De chortalibus gallinis
chortalis est auis quae uulgo per omnes fere uillas 8.2.2.1
conspicitur, rustica, quae non dissimilis uillaticae per aucupem
decipitur—eaque plurima est in insula quam nauitae Ligu-
stico mari sitam producto nomine alitis Gallinariam uoci-
tauerunt. Africana est quam plerique Numidicam dicunt, 5
Μελεάγριδι similis, nisi quod rutilam galeam et cristam capite
gerit, quae utraque sunt in Meleagride caerulae.
  Sed ex his tribus generibus chortales feminae proprie appel- 3.1
lantur gallinae, mares autem galli, semimares capi, qui hoc
nomine uocantur cum sint castrati libidinis abolendae causa.
nec tamen id patiuntur amissis genitalibus, sed ferro candente
calcaribus inustis, quae cum ignea ui consumpta sunt, facta 5
ulcera dum consanescant, figulari creta linuntur. huius igitur 4.1
uillatici generis non spernendus est reditus, si adhibeatur
educandi scientia, quam plerique Graecorum et praecipue cele-
brauere Deliaci. sed et hi, quoniam procera corpora et animos
ad proelia pertinacis requirebant, praecipue Tanagricum genus 5
et Rhodium probabant, nec minus Calcidicum et Medicum, quod
ab imperito uulgo littera mutata Melicum appellatur. nobis 5.1
nostrum uernaculum maxime placet, omisso tamen illo studio
Graecorum, qui ferocissimum quemque alitem certaminibus et
pugnae praeparabant. nos enim censemus instituere uectigal
industrii patrisfamiliae, non rixiosarum auium lanistae, cuius 5
plerumque totum patrimonium, pignus aleae, uictor galli-
naceus pyctes abstulit.
  Igitur cui placebit sequi nostra praecepta, consideret oportet 6.1
primum quam multas et cuiusmodi parare debeat matrices,
deinde qualiter eas tutari et pascere, mox quibus anni tempo-
ribus earum partus excipere, tum demum ut incubent et ex-
cludant efficere, postremo ut commode pulli educentur operam 5
dare. his enim curis et ministeriis exercetur ratio chortalis,
quam Graeci uocant ὀρνιθοτροφίαν. parandi autem modus est 7.1
ducentorum capitum, quae pastoris unius curam distendant,
dum tamen anus sedula uel puer adhibeatur custos uagantium,
ne obsidiis hominum aut insidiatorum animalium diripiantur.
mercari porro nisi fecundissimas aues non expedit. eae sint 5
rubicundae uel infuscae plumae nigrisque pinnis, ac si fieri
poterit, omnes huius et ab hoc proximi coloris eligantur. sin
aliter, uitentur albae, quae fere cum sint molles ac minus uiuaces,
tum ne fecundae quidem facile reperiuntur, atque etiam con-
spicuae propter insigne candoris ab accipitribus et aquilis 10
saepius abripiuntur. sint ergo matrices robii coloris, quadratae, 8.1
pectorosae, magnis capitibus, rectis rutilisque cristulis, albis
auribus, et sub hac specie quam amplissimae, nec paribus
unguibus; generosissimaeque creduntur quae quinos habent
digitos, sed ita ne cruribus emineant transuersa calcaria. nam 5
quae hoc uirile gerit insigne, contumax ad concubitum dedig-
natur admittere marem, raroque fecunda etiam cum incubat,
calcis aculeis oua perfringit.
  Gallinaceos mares nisi salacissimos habere non expedit. atque 9.1
in his quoque sicut feminis idem color, idem numerus unguium,
status altior quaeritur; sublimes sanguineaeque nec obliquae
cristae, rauidi uel nigrantes oculi, breuia et adunca rostra,
maximae candidissimaeque aures, paleae ex rutilo albicantes, 5
quae uelut incanae barbae dependent; iubae deinde uariae uel
ex auro flauae, per colla ceruicesque in umeros diffusae; tum 10.1
lata et musculosa pectora, lacertosaeque similes brachiis alae;
tum procerissimae caudae duplici ordine singulis utrimque
prominentibus pinnis inflexae; quin etiam uasta femina et
frequenter horrentibus plumis hirta, robusta crura nec longa sed 5
infestis uelut sudibus nocenter armata. mores autem, quamuis 11.1
non ad pugnam neque ad uictoriae laudem praeparentur, maxime
tamen generosi probantur, ut sint elati, alacres, uigilaces et ad
saepius canendum prompti, nec qui facile terreantur. nam
interdum resistere debent et protegere coniugalem gregem, quin 5
et attollentem minas serpentem uel aliud noxium animal inter-
ficere.
  Talibus autem maribus quinae singulis feminae comparantur. 12.1
nam Rhodii generis aut Medici propter grauitatem neque patres
nimis salaces nec fecundae matres, quae tamen ternae singulis
maritantur. et cum pauca oua posuerunt, inertes ad incubandum
multoque magis ad excludendum, raro fetus suos educant. itaque 5
quibus cordi est ea genera propter corporum speciem possidere,
cum exceperunt oua generosarum, uulgaribus gallinis subiciunt,
ut ab his excusi pulli nutriantur. Tanagrici plerumque Rhodiis 13.1
et Medicis amplitudine pares non multum moribus a uernaculis
distant, sicut et Calcidici. omnium tamen horum generum nothi
sunt optimi pulli, quos conceptos ex peregrinis maribus nostra-
tes ediderunt, et salacitatem fecunditatemque uernaculam reti- 5
nent. pumileas aues, nisi quem humilitas earum delectat, nec 14.1
propter fecunditatem nec propter alium reditum nimium probo,
tam hercule quam nec pugnacem nec rixosae libidinis marem.
nam plerumque ceteros infestat, et non patitur inire feminas,
cum ipse pluribus sufficere non queat. inpedienda est itaque 15.1
procacitas eius anpullaceo corio, quod cum in orbiculum for-
matum est, media pars eius rescinditur, et per excisam partem
galli pes inseritur, eaque quasi compede cohibentur feri mores.
  Sed, ut proposui, iam de tutela generis uniuersi praecipiam. 5