At Iugurtha, postquam oppidum Capsam aliosque lo- 97.1.1
cos munitos et sibi utilis simul et magnam pecuniam
amiserat, ad Bocchum nuntios mittit: quam primum in
Numidiam copias adduceret; proeli faciundi tempus
adesse. quem ubi cunctari accepit et dubium belli atque 2.1
pacis rationes trahere, rursus uti antea proxumos eius
donis conrupit, ipsique Mauro pollicetur Numidiae par-
tem tertiam, si aut Romani Africa expulsi aut integris
suis finibus bellum conpositum foret. eo praemio inlec- 3.1
tus Bocchus cum magna multitudine Iugurtham adcedit.
  Ita amborum exercitu coniuncto Marium, iam in hi-
berna proficiscentem, vix decuma parte die relicua in-
vadunt, rati noctem, quae iam aderat, et victis sibi mu- 5
nimento fore et, si vicissent, nullo inpedimento, quia
locorum scientes erant, contra Romanis utrumque casum
in tenebris difficiliorem fore. igitur simul consul ex mul- 4.1
tis de hostium adventu cognovit, et ipsi hostes aderant,
et prius quam exercitus aut instrui aut sarcinas conli-
gere, denique ante quam signum aut imperium ullum
accipere quivit, equites Mauri atque Gaetuli, non acie 5
neque ullo more proeli sed catervatim, uti quosque fors
conglobaverat, in nostros incurrunt. qui omnes trepidi 5.1
inproviso metu ac tamen virtutis memores aut arma ca-
piebant aut capientis alios ab hostibus defensabant;
pars equos escendere, obviam ire hostibus; pugna latro-
cinio magis quam proelio similis fieri. sine signis, sine 5
ordinibus equites peditesque permixti cedere alius, alius
obtruncari, multi contra advorsos acerrume pugnantes
ab tergo circumveniri; neque virtus neque arma satis
tegere, quia hostes numero plures et undique circumfusi
erant. denique Romani veteres novique . . . et ob ea 10
scientes belli, si quos locus aut casus coniunxerat, orbis
facere atque ita ab omnibus partibus simul tecti et in-
structi hostium vim sustentabant. neque in eo tam aspero 98.1.1
negotio Marius territus aut magis quam antea demisso
animo fuit, sed cum turma sua, quam ex fortissumis
magis quam familiarissumis paraverat, vagari passim
ac modo laborantibus suis succurrere, modo hostis, ubi 5
confertissumi obstiterant, invadere; manu consulere
militibus, quoniam imperare conturbatis omnibus non
poterat. iamque dies consumptus erat, quom tamen 2.1
barbari nihil remittere atque, uti reges praeceperant,
noctem pro se rati acrius instare. tum Marius ex copia 3.1
rerum consilium trahit atque, uti suis receptui locus
esset, collis duos propinquos inter se occupat, quorum in
uno castris parum amplo fons aquae magnus erat, alter
usui opportunus, quia magna parte editus et praeceps 5
pauca munimenta quaerebat. ceterum apud aquam Sullam 4.1
cum equitibus noctem agitare iubet, ipse paulatim dis-
persos milites neque minus hostibus conturbatis in unum
contrahit, dein cunctos pleno gradu in collem subducit.
ita reges loci difficultate coacti proelio deterrentur, ne- 5.1
que tamen suos longius abire sinunt, sed utroque colle
multitudine circumdato effusi consedere. dein crebris 6.1
ignibus factis plerumque noctis barbari more suo laetari,
exultare, strepere vocibus; et ipsi duces feroces, quia non
fugerant, pro victoribus agere. sed ea cuncta Romanis 7.1
ex tenebris et editioribus locis facilia visu magnoque
hortamento erant. plurumum vero Marius inperitia ho- 99.1.1
stium confirmatus quam maxumum silentium haberi
iubet, ne signa quidem, uti per vigilias solebant, canere.
deinde ubi lux adventabat, defessis iam hostibus ac paulo
ante somno captis, de inproviso vigiles, item cohortium 5
turmarum legionum tubicines simul omnis signa canere,
milites clamorem tollere atque portis erumpere iubet.
Mauri atque Gaetuli, ignoto et horribili sonitu repente 2.1
exciti, neque fugere neque arma capere neque omnino
facere aut providere quicquam poterant: ita cunctos stre- 3.1
pitu clamore, nullo subveniente, nostris instantibus, tu-
multu formidine [terrore] quasi vecordia ceperat. deni-
que omnes fusi fugatique arma et signa militaria plera-
que capta, pluresque eo proelio quam omnibus superio- 5
ribus interempti. nam somno et metu insolito inpedita
fuga.