HANNIBAL
  Hannibal, Hamilcaris filius, Karthaginiensis. si uerum est, quod Han.1.1.1
nemo dubitat, ut populus Romanus omnes gentes uirtute superarit,
non est infitiandum Hannibalem tanto praestitisse ceteros impera-
tores prudentia, quanto populus Romanus antecedat fortitudine cunc-
tas nationes. nam quotienscumque cum eo congressus est in Italia, 2.1
semper discessit superior. quod nisi domi ciuium suorum inuidia debi-
litatus esset, Romanos uidetur superare potuisse. sed multorum ob-
trectatio deuicit unius uirtutem.
  Hic autem uelut hereditate relictum odium paternum erga Romanos 3.1
sic conseruauit, ut prius animam quam id deposuerit, qui quidem, cum
patria pulsus esset et alienarum opum indigeret, numquam destiterit
animo bellare cum Romanis. nam ut omittam Philippum, quem absens 2.1.1
hostem reddidit Romanis, omnium iis temporibus potentissimus rex
Antiochus fuit. hunc tanta cupiditate incendit bellandi, ut usque a
rubro mari arma conatus sit inferre Italiae. ad quem cum legati uenis- 2.1
sent Romani, qui de eius uoluntate explorarent darentque operam
consiliis clandestinis ut Hannibalem in suspicionem regi adducerent,
tamquam ab ipsis corruptum alia atque antea sentire, neque id frustra
fecissent idque Hannibal comperisset seque ab interioribus consiliis 5
segregari uidisset, tempore dato adiit ad regem, eique cum multa de 3.1
fide sua et odio in Romanos commemorasset, hoc adiunxit: 'pater
meus' inquit 'Hamilcar puerulo me, utpote non amplius nouem annos
nato, in Hispaniam imperator proficiscens Karthagine Ioui optimo
maximo hostias immolauit. quae diuina res dum conficiebatur, quae- 4.1
siuit a me uellemne secum in castra proficisci. id cum libenter acce-
pissem atque ab eo petere coepissem ne dubitaret ducere, tum ille
"faciam" inquit, "si mihi fidem quam postulo dederis." simul me ad
aram adduxit, apud quam sacrificare instituerat, eamque ceteris re- 5
motis tenentem iurare iussit numquam me in amicitia cum Romanis
fore. id ego iusiurandum patri datum usque ad hanc aetatem ita 5.1
conseruaui, ut nemini dubium esse debeat, quin reliquo tempore eadem
mente sim futurus. quare si quid amice de Romanis cogitabis, non 6.1
imprudenter feceris, si me celaris; cum quidem bellum parabis, te
ipsum frustraberis, si non me in eo principem posueris.'
  Hac ergo qua diximus aetate cum patre in Hispaniam profectus est, 3.1.1
cuius post obitum, Hasdrubale imperatore suffecto, equitatui omni
praefuit. hoc quoque interfecto exercitus summam imperii ad eum
detulit. id Karthaginem delatum publice comprobatum est. sic Hanni- 2.1
bal minor quinque et uiginti annis natus imperator factus proximo
triennio omnes gentes Hispaniae bello subegit, Saguntum, foederatam
ciuitatem, ui expugnauit, tres exercitus maximos comparauit. ex his 3.1
unum in Africam misit, alterum cum Hasdrubale fratre in Hispania
reliquit, tertium in Italiam secum duxit. saltum Pyrenaeum transiit.
quacumque iter fecit, cum omnibus incolis conflixit: neminem nisi
uictum dimisit. ad Alpes posteaquam uenit, quae Italiam ab Gallia 4.1
seiungunt, quas nemo umquam cum exercitu ante eum praeter Hercu-
lem Graium transierat (quo facto is hodie saltus Graius appellatur), Al-
picos conantes prohibere transitu concidit, loca patefecit, itinera mu-
niit, effecit ut ea elephantus ornatus ire posset, qua antea unus homo 5
inermis uix poterat repere. hac copias traduxit in Italiamque peruenit.
  Conflixerat apud Rhodanum cum P. Cornelio Scipione consule eum- 4.1.1
que pepulerat. cum hoc eodem Clastidii apud Padum decernit sau-
ciumque inde ac fugatum dimittit. tertio idem Scipio cum collega 2.1
Tiberio Longo apud Trebiam aduersus eum uenit. cum his manum
conseruit, utrosque profligauit. inde per Ligures Appenninum transiit,
petens Etruriam. hoc itinere adeo graui morbo adficitur oculorum, ut 3.1
postea numquam dextro aeque bene usus sit. qua ualetudine cum
etiamnum premeretur lecticaque ferretur, C. Flaminium consulem
apud Trasumenum cum exercitu insidiis circumuentum occidit, neque
multo post C. Centenium praetorem cum delecta manu saltus occu- 5
pantem. hinc in Apuliam peruenit. ibi obuiam ei uenerunt duo con- 4.1
sules, C. Terentius et L. Aemilius. utriusque exercitus uno proelio
fugauit, Paulum consulem occidit et aliquot praeterea consulares, in
his Cn. Seruilium Geminum, qui superiore anno fuerat consul.
  Hac pugna pugnata Romam profectus est nullo resistente. in pro- 5.1.1
pinquis urbi montibus moratus est. cum aliquot ibi dies castra habuis-
set et Capuam reuerteretur, Q. Fabius Maximus, dictator Romanus,
in agro Falerno ei se obiecit. hic clausus locorum angustiis noctu sine 2.1
ullo detrimento exercitus se expediuit Fabioque, callidissimo impera-
tori, dedit uerba. namque obducta nocte sarmenta in cornibus iuuen-
corum deligata incendit eiusque generis multitudinem magnam dis-
palatam immisit. quo repentino obiecto uisu tantum terrorem iniecit 5
exercitui Romanorum, ut egredi extra uallum nemo sit ausus. hanc 3.1
post rem gestam non ita multis diebus M. Minucium Rufum, magi-
strum equitum pari ac dictatorem imperio, dolo productum in proelium
fugauit. Tiberium Sempronium Gracchum, iterum consulem, in Lu-
canis absens in insidias inductum sustulit. M. Claudium Marcellum, 5
quinquies consulem, apud Venusiam pari modo interfecit. longum est 4.1
omnia enumerare proelia. quare unum hoc satis erit dictum, ex quo
intellegi possit, quantus ille fuerit: quamdiu in Italia fuit, nemo ei in
acie restitit, nemo aduersus eum post Cannensem pugnam in campo
castra posuit. 5
  Hinc inuictus patriam defensum reuocatus bellum gessit aduersus 6.1.1
P. Scipionem <filium eius Scipionis>, quem ipse primo apud Rhoda-
num, iterum apud Padum, tertio apud Trebiam fugarat. cum hoc 2.1
exhaustis iam patriae facultatibus cupiuit impraesentiarum bellum
componere, quo ualentior postea congrederetur. in colloquium conue-
nit, condiciones non conuenerunt. post id factum paucis diebus apud 3.1
Zamam cum eodem conflixit; pulsus (incredibile dictu) biduo et dua-
bus noctibus Hadrumetum peruenit, quod abest ab Zama circiter milia
passuum trecenta. in hac fuga Numidae, qui simul cum eo ex acie 4.1
excesserant, insidiati sunt ei, quos non solum effugit, sed etiam ipsos
oppressit. Hadrumeti reliquos e fuga collegit, nouis dilectibus paucis
diebus multos contraxit.
  Cum in apparando acerrime esset occupatus, Karthaginienses bel- 7.1.1
lum cum Romanis composuerunt. ille nihilo setius exercitui postea
praefuit resque in Africa gessit usque ad P. Sulpicium C. Aurelium
consules. his enim magistratibus legati Karthaginienses Romam uene- 2.1
runt, qui senatui populoque Romano gratias agerent, quod cum iis
pacem fecissent, ob eamque rem corona aurea eos donarent simulque
peterent, ut obsides eorum Fregellis essent captiuique redderentur.
his ex senatus consulto responsum est: munus eorum gratum accep- 3.1
tumque esse; obsides, quo loco rogarent, futuros; captiuos non re-
missuros, quod Hannibalem, cuius opera susceptum bellum foret,
inimicissimum nomini Romano, etiamnunc cum imperio apud exer-
citum haberent itemque fratrem eius Magonem. hoc responso Kartha- 4.1
ginienses cognito Hannibalem domum et Magonem reuocarunt. huc
ut rediit, rex factus est, postquam praetor fuerat, anno secundo et
uicesimo: ut enim Romae consules, sic Karthagine quotannis annui
bini reges creabantur. in eo magistratu pari diligentia se Hannibal 5.1
praebuit, ac fuerat in bello. namque effecit ex nouis uectigalibus non
solum ut esset pecunia, quae Romanis ex foedere penderetur, sed
etiam superesset, quae in aerario reponeretur. deinde anno post M. Clau- 6.1
dio L. Furio consulibus Roma legati Karthaginem uenerunt. hos Han-
nibal ratus sui exposcendi gratia missos, priusquam iis senatus daretur,
nauem ascendit clam atque in Syriam ad Antiochum profugit. hac 7.1
re palam facta Poeni naues duas, quae eum comprehenderent, si pos-
sent consequi, miserunt, bona eius publicarunt, domum a fundamen-
tis disiecerunt, ipsum exulem iudicarunt.
  At Hannibal anno tertio, postquam domo profugerat, L. Cornelio 8.1.1
Q. Minucio consulibus, cum quinque nauibus Africam accessit in fini-
bus Cyrenaeorum, si forte Karthaginienses ad bellum Antiochi spe
fiduciaque <incitarentur>, cui iam persuaserat ut cum exercitibus in
Italiam proficisceretur. huc Magonem fratrem exciuit. id ubi Poeni re- 2.1
sciuerunt, Magonem eadem, qua fratrem, absentem adfecerunt poena.
illi desperatis rebus cum soluissent naues ac uela uentis dedissent,
Hannibal ad Antiochum peruenit. de Magonis interitu duplex memo-
ria prodita est: namque alii naufragio, alii a seruulis ipsius interfectum 5
eum scriptum reliquerunt. Antiochus autem si tam in agendo bello 3.1
consiliis eius parere uoluisset, quam in suscipiendo instituerat, pro-
pius Tiberi quam Thermopylis de summa imperii dimicasset. quem
etsi multa stulte conari uidebat, tamen nulla deseruit in re. praefuit 4.1
paucis nauibus, quas ex Syria iussus erat in Asiam ducere, iisque
aduersus Rhodiorum classem in Pamphylio mari conflixit. cum multi-
tudine aduersariorum sui superarentur, ipse quo cornu rem gessit fuit
superior. 5
  Antiocho fugato uerens ne dederetur, quod sine dubio accidisset, si 9.1.1
sui fecisset potestatem, Cretam ad Gortynios uenit, ut ibi, quo se con-
ferret, consideraret. uidit autem uir omnium callidissimus magno se 2.1
fore periculo, nisi quid prouidisset, propter auaritiam Cretensium:
magnam enim secum pecuniam portabat, de qua sciebat exisse fa-
mam. itaque capit tale consilium. amphoras complures complet 3.1
plumbo, summas operit auro et argento. has praesentibus principibus
deponit in templo Dianae, simulans se suas fortunas illorum fidei cre-
dere. his in errorem inductis statuas aeneas, quas secum portabat,
omnes sua pecunia complet easque in propatulo domi abicit. Gortynii 4.1
templum magna cura custodiunt, non tam a ceteris quam ab Hanni-
bale, ne ille inscientibus iis tolleret secumque duceret.
  Sic conseruatis suis rebus Poenus illusis Cretensibus omnibus ad 10.1.1
Prusiam in Pontum peruenit. apud quem eodem animo fuit erga Ita-
liam neque aliud quicquam egit quam regem armauit et exercuit
aduersus Romanos. quem cum uideret domesticis opibus minus esse 2.1
robustum, conciliabat ceteros reges, adiungebat bellicosas nationes.
dissidebat ab eo Pergamenus rex Eumenes, Romanis amicissimus,
bellumque inter eos gerebatur et mari et terra. sed utrobique Eumenes 3.1
plus ualebat propter Romanorum societatem; quo magis cupiebat
eum Hannibal opprimi. quem si remouisset, faciliora sibi cetera fore
arbitrabatur. ad hunc interficiundum talem iniit rationem. classe pau- 4.1
cis diebus erant decreturi. superabatur nauium multitudine: dolo erat
pugnandum, cum par non esset armis. imperauit quam plurimas uene-
natas serpentes uiuas colligi easque in uasa fictilia conici. harum cum 5.1
effecisset magnam multitudinem, die ipso, quo facturus erat nauale
proelium, classiarios conuocat iisque praecipit, omnes ut in unam Eu-
menis regis concurrant nauem, a ceteris tantum satis habeant se de-
fendere. id illos facile serpentium multitudine consecuturos. rex autem 6.1
in qua naue ueheretur, ut scirent, se facturum: quem si aut cepissent
aut interfecissent, magno iis pollicetur praemio fore. tali cohortatione 11.1.1
militum facta classis ab utrisque in proelium deducitur. quarum acie
constituta, priusquam signum pugnae daretur, Hannibal, ut palam
faceret suis, quo loco Eumenes esset, tabellarium in scapha cum ca-
duceo mittit. qui ubi ad naues aduersariorum peruenit epistulamque 2.1
ostendens se regem professus est quaerere, statim ad Eumenem de-
ductus est, quod nemo dubitabat quin aliquid de pace esset scriptum.
tabellarius ducis naue declarata suis eodem, unde erat egressus, se
recepit. at Eumenes soluta epistula nihil in ea repperit nisi quae ad 3.1
irridendum eum pertinerent. cuius etsi causam mirabatur neque re-
periebat, tamen proelium statim committere non dubitauit. horum 4.1
in concursu Bithynii Hannibalis praecepto uniuersi nauem Eumenis
adoriuntur. quorum uim rex cum sustinere non posset, fuga salutem
petit, quam consecutus non esset, nisi intra sua praesidia se recepisset,
quae in proximo litore erant collocata. reliquae Pergamenae naues cum 5.1
aduersarios premerent acrius, repente in eas uasa fictilia, de quibus
supra mentionem fecimus, conici coepta sunt. quae iacta initio risum
pugnantibus concitarunt, neque quare id fieret poterat intellegi. post- 6.1
quam autem naues suas oppletas conspexerunt serpentibus, noua re
perterriti, cum, quid potissimum uitarent, non uiderent, puppes
auerterunt seque ad sua castra nautica rettulerunt. sic Hannibal con- 7.1
silio arma Pergamenorum superauit, neque tum solum, sed saepe alias
pedestribus copiis pari prudentia pepulit aduersarios.
  Quae dum in Asia geruntur, accidit casu ut legati Prusiae Romae 12.1.1
apud T. Quintium Flamininum consularem cenarent, atque ibi de
Hannibale mentione facta ex iis unus diceret eum in Prusiae regno
esse. id postero die Flamininus senatui detulit. patres conscripti, qui 2.1
Hannibale uiuo numquam se sine insidiis futuros existimarent, lega-
tos in Bithyniam miserunt, in his Flamininum, qui ab rege peterent,
ne inimicissimum suum secum haberet sibique dederet. his Prusia 3.1
negare ausus non est; illud recusauit, ne id a se fieri postularent, quod
aduersus ius hospitii esset: ipsi, si possent, comprehenderent: locum,
ubi esset, facile inuenturos. Hannibal enim uno loco se tenebat, in
castello quod ei a rege datum erat muneri, idque sic aedificarat, ut 5
in omnibus partibus aedificii exitus haberet, scilicet uerens ne usu
ueniret, quod accidit. huc cum legati Romanorum uenissent ac multi- 4.1
tudine domum eius circumdedissent, puer ab ianua prospiciens Hanni-
bali dixit plures praeter consuetudinem armatos apparere. qui impe-
rauit ei, ut omnes fores aedificii circumiret ac propere sibi nuntiaret,
num eodem modo undique obsideretur. puer cum celeriter, quid esset, 5.1
renuntiasset omnisque exitus occupatos ostendisset, sensit id non for-
tuito factum, sed se peti neque sibi diutius uitam esse retinendam.
quam ne alieno arbitrio dimitteret, memor pristinarum uirtutum uene-
num, quod semper secum habere consuerat, sumpsit. 5
  Sic uir fortissimus, multis uariisque perfunctus laboribus, anno 13.1.1
acquieuit septuagesimo. quibus consulibus interierit, non conuenit.
namque Atticus M. Claudio Marcello Q. Fabio Labeone consulibus
mortuum in annali suo scriptum reliquit, at Polybius L. Aemilio Paulo
Cn. Baebio Tamphilo, Sulpicius autem Blitho P. Cornelio Cethego 5
M. Baebio Tamphilo. atque hic tantus uir tantisque bellis districtus 2.1
nonnihil temporis tribuit litteris. namque aliquot eius libri sunt,
Graeco sermone confecti, in eis ad Rhodios de Cn. Manlii Volsonis in
Asia rebus gestis. huius belli gesta multi memoriae prodiderunt, sed 3.1
ex his duo, qui cum eo in castris fuerunt simulque uixerunt, quamdiu
fortuna passa est, Silenus et Sosylus Lacedaemonius. atque hoc Sosylo
Hannibal litterarum Graecarum usus est doctore.
  Sed nos tempus est huius libri facere finem et Romanorum explicare 4.1
imperatores, quo facilius collatis utrorumque factis, qui uiri prae-
ferendi sint, possit iudicari.