertur loca lumine lustrans,
|
575
|
sive suam proprio iactat de corpore lucem,
|
|
quidquid id est, nihilo fertur maiore figura
|
|
quam, nostris oculis qua cernimus, esse videtur.
|
|
nam prius omnia, quae longe semota tuemur
|
|
aëra per multum, specie confusa videntur
|
580
|
quam minui filum. quapropter luna necesse est,
|
|
quandoquidem claram speciem certamque figuram
|
|
praebet, ut est oris extremis cumque notata,
|
|
quanta quoquest, tanta hinc nobis videatur in alto.
|
|
postremo quos cumque vides hinc aetheris ignes,
|
585
|
scire licet perquam pauxillo posse minores
|
594
|
esse vel exigua maioris parte brevique.
|
595
|
quandoquidem quos cumque in terris cernimus <ignes>,
|
586
|
dum tremor <et> clarus dum cernitur ardor eorum,
|
|
perparvom quiddam inter dum mutare videntur
|
|
alteram utram in partem filum, quo longius absunt.
|
|
Illud item non est mirandum, qua ratione
|
590
|
tantulus ille queat tantum sol mittere lumen,
|
|
quod maria ac terras omnis caelumque rigando
|
|
compleat et calido perfundat cuncta vapore.
|
|
[quanta quoquest tanta hinc nobis videatur in alto]
|
596
|
nam licet hinc mundi patefactum totius unum
|
|
largifluum fontem scatere atque erumpere lumen,
|
|
ex omni mundo quia sic elementa vaporis
|
|
undique conveniunt et sic coniectus eorum
|
600
|
confluit, ex uno capite hic ut profluat ardor.
|
|
nonne vides etiam quam late parvus aquai
|
|
prata riget fons inter dum campisque redundet?
|
|
est etiam quoque uti non magno solis ab igni
|
|
aëra percipiat calidis fervoribus ardor,
|
605
|
opportunus ita est si forte et idoneus aër,
|
|
ut queat accendi parvis ardoribus ictus;
|
|
quod genus inter dum segetes stipulamque videmus
|
|
accidere ex una scintilla incendia passim.
|
|
forsitan et rosea sol alte lampade lucens
|
610
|
possideat multum caecis fervoribus ignem
|
|
circum se, nullo qui sit fulgore notatus,
|
|
aestifer ut tantum radiorum exaugeat ictum.
|
|
Nec ratio solis simplex <et> recta patescit,
|
|
quo pacto aestivis e partibus aegocerotis
|
615
|
brumalis adeat flexus atque inde revertens
|
|
canceris ut vertat metas ad solstitialis,
|
|
lunaque mensibus id spatium videatur obire,
|
|
annua sol in quo consumit tempora cursu.
|
|
non, inquam, simplex his rebus reddita causast.
|
620
|
nam fieri vel cum primis id posse videtur,
|
|
Democriti quod sancta viri sententia ponit,
|
|
quanto quaeque magis sint terram sidera propter,
|
|
tanto posse minus cum caeli turbine ferri;
|
|
evanescere enim rapidas illius et acris
|
625
|
imminui supter viris, ideoque relinqui
|
|
paulatim solem cum posterioribus signis,
|
|
inferior multo quod sit quam fervida signa.
|
|
et magis hoc lunam: quanto demissior eius
|
|
cursus abest procul a caelo terrisque propinquat,
|
630
|
tanto posse minus cum signis tendere cursum.
|
|
flaccidiore etiam quanto iam turbine fertur
|
|
inferior quam sol, tanto magis omnia signa
|
|
hanc adipiscuntur circum praeterque feruntur.
|
|
propterea fit ut haec ad signum quodque reverti
|
635
|
mobilius videatur, ad hanc quia signa revisunt.
|
|
fit quoque ut e mundi transversis partibus aër
|
|
alternis certo fluere alter tempore possit,
|
|
qui queat aestivis solem detrudere signis
|
|
brumalis usque ad flexus gelidumque rigorem,
|
640
|
et qui reiciat gelidis a frigoris umbris
|
|
aestiferas usque in partis et fervida signa.
|
|
et ratione pari lunam stellasque putandumst,
|
|
quae volvunt magnos in magnis orbibus annos,
|
|
aëribus posse alternis e partibus ire.
|
645
|
nonne vides etiam diversis nubila ventis
|
|
diversas ire in partis inferna supernis?
|
|
qui minus illa queant per magnos aetheris orbis
|
|
aestibus inter se diversis sidera ferri?
|
|
At nox obruit ingenti caligine terras,
|
650
|
aut ubi de longo cursu sol ultima caeli
|
|
impulit atque suos efflavit languidus ignis
|
|
concussos itere et labefactos aëre multo,
|
|
aut quia sub terras cursum convortere cogit
|
|
vis eadem, supra quae terras pertulit orbem.
|
655
|
Tempore item certo roseam Matuta per oras
|
|
aetheris auroram differt et lumina pandit,
|
|
aut quia sol idem, sub terras ille revertens,
|
|
anticipat caelum radiis accendere temptans,
|
|
aut quia conveniunt ignes et semina multa
|
660
|
confluere ardoris consuerunt tempore certo,
|
|
quae faciunt solis nova semper lumina gigni;
|
|
quod genus Idaeis fama est e montibus altis
|
|
dispersos ignis orienti lumine cerni,
|
|
inde coire globum quasi in unum et conficere orbem.
|
665
|
nec tamen illud in his rebus mirabile debet
|
|
esse, quod haec ignis tam certo tempore possint
|
|
semina confluere et solis reparare nitorem.
|
|
multa videmus enim, certo quae tempore fiunt
|
|
omnibus in rebus. florescunt tempore certo
|
670
|
arbusta et certo dimittunt tempore florem.
|
|
nec minus in certo dentes cadere imperat aetas
|
|
tempore et inpubem molli pubescere veste
|
|
et pariter mollem malis demittere barbam.
|
|
fulmina postremo nix imbres nubila venti
|
675
|
non nimis incertis fiunt in partibus anni.
|
|
namque ubi sic fuerunt causarum exordia prima
|
|
atque ita res mundi cecidere ab origine prima,
|
|
conseque quoque iam redeunt ex ordine certo.
|
|
Crescere itemque dies licet et tabescere noctes,
|
680
|
et minui luces, cum sumant augmina noctis,
|
|
aut quia sol idem sub terras atque superne
|
|
imparibus currens amfractibus aetheris oras
|
|
partit et in partis non aequas dividit orbem,
|
|
et quod ab alterutra detraxit parte, reponit
|
685
|
eius in adversa tanto plus parte relatus,
|
|
donec ad id signum caeli pervenit, ubi anni
|
|
nodus nocturnas exaequat lucibus umbras;
|
|
nam medio cursu flatus aquilonis et austri
|
|
distinet aequato caelum discrimine metas
|
690
|
propter signiferi posituram totius orbis,
|
|
annua sol in quo concludit tempora serpens,
|
|
obliquo terras et caelum lumine lustrans,
|
|
ut ratio declarat eorum qui loca caeli
|
|
omnia dispositis signis ornata notarunt.
|
695
|
aut quia crassior est certis in partibus aër,
|
|
sub terris ideo tremulum iubar haesitat ignis
|
|
nec penetrare potest facile atque emergere ad ortus;
|
|
propterea noctes hiberno tempore longae
|
|
cessant, dum veniat radiatum insigne diei.
|
700
|
aut etiam, quia sic alternis partibus anni
|
|
tardius et citius consuerunt confluere ignes,
|
|
qui faciunt solem certa de surgere parte,
|
|
propterea fit uti videantur dicere verum.
|
|
Luna potest solis radiis percussa nitere
|
705
|
inque dies magis <id> lumen convertere nobis
|
|
ad speciem, quantum solis secedit ab orbi,
|
|
donique eum contra pleno bene lumine fulsit
|
|
atque oriens obitus eius super edita vidit;
|
|
inde minutatim retro quasi condere lumen
|
710
|
debet item, quanto propius iam solis ad ignem
|
|
labitur ex alia signorum parte per orbem;
|
|
ut faciunt, lunam qui fingunt esse pilai
|
|
consimilem cursusque viam sub sole tenere.
|
|
est etiam quare proprio cum lumine possit
|
715
|
volvier et varias splendoris reddere formas;
|
|
corpus enim licet esse aliud, quod fertur et una
|
|
labitur omnimodis occursans officiensque,
|
|
nec potis est cerni, quia cassum lumine fertur.
|
|
versarique potest, globus ut, si forte, pilai
|
720
|
dimidia ex parti candenti lumine tinctus,
|
|
versandoque globum variantis edere formas,
|
|
donique eam partem, quae cumque est ignibus aucta,
|
|
ad speciem vertit nobis oculosque patentis;
|
|
inde minutatim retro contorquet et aufert
|
725
|
luciferam partem glomeraminis atque pilai;
|
|
ut Babylonica Chaldaeum doctrina refutans
|
|
astrologorum artem contra convincere tendit,
|
|
proinde quasi id fieri nequeat quod pugnat uterque
|
|
aut minus hoc illo sit cur amplectier ausis.
|
730
|
denique cur nequeat semper nova luna creari
|
|
ordine formarum certo certisque figuris
|
|
inque dies privos aborisci quaeque creata
|
|
atque alia illius reparari in parte locoque,
|
|
difficilest ratione docere et vincere verbis,
|
735
|
ordine cum <videas> tam certo multa creari.
|
|
it Ver et Venus et Veneris praenuntius ante
|
|
pennatus graditur, Zephyri vestigia propter
|
|
Flora quibus mater praespargens ante viai
|
|
cuncta coloribus egregiis et odoribus opplet.
|
740
|
inde loci sequitur Calor aridus et comes una
|
|
pulverulenta Ceres <et> etesia flabra aquilonum.
|
|
inde Autumnus adit, graditur simul Euhius Euan.
|
|
inde aliae tempestates ventique secuntur,
|
|
altitonans Volturnus et Auster fulmine pollens.
|
745
|
tandem Bruma nives adfert pigrumque rigorem
|
|
reddit. Hiemps sequitur crepitans hanc dentibus algu.
|
|
quo minus est mirum, si certo tempore luna
|
|
gignitur et certo deletur tempore rusus,
|
|
cum fieri possint tam certo tempore multa.
|
750
|
Solis item quoque defectus lunaeque latebras
|
|
pluribus e causis fieri tibi posse putandumst.
|
|
nam cur luna queat terram secludere solis
|
|
lumine et a terris altum caput obstruere ei,
|
|
obiciens caecum radiis ardentibus orbem,
|
755
|
tempore eodem aliut facere id non posse putetur
|
|
corpus, quod cassum labatur lumine semper?
|
|
solque suos etiam dimittere languidus ignis
|
|
tempore cur certo nequeat recreareque lumen,
|
|
cum loca praeteriit flammis infesta per auras,
|
760
|
quae faciunt ignis interstingui atque perire?
|
|
et cur terra queat lunam spoliare vicissim
|
|
lumine et oppressum solem super ipsa tenere,
|
|
menstrua dum rigidas coni perlabitur umbras,
|
|
tempore eodem aliud nequeat succurrere lunae
|
765
|
corpus vel supra solis perlabier orbem,
|
|
quod radios inter rumpat lumenque profusum?
|
|
et tamen ipsa suo si fulget luna nitore,
|
|
cur nequeat certa mundi languescere parte,
|
|
dum loca luminibus propriis inimica per exit?
|
770
|
[menstrua dum rigidas coni perlabitur umbras].
|
|
Quod superest, quoniam magni per caerula mundi
|
|
qua fieri quicquid posset ratione resolvi,
|
|
solis uti varios cursus lunaeque meatus
|
|
noscere possemus quae vis et causa cieret,
|
775
|
quove modo <possent> offecto lumine obire
|
|
et neque opinantis tenebris obducere terras,
|
|
cum quasi conivent et aperto lumine rursum
|
|
omnia convisunt clara loca candida luce,
|
|
nunc redeo ad mundi novitatem et mollia terrae
|
780
|
arva, novo fetu quid primum in luminis oras
|
|
tollere et incertis crerint committere ventis.
|
|
Principio genus herbarum viridemque nitorem
|
|
terra dedit circum collis camposque per omnis,
|
|
florida fulserunt viridanti prata colore,
|
785
|
arboribusque datumst variis exinde per auras
|
|
crescendi magnum inmissis certamen habenis.
|
|
ut pluma atque pili primum saetaeque creantur
|
|
quadripedum membris et corpore pennipotentum,
|
|
sic nova tum tellus herbas virgultaque primum
|
790
|
sustulit, inde loci mortalia saecla creavit
|
|
multa modis multis varia ratione coorta.
|
|
nam neque de caelo cecidisse animalia possunt,
|
|
nec terrestria de salsis exisse lacunis.
|
|
linquitur ut merito maternum nomen adepta
|
795
|
terra sit, e terra quoniam sunt cuncta creata.
|
|
multaque nunc etiam existunt animalia terris
|
|
imbribus et calido solis concreta vapore;
|
|
quo minus est mirum, si tum sunt plura coorta
|
|
et maiora, nova tellure atque aethere adulta.
|
800
|
principio genus alituum variaeque volucres
|
|
ova relinquebant exclusae tempore verno,
|
|
folliculos ut nunc teretis aestate cicadae
|
|
lincunt sponte sua victum vitamque petentes.
|
|
tum tibi terra dedit primum mortalia saecla.
|
805
|
multus enim calor atque umor superabat in arvis.
|
|
hoc ubi quaeque loci regio opportuna dabatur,
|
|
crescebant uteri terram radicibus apti;
|
|
quos ubi tempore maturo pate fecerat aetas
|
|
infantum, fugiens umorem aurasque petessens,
|
810
|
convertebat ibi natura foramina terrae
|
|
et sucum venis cogebat fundere apertis
|
|
consimilem lactis, sicut nunc femina quaeque
|
|
cum peperit, dulci repletur lacte, quod omnis
|
|
impetus in mammas convertitur ille alimenti.
|
815
|
terra cibum pueris, vestem vapor, herba cubile
|
|
praebebat multa et molli lanugine abundans.
|
|
at novitas mundi nec frigora dura ciebat
|
|
nec nimios aestus nec magnis viribus auras.
|
|
omnia enim pariter crescunt et robora sumunt.
|
820
|
Quare etiam atque etiam maternum nomen adepta
|
|
terra tenet merito, quoniam genus ipsa creavit
|
|
humanum atque animal prope certo tempore fudit
|
|
omne quod in magnis bacchatur montibus passim,
|
|
aëriasque simul volucres variantibus formis.
|
825
|
sed quia finem aliquam pariendi debet habere,
|
|
destitit, ut mulier spatio defessa vetusto.
|
|
mutat enim mundi naturam totius aetas
|
|
ex alioque alius status excipere omnia debet
|
|
nec manet ulla sui similis res: omnia migrant,
|
830
|
omnia commutat natura et vertere cogit.
|
|
namque aliud putrescit et aevo debile languet,
|
|
porro aliud <suc>crescit et <e> contemptibus exit.
|
|
sic igitur mundi naturam totius aetas
|
|
mutat, et ex alio terram status excipit alter,
|
835
|
quod potuit nequeat, possit quod non tulit ante.
|
|
Multaque tum tellus etiam portenta creare
|
|
conatast mira facie membrisque coorta,
|
|
androgynem, interutras necutrumque utrimque remotum,
|
|
orba pedum partim, manuum viduata vicissim,
|
840
|
muta sine ore etiam, sine voltu caeca reperta,
|
|
vinctaque membrorum per totum corpus adhaesu,
|
|
nec facere ut possent quicquam nec cedere quoquam
|
|
nec vitare malum nec sumere quod volet usus.
|
|
cetera de genere hoc monstra ac portenta creabat,
|
845
|
ne quiquam, quoniam natura absterruit auctum
|
|
nec potuere cupitum aetatis tangere florem
|
|
nec reperire cibum nec iungi per Veneris res.
|
|
multa videmus enim rebus concurrere debere,
|
|
ut propagando possint procudere saecla;
|
850
|
pabula primum ut sint, genitalia deinde per artus
|
|
semina qua possint membris manare remissis,
|
|
feminaque ut maribus coniungi possit, habere,
|
|
mutua qui mutent inter se gaudia uterque.
|
|
Multaque tum interiisse animantum saecla necessest
|
855
|
nec potuisse propagando procudere prolem.
|
|
nam quae cumque vides vesci vitalibus auris,
|
|
aut dolus aut virtus aut denique mobilitas est
|
|
ex ineunte aevo genus id tuta<ta> reservans.
|
|
multaque sunt, nobis ex utilitate sua quae
|
860
|
commendata manent, tutelae tradita nostrae.
|
|
principio genus acre leonum saevaque saecla
|
|
tutatast virtus, volpes dolus et fuga cervos.
|
|
at levisomna canum fido cum pectore corda,
|
|
et genus omne quod est veterino semine partum
|
865
|
lanigeraeque simul pecudes et bucera saecla
|
|
omnia sunt hominum tutelae tradita, Memmi;
|
|
nam cupide fugere feras pacemque secuta
|
|
sunt et larga suo sine pabula parta labore,
|
|
quae damus utilitatis eorum praemia causa.
|
870
|
at quis nil horum tribuit natura, nec ipsa
|
|
sponte sua possent ut vivere nec dare nobis
|
|
utilitatem aliquam, quare pateremur eorum
|
|
praesidio nostro pasci genus esseque tutum,
|
|
scilicet haec aliis praedae lucroque iacebant
|
875
|
indupedita suis fatalibus omnia vinclis,
|
|
donec ad interitum genus id natura redegit.
|
|
Sed neque Centauri fuerunt nec tempore in ullo
|
|
esse queunt duplici natura et corpore bino
|
|
ex alienigenis membris compacta, potestas
|
880
|
hinc illinc partis ut sat par esse potissit.
|
|
id licet hinc quamvis hebeti cognoscere corde.
|
|
principio circum tribus actis impiger annis
|
|
floret equus, puer haut quaquam; nam saepe etiam nunc
|
|
ubera mammarum in somnis lactantia quaeret.
|
885
|
post ubi equum validae vires aetate senecta
|
|
membraque deficiunt fugienti languida vita,
|
|
tum demum puerili aevo florenta iuventas
|
|
officit et molli vestit lanugine malas;
|
|
ne forte ex homine et veterino semine equorum
|
890
|
confieri credas Centauros posse neque esse,
|
|
aut rapidis canibus succinctas semimarinis
|
|
corporibus Scyllas et cetera de genere horum,
|
|
inter se quorum discordia membra videmus;
|
|
quae neque florescunt pariter nec robora sumunt
|
895
|
corporibus neque proiciunt aetate senecta
|
|
nec simili Venere ardescunt nec moribus unis
|
|
conveniunt neque sunt eadem iucunda per artus.
|
|
quippe videre licet pinguescere saepe cicuta
|
|
barbigeras pecudes, homini quae est acre venenum.
|
900
|
flamma quidem <vero> cum corpora fulva leonum
|
|
tam soleat torrere atque urere quam genus omne
|
|
visceris in terris quod cumque et sanguinis extet,
|
|
qui fieri potuit, triplici cum corpore ut una,
|
|
prima leo, postrema draco, media ipsa, Chimaera
|
905
|
ore foras acrem flaret de corpore flammam?
|
|
quare etiam tellure nova caeloque recenti
|
|
talia qui fingit potuisse animalia gigni,
|
|
nixus in hoc uno novitatis nomine inani,
|
|
multa licet simili ratione effutiat ore,
|
910
|
aurea tum dicat per terras flumina vulgo
|
|
fluxisse et gemmis florere arbusta suësse
|
|
aut hominem tanto membrorum esse impete natum,
|
|
trans maria alta pedum nisus ut ponere posset
|
|
et manibus totum circum se vertere caelum.
|
915
|
nam quod multa fuere in terris semina rerum,
|
|
tempore quo primum tellus animalia fudit,
|
|
nil tamen est signi mixtas potuisse creari
|
|
inter se pecudes compactaque membra animantum,
|
|
propterea quia quae de terris nunc quoque abundant
|
920
|
herbarum genera ac fruges arbustaque laeta
|
|
non tamen inter se possunt complexa creari,
|
|
sed res quaeque suo ritu procedit et omnes
|
|
foedere naturae certo discrimina servant.
|
|
Et genus humanum multo fuit illud in arvis
|
925
|
durius, ut decuit, tellus quod dura creasset,
|
|
et maioribus et solidis magis ossibus intus
|
|
fundatum, validis aptum per viscera nervis,
|
|
nec facile ex aestu nec frigore quod caperetur
|
|
nec novitate cibi nec labi corporis ulla.
|
930
|
multaque per caelum solis volventia lustra
|
|
volgivago vitam tractabant more ferarum.
|
|
nec robustus erat curvi moderator aratri
|
|
quisquam, nec scibat ferro molirier arva
|
|
nec nova defodere in terram virgulta neque altis
|
935
|
arboribus veteres decidere falcibus ramos.
|
|
quod sol atque imbres dederant, quod terra crearat
|
|
sponte sua, satis id placabat pectora donum.
|
|
glandiferas inter curabant corpora quercus
|
|
plerumque; et quae nunc hiberno tempore cernis
|
940
|
arbita puniceo fieri matura colore,
|
|
plurima tum tellus etiam maiora ferebat.
|
|
multaque praeterea novitas tum florida mundi
|
|
pabula dura tulit, miseris mortalibus ampla.
|
|
at sedare sitim fluvii fontesque vocabant,
|
945
|
ut nunc montibus e magnis decursus aquai
|
|
claricitat late sitientia saecla ferarum.
|
|
denique nota vagis silvestria templa tenebant
|
|
nympharum, quibus e scibant umore fluenta
|
|
lubrica proluvie larga lavere umida saxa,
|
950
|
umida saxa, super viridi stillantia musco,
|
|
et partim plano scatere atque erumpere campo.
|
|
necdum res igni scibant tractare neque uti
|
|
pellibus et spoliis corpus vestire ferarum,
|
|
sed nemora atque cavos montis silvasque colebant
|
955
|
et frutices inter condebant squalida membra
|
|
verbera ventorum vitare imbrisque coacti.
|
|
nec commune bonum poterant spectare neque ullis
|
|
moribus inter se scibant nec legibus uti.
|
|
quod cuique obtulerat praedae fortuna, ferebat
|
960
|
sponte sua sibi quisque valere et vivere doctus.
|
|
et Venus in silvis iungebat corpora amantum;
|
|
conciliabat enim vel mutua quamque cupido
|
|
vel violenta viri vis atque inpensa libido
|
|
vel pretium, glandes atque arbita vel pira lecta.
|
965
|
et manuum mira freti virtute pedumque
|
|
consectabantur silvestria saecla ferarum
|
|
missilibus saxis et magno pondere clavae.
|
975
|
multaque vincebant, vitabant pauca latebris;
|
968
|
saetigerisque pares subus silvestria membra
|
|
nuda dabant terrae nocturno tempore capti,
|
970
|
circum se foliis ac frondibus involventes.
|
|
nec plangore diem magno solemque per agros
|
|
quaerebant pavidi palantes noctis in umbris,
|
|
sed taciti respectabant somnoque sepulti,
|
|
dum rosea face sol inferret lumina caelo.
|
976
|
a parvis quod enim consuerant cernere semper
|
|
alterno tenebras et lucem tempore gigni,
|
|
non erat ut fieri posset mirarier umquam
|
|
nec diffidere, ne terras aeterna teneret
|
980
|
nox in perpetuum detracto lumine solis.
|
|
sed magis illud erat curae, quod saecla ferarum
|
|
infestam miseris faciebant saepe quietem.
|
|
eiectique domo fugiebant saxea tecta
|
|
spumigeri suis adventu validique leonis
|
985
|
atque intempesta cedebant nocte paventes
|
|
hospitibus saevis instrata cubilia fronde.
|
|
Nec nimio tum plus quam nunc mortalia saecla
|
|
dulcia linquebant lamentis lumina vitae.
|
|
unus enim tum quisque magis deprensus eorum
|
990
|
pabula viva feris praebebat, dentibus haustus,
|
|
et nemora ac montis gemitu silvasque replebat
|
|
viva videns vivo sepeliri viscera busto.
|
|
at quos effugium servarat corpore adeso,
|
|
posterius tremulas super ulcera tetra tenentes
|
995
|
palmas horriferis accibant vocibus Orcum,
|
|
donique eos vita privarant vermina saeva
|
|
expertis opis, ignaros quid volnera vellent.
|
|
at non multa virum sub signis milia ducta
|
|
una dies dabat exitio nec turbida ponti
|
1000
|
aequora lidebant navis ad saxa virosque.
|
|
nam temere in cassum frustra mare saepe coortum
|
|
saevibat leviterque minas ponebat inanis,
|
|
nec poterat quemquam placidi pellacia ponti
|
|
subdola pellicere in fraudem ridentibus undis.
|
1005
|
improba navigii ratio tum caeca iacebat.
|
|
tum penuria deinde cibi languentia leto
|
|
membra dabat, contra nunc rerum copia mersat.
|
|
illi inprudentes ipsi sibi saepe venenum
|
|
vergebant, nunc dant <aliis> sollertius ipsi.
|
1010
|
Inde casas postquam ac pellis ignemque pararunt
|
|
et mulier coniuncta viro concessit in unum
|
|
* * *
|
1012a
|
cognita sunt, prolemque ex se videre creatam,
|
1013
|
tum genus humanum primum mollescere coepit.
|
|
ignis enim curavit, ut alsia corpora frigus
|
1015
|
non ita iam possent caeli sub tegmine ferre,
|
|
et Venus inminuit viris puerique parentum
|
|
blanditiis facile ingenium fregere superbum.
|
|
tunc et amicitiem coeperunt iungere aventes
|
|
finitimi inter se nec laedere nec violari,
|
1020
|
et pueros commendarunt muliebreque saeclum,
|
|
vocibus et gestu cum balbe significarent
|
|
imbecillorum esse aequum misererier omnis.
|
|
nec tamen omnimodis poterat concordia gigni,
|
|
sed bona magnaque pars servabat foedera caste;
|
1025
|
aut genus humanum iam tum foret omne peremptum
|
|
nec potuisset adhuc perducere saecla propago.
|
|
At varios linguae sonitus natura subegit
|
|
mittere et utilitas expressit nomina rerum,
|
|
non alia longe ratione atque ipsa videtur
|
1030
|
protrahere ad gestum pueros infantia linguae,
|
|
cum facit ut digito quae sint praesentia monstrent.
|
|
sentit enim vim quisque suam quod possit abuti.
|
|
cornua nata prius vitulo quam frontibus extent,
|
|
illis iratus petit atque infestus inurget.
|
1035
|
at catuli pantherarum scymnique leonum
|
|
unguibus ac pedibus iam tum morsuque repugnant,
|
|
vix etiam cum sunt dentes unguesque creati.
|
|
alituum porro genus alis omne videmus
|
|
fidere et a pennis tremulum petere auxiliatum.
|
1040
|
proinde putare aliquem tum nomina distribuisse
|
|
rebus et inde homines didicisse vocabula prima,
|
|
desiperest. nam cur hic posset cuncta notare
|
|
vocibus et varios sonitus emittere linguae,
|
|
tempore eodem alii facere id non quisse putentur?
|
1045
|
praeterea si non alii quoque vocibus usi
|
|
inter se fuerant, unde insita notities est
|
|
utilitatis et unde data est huic prima potestas,
|
|
quid vellet facere ut sciret animoque videret?
|
|
cogere item pluris unus victosque domare
|
1050
|
non poterat, rerum ut perdiscere nomina vellent.
|
|
nec ratione docere ulla suadereque surdis,
|
|
quid sit opus facto, facilest; neque enim paterentur
|
|
nec ratione ulla sibi ferrent amplius auris
|
|
vocis inauditos sonitus obtundere frustra.
|
1055
|
postremo quid in hac mirabile tantoperest re,
|
|
si genus humanum, cui vox et lingua vigeret,
|
|
pro vario sensu varia res voce notaret?
|
|
cum pecudes mutae, cum denique saecla ferarum
|
|
dissimilis soleant voces variasque ciere,
|
1060
|
cum metus aut dolor est et cum iam gaudia gliscunt.
|
|
quippe <et>enim licet id rebus cognoscere apertis.
|
|
inritata canum cum primum magna Molossum
|
|
mollia ricta fremunt duros nudantia dentes,
|
|
longe alio sonitu rabies <re>stricta minatur,
|
1065
|
et cum iam latrant et vocibus omnia complent;
|
|
at catulos blande cum lingua lambere temptant
|
|
aut ubi eos lactant, pedibus morsuque potentes
|
|
suspensis teneros imitantur dentibus haustus,
|
|
longe alio pacto gannitu vocis adulant,
|
1070
|
et cum deserti baubantur in aedibus, aut cum
|
|
plorantis fugiunt summisso corpore plagas.
|
|
denique non hinnitus item differre videtur,
|
|
inter equas ubi equus florenti aetate iuvencus
|
|
pinnigeri saevit calcaribus ictus Amoris
|
1075
|
et fremitum patulis sub naribus edit ad arma,
|
|
et cum sic alias concussis artibus hinnit?
|
|
postremo genus alituum variaeque volucres,
|
|
accipitres atque ossifragae mergique marinis
|
|
fluctibus in salso victum vitamque petentes,
|
1080
|
longe alias alio iaciunt in tempore voces,
|
|
et quom de victu certant praedaque repugnant.
|
|
et partim mutant cum tempestatibus una
|
|
raucisonos cantus, cornicum ut saecla vetusta
|
|
corvorumque gregis ubi aquam dicuntur et imbris
|
1085
|
poscere et inter dum ventos aurasque vocare.
|
|
ergo si varii sensus animalia cogunt,
|
|
muta tamen cum sint, varias emittere voces,
|
|
quanto mortalis magis aequumst tum potuisse
|
|
dissimilis alia atque alia res voce notare!
|
1090
|
Illud in his rebus tacitus ne forte requiras,
|
|
fulmen detulit in terram mortalibus ignem
|
|
primitus, inde omnis flammarum diditur ardor;
|
|
multa videmus enim caelestibus insita flammis
|
|
fulgere, cum caeli donavit plaga vaporis.
|
1095
|
et ramosa tamen cum ventis pulsa vacillans
|
|
aestuat in ramos incumbens arboris arbor,
|
|
exprimitur validis extritus viribus ignis,
|
|
emicat inter dum flammai fervidus ardor,
|
|
mutua dum inter se rami stirpesque teruntur.
|
1100
|
quorum utrumque dedisse potest mortalibus ignem.
|
|
inde cibum quoquere ac flammae mollire vapore
|
|
sol docuit, quoniam mitescere multa videbant
|
|
verberibus radiorum atque aestu victa per agros.
|
|
Inque dies magis hi victum vitamque priorem
|
1105
|
commutare novis monstrabant rebus et igni,
|
|
ingenio qui praestabant et corde vigebant.
|
|
condere coeperunt urbis arcemque locare
|
|
praesidium reges ipsi sibi perfugiumque,
|
|
et pecudes et agros divisere atque dedere
|
1110
|
pro facie cuiusque et viribus ingenioque;
|
|
nam facies multum valuit viresque vigebant.
|
|
posterius res inventast aurumque repertum,
|
|
quod facile et validis et pulchris dempsit honorem;
|
|
divitioris enim sectam plerumque secuntur
|
1115
|
quam lubet et fortes et pulchro corpore creti.
|
|
quod siquis vera vitam ratione gubernet,
|
|
divitiae grandes homini sunt vivere parce
|
|
aequo animo; neque enim est umquam penuria parvi.
|
|
at claros homines voluerunt se atque potentes,
|
1120
|
ut fundamento stabili fortuna maneret
|
|
et placidam possent opulenti degere vitam,
|
|
ne quiquam, quoniam ad summum succedere honorem
|
|
certantes iter infestum fecere viai,
|
|
et tamen e summo, quasi fulmen, deicit ictos
|
1125
|
invidia inter dum contemptim in Tartara taetra;
|
|
invidia quoniam ceu fulmine summa vaporant
|
1131
|
plerumque et quae sunt aliis magis edita cumque;
|
|
ut satius multo iam sit parere quietum
|
1127
|
quam regere imperio res velle et regna tenere.
|
|
proinde sine in cassum defessi sanguine sudent,
|
|
angustum per iter luctantes ambitionis;
|
1130
|
quandoquidem sapiunt alieno ex ore petuntque
|
1133
|
res ex auditis potius quam sensibus ipsis,
|
|
nec magis id nunc est neque erit mox quam fuit ante.
|
1135
|
Ergo regibus occisis subversa iacebat
|
|
pristina maiestas soliorum et sceptra superba,
|
|
et capitis summi praeclarum insigne cruentum
|
|
sub pedibus vulgi magnum lugebat honorem;
|
|
nam cupide conculcatur nimis ante metutum.
|
1140
|
res itaque ad summam faecem turbasque redibat,
|
|
imperium sibi cum ac summatum quisque petebat.
|
|
inde magistratum partim docuere creare
|
|
iuraque constituere, ut vellent legibus uti.
|
|
nam genus humanum, defessum vi colere aevom,
|
1145
|
ex inimicitiis languebat; quo magis ipsum
|
|
sponte sua cecidit sub leges artaque iura.
|
|
acrius ex ira quod enim se quisque parabat
|
|
ulcisci quam nunc concessumst legibus aequis,
|
|
hanc ob rem est homines pertaesum vi colere aevom.
|
1150
|
inde metus maculat poenarum praemia vitae.
|
|
circumretit enim vis atque iniuria quemque
|
|
atque unde exortast, ad eum plerumque revertit,
|
|
nec facilest placidam ac pacatam degere vitam
|
|
qui violat factis communia foedera pacis.
|
1155
|
etsi fallit enim divom genus humanumque,
|
|
perpetuo tamen id fore clam diffidere debet;
|
|
quippe ubi se multi per somnia saepe loquentes
|
|
aut morbo delirantes protraxe ferantur
|
|
et celata <mala> in medium et peccata dedisse.
|
1160
|
Nunc quae causa deum per magnas numina gentis
|
|
pervulgarit et ararum compleverit urbis
|
|
suscipiendaque curarit sollemnia sacra,
|
|
quae nunc in magnis florent sacra rebus locisque,
|
|
unde etiam nunc est mortalibus insitus horror,
|
1165
|
qui delubra deum nova toto suscitat orbi
|
|
terrarum et festis cogit celebrare diebus,
|
|
non ita difficilest rationem reddere verbis.
|
|
quippe etenim iam tum divom mortalia saecla
|
|
egregias animo facies vigilante videbant
|
1170
|
et magis in somnis mirando corporis auctu.
|
|
his igitur sensum tribuebant propterea quod
|
|
membra movere videbantur vocesque superbas
|
|
mittere pro facie praeclara et viribus amplis.
|
|
aeternamque dabant vitam, quia semper eorum
|
1175
|
subpeditabatur facies et forma manebat,
|
|
et tamen omnino quod tantis viribus auctos
|
|
non temere ulla vi convinci posse putabant.
|
|
fortunisque ideo longe praestare putabant,
|
|
quod mortis timor haut quemquam vexaret eorum,
|
1180
|
et simul in somnis quia multa et mira videbant
|
|
efficere et nullum capere ipsos inde laborem.
|
|
praeterea caeli rationes ordine certo
|
|
et varia annorum cernebant tempora verti
|
|
nec poterant quibus id fieret cognoscere causis.
|
1185
|
ergo perfugium sibi habebant omnia divis
|
|
tradere et illorum nutu facere omnia flecti.
|
|
in caeloque deum sedes et templa locarunt,
|
|
per caelum volvi quia nox et luna videtur,
|
|
luna dies et nox et noctis signa severa
|
1190
|
noctivagaeque faces caeli flammaeque volantes,
|
|
nubila sol imbres nix venti fulmina grando
|
|
et rapidi fremitus et murmura magna minarum.
|
|
O genus infelix humanum, talia divis
|
|
cum tribuit facta atque iras adiunxit acerbas!
|
1195
|
quantos tum gemitus ipsi sibi, quantaque nobis
|
|
volnera, quas lacrimas peperere minoribus nostris!
|
|
nec pietas ullast velatum saepe videri
|
|
vertier ad lapidem atque omnis accedere ad aras
|
|
nec procumbere humi prostratum et pandere palmas
|
1200
|
ante deum delubra nec aras sanguine multo
|
|
spargere quadrupedum nec votis nectere vota,
|
|
sed mage pacata posse omnia mente tueri.
|
|
nam cum suspicimus magni caelestia mundi
|
|
templa super stellisque micantibus aethera fixum,
|
1205
|
et venit in mentem solis lunaeque viarum,
|
|
tunc aliis oppressa malis in pectora cura
|
|
illa quoque expergefactum caput erigere infit,
|
|
ne quae forte deum nobis inmensa potestas
|
|
sit, vario motu quae candida sidera verset;
|
1210
|
temptat enim dubiam mentem rationis egestas,
|
|
ecquae nam fuerit mundi genitalis origo,
|
|
et simul ecquae sit finis, quoad moenia mundi
|
|
et taciti motus hunc possint ferre laborem,
|
|
an divinitus aeterna donata salute
|
1215
|
perpetuo possint aevi labentia tractu
|
|
inmensi validas aevi contemnere viris.
|
|
praeterea cui non animus formidine divum
|
|
contrahitur, cui non correpunt membra pavore,
|
|
fulminis horribili cum plaga torrida tellus
|
1220
|
contremit et magnum percurrunt murmura caelum?
|
|
non populi gentesque tremunt, regesque superbi
|
|
corripiunt divum percussi membra timore,
|
|
ne quod ob admissum foede dictumve superbe
|
|
poenarum grave sit solvendi tempus adauctum?
|
1225
|
summa etiam cum vis violenti per mare venti
|
|
induperatorem classis super aequora verrit
|
|
cum validis pariter legionibus atque elephantis,
|
|
non divom pacem votis adit ac prece quaesit
|
|
ventorum pavidus paces animasque secundas?
|
1230
|
ne quiquam, quoniam violento turbine saepe
|
|
correptus nihilo fertur minus ad vada leti.
|
|
usque adeo res humanas vis abdita quaedam
|
|
opterit et pulchros fascis saevasque secures
|
|
proculcare ac ludibrio sibi habere videtur.
|
1235
|
denique sub pedibus tellus cum tota vacillat
|
|
concussaeque cadunt urbes dubiaeque minantur,
|
|
quid mirum si se temnunt mortalia saecla
|
|
atque potestatis magnas mirasque relinquunt
|
|
in rebus viris divum, quae cuncta gubernent?
|
1240
|
Quod super est, ae<s at>que aurum ferrumque repertumst
|
|
et simul argenti pondus plumbique potestas,
|
|
ignis ubi ingentis silvas ardore cremarat
|
|
montibus in magnis, seu caelo fulmine misso,
|
|
sive quod inter se bellum silvestre gerentes
|
1245
|
hostibus intulerant ignem formidinis ergo,
|
|
sive quod inducti terrae bonitate volebant
|
|
pandere agros pinguis et pascua reddere rura,
|
|
sive feras interficere et ditescere praeda;
|
|
nam fovea atque igni prius est venarier ortum
|
1250
|
quam saepire plagis saltum canibusque ciere.
|
|
quicquid id est, qua cumque e causa flammeus ardor
|
|
horribili sonitu silvas exederat altis
|
|
a radicibus et terram percoxerat igni,
|
|
manabat venis ferventibus in loca terrae
|
1255
|
concava conveniens argenti rivus et auri,
|
|
aeris item et plumbi. quae cum concreta videbant
|
|
posterius claro in terra splendere colore,
|
|
tollebant nitido capti levique lepore,
|
|
et simili formata videbant esse figura
|
1260
|
atque lacunarum fuerant vestigia cuique.
|
|
tum penetrabat eos posse haec liquefacta calore
|
|
quamlibet in formam et faciem decurrere rerum,
|
|
et prorsum quamvis in acuta ac tenvia posse
|
|
mucronum duci fastigia procudendo,
|
1265
|
ut sibi tela parent silvasque ut caedere possint
|
|
materiemque dolare et levia radere tigna
|
|
et terebrare etiam ac pertundere perque forare.
|
|
nec minus argento facere haec auroque parabant
|
|
quam validi primum violentis viribus aeris,
|
1270
|
ne quiquam, quoniam cedebat victa potestas
|
|
nec poterant pariter durum sufferre laborem.
|
|
nam fuit in pretio magis <aes> aurumque iacebat
|
|
propter inutilitatem hebeti mucrone retusum;
|
|
nunc iacet aes, aurum in summum successit honorem.
|
1275
|
sic volvenda aetas commutat tempora rerum.
|
|
quod fuit in pretio, fit nullo denique honore;
|
|
porro aliud succedit et <e> contemptibus exit
|
|
inque dies magis adpetitur floretque repertum
|
|
laudibus et miro est mortalis inter honore.
|
1280
|
Nunc tibi quo pacto ferri natura reperta
|
|
sit facilest ipsi per te cognoscere, Memmi.
|
|
arma antiqua manus ungues dentesque fuerunt
|
|
et lapides et item silvarum fragmina rami
|
|
et flamma atque ignes, post quam sunt cognita primum.
|
1285
|
posterius ferri vis est aerisque reperta.
|
|
et prior aeris erat quam ferri cognitus usus,
|
|
quo facilis magis est natura et copia maior.
|
|
aere solum terrae tractabant, aereque belli
|
|
miscebant fluctus et vulnera vasta serebant
|
1290
|
et pecus atque agros adimebant; nam facile ollis
|
|
omnia cedebant armatis nuda et inerma.
|
|
inde minutatim processit ferreus ensis
|
|
versaque in obprobrium species est falcis ahenae,
|
|
et ferro coepere solum proscindere terrae
|
1295
|
exaequataque sunt creperi certamina belli.
|
|
et prius est armatum in equi conscendere costas
|
|
et moderarier hunc frenis dextraque vigere
|
|
quam biiugo curru belli temptare pericla.
|
|
et biiugo prius est quam bis coniungere binos
|
1300
|
et quam falciferos armatum escendere currus.
|
|
inde boves Lucas turrito corpore, tetras,
|
|
anguimanus, belli docuerunt volnera Poeni
|
|
sufferre et magnas Martis turbare catervas.
|
|
sic alid ex alio peperit discordia tristis,
|
1305
|
horribile humanis quod gentibus esset in armis,
|
|
inque dies belli terroribus addidit augmen.
|
|
Temptarunt etiam tauros in moenere belli
|
|
expertique sues saevos sunt mittere in hostis.
|
|
et validos partim prae se misere leones
|
1310
|
cum doctoribus armatis saevisque magistris,
|
|
qui moderarier his possent vinclisque tenere,
|
|
ne quiquam, quoniam permixta caede calentes
|
|
turbabant saevi nullo discrimine turmas,
|
|
terrificas capitum quatientis undique cristas,
|
1315
|
nec poterant equites fremitu perterrita equorum
|
|
pectora mulcere et frenis convertere in hostis.
|
|
inritata leae iaciebant corpora saltu
|
|
undique et adversum venientibus ora patebant
|
|
et nec opinantis a tergo deripiebant
|
1320
|
deplexaeque dabant in terram volnere victos,
|
|
morsibus adfixae validis atque unguibus uncis.
|
|
iactabantque suos tauri pedibusque terebant
|
|
et latera ac ventres hauribant supter equorum
|
|
cornibus et terram minitanti mente ruebant.
|
1325
|
et validis socios caedebant dentibus apri
|
|
tela infracta suo tinguentes sanguine saevi
|
|
[in se fracta suo tinguentes sanguine tela,]
|
|
permixtasque dabant equitum peditumque ruinas.
|
|
nam transversa feros exibant dentis adactus
|
1330
|
iumenta aut pedibus ventos erecta petebant,
|
|
ne quiquam, quoniam ab nervis succisa videres
|
|
concidere atque gravi terram consternere casu.
|
|
si quos ante domi domitos satis esse putabant,
|
|
effervescere cernebant in rebus agundis
|
1335
|
volneribus clamore fuga terrore tumultu,
|
|
nec poterant ullam partem redducere eorum;
|
|
diffugiebat enim varium genus omne ferarum,
|
|
ut nunc saepe boves Lucae ferro male mactae
|
|
diffugiunt, fera facta suis cum multa dedere.
|
1340
|
Sed facere id non tam vincendi spe voluerunt;
|
1347
|
quam dare quod gemerent hostes, ipsique perire,
|
|
qui numero diffidebant armisque vacabant,
|
|
si fuit ut facerent. sed vix adducor ut ante
|
1341
|
non quierint animo praesentire atque videre,
|
|
quam commune malum fieret foedumque, futurum.
|
|
et magis id possis factum contendere in omni
|
|
in variis mundis varia ratione creatis,
|
1345
|
quam certo atque uno terrarum quolibet orbi.
|
|
Nexilis ante fuit vestis quam textile tegmen.
|
1350
|
textile post ferrumst, quia ferro tela paratur,
|
|
nec ratione alia possunt tam levia gigni
|
|
insilia ac fusi, radii, scapique sonantes.
|
|
et facere ante viros lanam natura coëgit
|
|
quam muliebre genus; nam longe praestat in arte
|
1355
|
et sollertius est multo genus omne virile;
|
|
agricolae donec vitio vertere severi,
|
|
ut muliebribus id manibus concedere vellent
|
|
atque ipsi pariter durum sufferre laborem
|
|
atque opere in duro durarent membra manusque.
|
1360
|
At specimen sationis et insitionis origo
|
|
ipsa fuit rerum primum natura creatrix,
|
|
arboribus quoniam bacae glandesque caducae
|
|
tempestiva dabant pullorum examina supter;
|
|
unde etiam libitumst stirpis committere ramis
|
1365
|
et nova defodere in terram virgulta per agros.
|
|
inde aliam atque aliam culturam dulcis agelli
|
|
temptabant fructusque feros mansuescere terra
|
|
cernebant indulgendo blandeque colendo.
|
|
inque dies magis in montem succedere silvas
|
1370
|
cogebant infraque locum concedere cultis,
|
|
prata lacus rivos segetes vinetaque laeta
|
|
collibus et campis ut haberent, atque olearum
|
|
caerula distinguens inter plaga currere posset
|
|
per tumulos et convallis camposque profusa;
|
1375
|
ut nunc esse vides vario distincta lepore
|
|
omnia, quae pomis intersita dulcibus ornant
|
|
arbustisque tenent felicibus opsita circum.
|
|
At liquidas avium voces imitarier ore
|
|
ante fuit multo quam levia carmina cantu
|
1380
|
concelebrare homines possent aurisque iuvare.
|
|
et zephyri cava per calamorum sibila primum
|
|
agrestis docuere cavas inflare cicutas.
|
|
inde minutatim dulcis didicere querellas,
|
|
tibia quas fundit digitis pulsata canentum,
|
1385
|
avia per nemora ac silvas saltusque reperta,
|
|
per loca pastorum deserta atque otia dia.
|
|
[sic unum quicquid paulatim protrahit aetas
|
|
in medium ratioque in luminis eruit oras.]
|
|
haec animos ollis mulcebant atque iuvabant
|
1390
|
cum satiate cibi; nam tum sunt omnia cordi.
|
|
saepe itaque inter se prostrati in gramine molli
|
|
propter aquae rivom sub ramis arboris altae.
|
|
non magnis opibus iucunde corpora habebant,
|
|
praesertim cum tempestas ridebat et anni
|
1395
|
tempora pingebant viridantis floribus herbas.
|
|
tum ioca, tum sermo, tum dulces esse cachinni
|
|
consuerant; agrestis enim tum musa vigebat.
|
|
tum caput atque umeros plexis redimire coronis
|
|
floribus et foliis lascivia laeta movebat,
|
1400
|
atque extra numerum procedere membra moventes
|
|
duriter et duro terram pede pellere matrem;
|
|
unde oriebantur risus dulcesque cachinni,
|
|
omnia quod nova tum magis haec et mira vigebant.
|
|
et vigilantibus hinc aderant solacia somno
|
1405
|
ducere multimodis voces et flectere cantus
|
|
et supera calamos unco percurrere labro;
|
|
unde etiam vigiles nunc haec accepta tuentur.
|
|
et numerum servare genus didicere, neque hilo
|
|
maiore interea capiunt dulcedine fructum
|
1410
|
quam silvestre genus capiebat terrigenarum.
|
|
nam quod adest praesto, nisi quid cognovimus ante
|
|
suavius, in primis placet et pollere videtur,
|
|
posteriorque fere melior res illa reperta
|
|
perdit et immutat sensus ad pristina quaeque.
|
1415
|
sic odium coepit glandis, sic illa relicta
|
|
strata cubilia sunt herbis et frondibus aucta.
|
|
pellis item cecidit vestis contempta ferina;
|
|
quam reor invidia tali tunc esse repertam,
|
|
ut letum insidiis qui gessit primus obiret,
|
1420
|
et tamen inter eos distractam sanguine multo
|
|
disperiise neque in fructum convertere quisse.
|
|
tunc igitur pelles, nunc aurum et purpura curis
|
|
exercent hominum vitam belloque fatigant;
|
|
quo magis in nobis, ut opinor, culpa resedit.
|
1425
|
frigus enim nudos sine pellibus excruciabat
|
|
terrigenas; at nos nil laedit veste carere
|
|
purpurea atque auro signisque ingentibus apta,
|
|
dum plebeia tamen sit, quae defendere possit.
|
|
Ergo hominum genus in cassum frustraque laborat
|
1430
|
semper et <in> curis consumit inanibus aevom,
|
|
ni mirum quia non cognovit quae sit habendi
|
|
finis et omnino quoad crescat vera voluptas;
|
|
idque minutatim vitam provexit in altum
|
|
et belli magnos commovit funditus aestus.
|
1435
|
at vigiles mundi magnum versatile templum
|
|
sol et luna suo lustrantes lumine circum
|
|
perdocuere homines annorum tempora verti
|
|
et certa ratione geri rem atque ordine certo.
|
|
Iam validis saepti degebant turribus aevom,
|
1440
|
et divisa colebatur discretaque tellus,
|
|
tum mare velivolis florebat navibus ponti,
|
|
auxilia ac socios iam pacto foedere habebant,
|
|
carminibus cum res gestas coepere poëtae
|
|
tradere; nec multo prius sunt elementa reperta.
|
1445
|
propterea quid sit prius actum respicere aetas
|
|
nostra nequit, nisi qua ratio vestigia monstrat.
|
|
Navigia atque agri culturas moenia leges
|
|
arma vias vestes <et> cetera de genere horum,
|
|
praemia, delicias quoque vitae funditus omnis,
|
1450
|
carmina, picturas et daedala signa polita
|
|
usus et impigrae simul experientia mentis
|
|
paulatim docuit pedetemptim progredientis.
|
|
sic unum quicquid paulatim protrahit aetas
|
|
in medium ratioque in luminis erigit oras;
|
1455
|
namque alid ex alio clarescere corde videbant,
|
|
artibus ad summum donec venere cacumen.
|
|