REI RVSTICAE
LIBER TERTIVS
SVRCVLARIS PRIOR
TERTIVS LIBER HAEC CONTINET
I. Quod genus uitis conueniat cuique solo et statui caeli. 3.ca.1.1
II. Quae uites suburbanis regionibus ad escam conserendae 2.1
sunt.
III. Quae uites diffusionis causa deponendae. 3.1
IV. Nomina et qualitates minus aut magis generosarum 4.1
uitium.
V. Disputationem, qua colligitur nihil rusticis magis ex- 5.1
pedire quam uineas colere.
VI. Quantum debeat agricola ex deposito malleolo redigere. 6.1
VII. Quantum in singula iugera uini facere. 7.1
VIII. Quot iugera debeat unus uinitor colere. 8.1
IX. Quali solo et quomodo uitiarium faciundum sit. 9.1
X. Qualis et ex quibus partibus uitis malleolus legendus sit. 10.1
XI. Quomodo fecunditatem uitis explores. 11.1
XII. Quomodo Aminneas uineas feraces facias. 12.1
XIII. Quae spectandae sint qualitates in eo solo, quod uineis 13.1
destinaueris.
XIV. Quomodo terra pastinetur. 14.1
XV. Quot modis uitis ponatur aut in prouinciis aut in Italia. 15.1
XVI. Meliorem esse positionem pastinato solo quam in nouali 16.1
factis scrobibus aut sulcis.
XVII. Quae mensura pastinandi soli uineis abunde sit. 17.1
XVIII. Quemadmodum et quibus temporibus conserenda sit 18.1
uitis.
XIX. Quae obseruare debeat, qui uitem serit. 19.1
XX. Contra Iuli Attici positionem, qui contortum malleolum 20.1
ponit.
XXI. Quam longus debeat esse malleolus. 21.1
XXII. Quot genera uitium ponenda sint. 22.1
XXIII. Utrum distinctis uitium generibus horti conserendi sint 23.1
an consemineae uineae faciendae.
    Hactenus aruorum cultus, 1.1.1
ut ait praestantissimus poeta. nihil enim prohibet nos, Publi Siluine,
de isdem rebus dicturos celeberrimi carminis auspicari principio.
sequitur arborum cura, quae pars rei rusticae uel maxima est.
earum species diuersae et multiformes sunt, quippe uarii generis, 5
sicut auctor idem refert,
      nullis hominum cogentibus ipsae
    sponte sua ueniunt,
multae etiam nostra manu satae procedunt.
sed quae non ope 2.1
humana gignuntur, siluestres ac ferae sui cui<us>que ingenii poma
uel semina gerunt; at quibus labor adhibetur, magis aptae sunt
frugibus. de eo igitur prius genere dicendum est, quod nobis ali-
menta praebet, idque tripertito diuiditur: nam ex surculo uel arbor 5
procedit, ut oleae, uel frutex, ut palmae campestris, uel tertium
quiddam, quod nec arborem nec fruticem proprie dixerimus, ut est
uitis.
  Hanc nos ceteris stirpibus iure praeponimus non tantum fructus 3.1
dulcedine sed etiam facilitate, per quam omni paene regione et
omni declinatione mundi, nisi tamen glaciali uel praeferuida, curae
mortalium respondet; tamque felix campis quam collibus prouenit,
et in densa non minus quam in resoluta, s<ed> aeque etiam gracili 5
atque pingui materia siccaque et uliginosa;
tum sola maxime ut- 4.1
cumque patitur intemperiem caeli uel sub axe frigido uel aestuoso
procellosoque. refert tamen cuius generis aut quo habitu uitem pro
regionis statu colere censeas: neque enim omni caelo soloue cultus
idem neque est idem stirpis eius genus, quodque praecipuum est ex 5
omnibus, non facile dictu est, cum suum cuique regioni magis aut
minus aptum esse doceat usus.
  Exploratum tamen habebit prudens agricola genus uitis habile 5.1
campo, quod nebulas pruinamque sine noxa perfert, colli, quod
siccitatem uentosque patitur; pingui et uberi dabit agro gracilem
uitem nec natura nimis fecundam, macro feracem, terrae densae
uehementem multaque materia frondentem, resoluto et laeto solo 5
rari sarmenti; umido loco sciet non recte mandari fructum teneri et
amplioris acini sed call<os>i et angusti frequentisque uinacei, sicco
recte contribui diuersae naturae semina.
  Sed et post haec non ignorabit dominus loci plus posse qualita- 6.1
tem caeli frigidam uel calidam, siccam uel roscidam, grandinosam
uentosamque uel placidam, serenam uel nebulosam;
frigidaeque 7.1
aut nebulosae duorum generum uites aptabit, seu praecoques, qua-
rum maturitas frugum praecurrit hiemem, seu firmi durique acini,
quarum inter caligines uuae deflorescunt et mox gelicidiis ac pruinis,
ut aliarum caloribus, mitescunt; uentoso quoque et tumultuoso statu 5
caeli fidenter easdem tenaces ac duri acini committet, rursus calido
teneriores uberioresque concredet; sicco destinabit eas, quae pluuiis
aut continuis roribus putrescunt, roscido, quae siccitatibus laborant,
grandinoso, quae foliis duris latisque sunt, quo melius protegant
fructum. nam placida et serena regio nullam non recipit, commo- 10
dissime tamen eam, cuius uel uuae uel acina celeriter decidunt.
  Ac si uoto est eligendus uineis locus et status caeli, sicut cen- 8.1
set uerissime Celsus, optimum est solum nec densum nimis nec
resolutum, soluto tamen propius, nec exile nec laetissimum, proxi-
mum tamen uberi, nec campestre nec praeceps, simile tamen edito
campo, nec siccum nec uliginosum, modice tamen roscidum, quod 5
fontibus non in summo, non in profundo terrae scaturriat sed ut
uicinum radicibus umorem sumministret,
eumque nec ama- 9.1
rum nec salsum, ne saporem uini corrumpat et incrementa uiren-
tium uelut quadam scabra rubigine coerceat, si modo credimus
Vergilio dicenti:
    salsa autem tellus, et quae perhibetur amara 5
    frugibus infelix; ea nec mansuescit arando
    nec baccho genus aut pomis sua nomina seruat.
  caelum porro neque niuale uinea, sicut praedixi, nec rursus 10.1
aestuosum desiderat, calido tamen potius quam frigido laetatur,
imbribus magis quam serenitatibus offenditur et solo sicco quam
nimis pluuio est amicior; perflatu modico lenique gaudet, procellis
obnoxia est. atque haec maxime probabilis caeli et soli qualitas. 5
  Vitis autem uel ad escam uel ad effusionem deponitur. ad escam 2.1.1
non expedit instituere uineta, nisi cum tam suburbanus est ager, ut
ratio postulet inconditum fructum mercantibus uelut pomum
uendere. quae cum talis est conditio, maxime praecoques et dura-
cinae, tum denique purpureae et bumasti dactylique et Rhodiae, 5
Libycae quoque et cerauniae,
nec solum, quae iocunditate 2.1
saporis, uerum etiam, quae specie commendari possunt, conseri
debent, ut stephanitae, ut tripedaneae, ut unciariae, ut cydonitae,
item quarum uuae temporibus hiemis durabiles uasis conduntur,
ut uennuculae, ut nuper in hos usus exploratae Numisianae. 5
  At ubi uino consulimus, uitis eligitur, quae et in fructu ualet 3.1
et in materia, quod alterum ad reditus coloni, alterum ad diuturni-
tatem stirpis plurimum confert.
sed ea tum praecipua est, si 4.1
nec nimis celeriter frondet et primo quoque tempore deflorescit,
nec nimis tarde mitescit, quin etiam pruinas et caliginem et carbun-
culum facile propulsat, eademque nec imbribus putrescit nec sic-
citatibus abolescit. 5
  Talis nobis eligatur uel mediocriter fecunda, si modo is locus 5.1
habetur, in quo gustus nobilis pretiosusque fluit. nam si sordidus
aut uilis est, feracissimam quamque serere conducit, ut multiplica-
tione frugum reditus augeatur.
fere autem omni statu locorum 6.1
campestria largius uinum sed iucundius adferunt collina, quae
tamen ipsa modico statu caeli magis exuberant Aquiloni prona, sed
sunt generosiora sub Austro.
  Nec dubium, quin sit ea nonnullarum uitium natura, ut pro 7.1
locorum situ bonitate uini modo uincat, modo superetur. solae
traduntur Aminneae, excepto caeli statu nimis frigido, ubicumque
sint, etiam si degenerent sibi comparatae, magis aut minus probi
gustus uina praebere, ceteras omnis sapore praecedere. 5
ea<e> 8.1
cum sint unius nominis, non unam speciem gerunt: duas germanas
cognouimus, quarum minor ocius et melius deflorescit, habilis
arbori nec non iugo; illic pinguem terram, hic mediocrem desiderat
longeque praecedit maiorem, quia et imbres et uentos fortius 5
patitur.
nam maior celeriter in flore corrumpitur et magis in 9.1
iugis quam in arboribus, ideoque non est uineis apta, uix etiam
arbusto, nisi praepingui et uiuida terra; nam nec mediocri ualet,
multoque minus in exili; prolixarum frequentia materiarum folio-
rumque et uuarum et acinorum magnitudine dinoscitur; internodiis 5
quoque rarior largis fructibus a minore superatur, gustu non uinci-
tur. et hae quidem utraeque Aminneae.
  Verum et aliae duae geminae ab eo, quod duplicis uuas exi- 10.1
gunt, cognomen trahunt, austerioris uini sed aeque perennis.
duarum minor uulgo notissima, quippe Campaniae celeberrimos
Vesuuii colles Surrentinosque uestit; hilaris inter aestiuos Fauonii
flatus, Austris adfligitur. 5
ceteris itaque partibus Italiae non 11.1
tam uineis quam arbusto est idonea, cum praedictis regionibus
commodissime iugum sustineat. materiam fructumque, nisi quod
duplicem, non absimilem minori germanae gerit, sicut maior gemina
maiori germanae, quae tamen minor hoc melior est, quod fecundior 5
etiam mediocri solo; nam illam nisi praepingui terrae non respon-
dere iam dictum est.
  Lanatam quoque Aminneam quidam maxime probant, quae 12.1
hoc uocabulum non ideo usurpat, quod sola ex omnibus Aminneis,
uerum quod praecipue canescit lanugine; sane boni uini, sed lenioris
quam superiores; crebram quoque materiam fundit atque ideo
propter pampini densitatem parum saepe recte deflorescit eademque 5
maturo fructu celeriter putrescit.
  Super hunc numerum, quem rettulimus, singularis habetur 13.1
Aminnea maiori germanae non dissimilis prima specie pampini et
trunci, sed uini sapore aliquanto inferior, quamuis generosissimis
sit proxima, praeferenda etiam propriis uirtutibus: nam et feracior
et flore melius exuitur spissasque et albidas uuas ac tumidioris acini 5
gerit, gracili aruo non desciscit atque ideo inter uberrimas uites
numeratur.
  Nomentaneae uini nobilitate subsequuntur Aminneas, fecundi- 14.1
tate uero etiam praeueniunt, quippe cum se frequenter inpleant et
id, quod ediderunt, optime tuentur. sed earum quoque feracior est
minor, cuius et folium parcius scinditur et materia non ita rubet ut
maioris, a quo colore rubellanae nuncupantur eaedemque faeciniae, 5
quod plus quam ceterae faecis adferunt.
id tamen incommo- 15.1
dum repensant uuarum multitudine, quas et in iugo[s] et in arbore
melius exhibent. uentos et imbres ualenter sufferunt; celeriter
deflorescunt et ideo cito mitescunt omnis incommodi patientes
praeter caloris; nam quia minuti acini et durae cutis uuas habent, 5
aestibus contrahuntur; pinguique aruo maxime gaudent, quod
ubertatem aliquam natura gracilibus et exilibus uuis praebere
ualet;
frigidum ac roscidum solum et caelum commodissime 16.1
sustine<n>t, sicut eugeniae, dum sunt in Albano colle (nam mutato
loco uix nomini suo respondent), nec minus Allobrogicae, quarum
uini iocunditas cum regione mutatur.
  Magnis etiam dotibus tres ap[p]ianae commendantur, omnes 17.1
feraces, iugoque et arboribus satis idoneae, generosior tamen una,
quae nudis foliis est; nam duae lanatae, quamuis frondibus et palmi-
tum pare<s> facie, fluxurae qualitate sunt dispariles, quoniam tar-
dius altera recipiet cariem uetustatis; 5
pingui solo feracissimae, 18.1
mediocri quoque fecundae; praecoquis fructus, ideoque frigidis
locis aptissimae; uini dulcis, sed capiti neruisque uenisque non
aptae; nisi mature lectae, pluuiis uentisque et apibus adferunt
praedam, quarum uocabulo propter hanc populationem cognomi- 5
nantur.
  Atque hae pretiosi gustus celeberrimae. possunt tamen etiam 19.1
secundae notae uites prouentu et ubertate commendari, qualis est
Biturica, qualis balisca, quarum minorem coccolobin uocant His-
pani, longe omnium primis utraeque proximae: nam et uetustatem
uinum earum patitur et ad bonitatem aliquam per annos uenit. 20.1
iam uero ipsae fecunditate praestant omnibus, quas ante rettuli, tum
etiam patientia, quippe turbines imbresque fortissime sustinent et
commode fluunt nec deficiunt macro solo, frigora melius quam
umores sustinent, umores commodius quam siccitates, nec caloribus 5
tamen contristantur.
  Visulla deinde ab iis et minor argitis terrae mediocritate 21.1
laetantur, nam in pingui nimi<i>s uiribus luxuriant, in macra tenues
et uacuae fructu ueniunt, amiciores iugo quam arboribus; sed
argitis etiam in sublimibus fertilis uastis materiis et uuis exuberat.
humillimis tabulatis aptior uisulla breuem materiam, durum 22.1
folium et latum exigit, cuius amplitudine fructus suos optime
aduersus grandinem tuetur. qui tamen nisi primo quoque tempore
maturi legantur, ad terram decidunt; umoribus etiam, priusquam
defluant, putrescunt. 5
  Sunt et heluolae, quas nonnulli uarias appellant, neque pur- 23.1
pureae neque nigrae, ab heluo, nisi fallor, colore uocitatae. melior
est nigrior abundantia uini, sed haec sapore pretio<sio>r; color
acinorum in neutra conspicitur aequalis atque utraque candidi
musti. alterna uice annorum plus aut minus adferunt; melius arbo- 5
rem sed et iugum commode uestiunt, mediocri quoque solo fe-
cundae sicut Preciae minor et maior; sed hae[c] generositate uini
magis commendantur et frequentibus materiis frondent et cito
maturescunt.
  Albuelis utilior his, ut ait Celsus, in colle quam in campo, in 24.1
arbore quam in iugo, in summa arbore quam in ima ferax et materiae
frequentis et uuae. nam <quae> Graeculae uites sunt, ut Mareoticae,
Thasiae, p<s>ithiae, Sophortiae, sicut habent probabilem gustum,
ita nostris regionibus et raritate uuarum et acinorum exiguitate 5
minus fluunt; inerticula tamen nigra, quam quidam Graeci amargion
appellant, potest in secunda quasi tribu esse, quod et boni uini est et
innoxia, quoniam nomen traxit, quod iners habetur in tentandis
neruis, quamuis gustu non sit hebes.
  Tertium gradum facit earum Celsus, quae fecunditate sola 25.1
commendantur, ut tres heluennacae, quarum duae maiores nequi-
quam minori bonitate et abundantia musti pares habentur—earum
altera, quam Galliarum incolae marcum uocant, mediocris uini est,
et altera, quam longam appellant, eandemque canam, sordidi uini 5
nec tam largi quam ex numero uuarum prima specie promittit; 26.1
minima et optima e tribus facillime folio dinoscitur: nam rotundissi-
mum omnium id gerit atque est laudabilis, quod siccitates maxime
perfert, quod frigora sustinet dum tamen sine imbribus, quod non-
nullis locis etiam uinum eius in uetustatem diffunditur, quod prae- 5
cipue sola macerrimum quoque solum fertilitate sua commendat—,
ut spionia, dapsilis musto sed amplitudine[m] magis uuarum 27.1
quam numero fertilis, ut Holconia, ut Murgentina eademque Pom-
peiana, ut Numisiana, u<t> uennucula[e] eademque scirpicula atque
rabucula, ut nigra Fregellana et Mettica, ut Rhaetica, ut omnium,
quas cognouimus, copiosissima arcelaca maior, a multis argitis 5
falso existimata.
  Nam has nuper mihi cognitas, pergulanam dico et hirtiolam 28.1
ferreolamque, non facile adseuerem, quo gradu habendae sint, quod,
etsi satis fecundas scio, nondum tamen de bonitate uini, quod
adferunt, iudicare potui. unam etiam praecoquem uitem nobis ante
hoc tempus incognitam Graeca consuetudine dracontion uocitari 5
comperimus, quae fecunditate uel arcelacae baliscaeque et Bituricae
comparari possit, generositate uini Aminneae.
  Multa praeterea genera sunt uitium, quarum nec numerum 29.1
nec adpellationes cum certa fide referre possumus. neque, ut ait
poeta, numerum comprehendere refert,
    quem qui scire uelit, Libyci uelit aequoris idem
    dicere, quam multae Zephyro turbentur harenae. 5
  quippe universae regiones regionumque paene singulae partes 30.1
habent propria uitium genera, quae consuetudine sua denominant;
quaedam etiam stirpes cum locis uocabula mutauerunt, quaedam
propter mutationem locorum, sicut supra diximus, etiam a qualitate
sua decesserunt, ita ut dinosci non possint, ideoque in hac ipsa 5
Italia, ne[c] dicam in tam diffuso terrarum orbe, uicinae nationes
nominibus earum discrepant uariantque uocabula.
quare pru- 31.1
dentis magistri est eiusmodi nomenclationis aucupio, quo potiri
nequea<n>t, studiosos non demorari, sed illud in totum praecipere,
quod et Celsus ait et ante eum Marcus Cato, nullum genus uitium
conserendum esse, nisi fama, nullum diutius conseruandum, nisi 5
experimento probatum. Atque ubi multa inuitabunt regionis
commoda, ut nobilem uitem conseramus, generosam
requiremus, inquit Iulius Graecinus; ubi nihil erit aut non
multum, quod proritet, feracitatem potius sequemur,
quae non eadem portione uincitur pretio quam uincit 10
abundantia.
  Sed de hac sententia quamquam et ipse paulo ante idem cen- 32.1
suerim, quid tamen arcanius iudicem, suo loco mox dicam. Pro-
positum est enim docere, qua ratione uineae pariter feraces et pre-
tiosae fluxurae possint constitui.
  Nunc, priusquam de satione uitium disseram, non alienum 3.1.1
puto uelut quoddam fundamentum iacere disputationi futurae, ut
ante perpensum et exploratum habeamus, an locupletet patrem
familiae uinearum cultus. est enim paene adhuc superuacuum de
his conserendis praecipere, dum, quod prius est, nondum conceda- 5
tur, an omnino sint habendae, idque adeo plurimi dubitent, ut
multi refugiant et reformident talem positionem ruris atque optabi-
liorem pratorum possessionem pascuorumque uel siluae caeduae
iudicent.
nam de arbusto etiam inter auctores non exigua pugna 2.1
fuit abnuente Saserna genus id ruris, Tremelio maxime probante.
sed et hanc sententiam suo loco aestimabimus.
  Interim studiosi agricolationis hoc primum docendi sunt uberri-
mum esse reditum uinearum. atque, ut omittam ueterem illam 5
felicitatem aruorum, quibus et ante iam Cato Marcus et mox Varro
Terentius prodidit singula iugera uinearum sescenas urnas uini
praebuisse—id enim maxime adseuerat in primo libro rerum
rusticarum Varro—nec una regione prouenire solitum, uerum et in
Fauentino agro et in Gallico, qui nunc Piceno contribuitur, 10
his 3.1
certe temporibus Nomentana regio celeberrima fama est inlustris et
praecipue quam possidet Seneca, uir excellentis ingenii atque
doctrinae, cuius in praediis uinearum iugera singula culleos octonos
reddidisse plerumque conpertum est. 5
  Nam illa uidentur prodigialiter in nostris Caeretanis accidisse, ut
aliqua uitis apud te excederet uuarum numerum duorum milium, ut
apud me octingenae stirpes insitae intra biennium septenos culleos
peraequarent, ut primae uineae centenas amphoras iugeratim prae-
berent, cum prata et pascua et siluae, si centenos sestertios singula 10
iugera efficiant, optime domino consulere uideantur.
nam 4.1
frumenta maiorem quidem partem Italiae quando cum quarto
responderint, uix meminisse possimus.
  Cur ergo res infamis est? Non quidem suo, sed hominum
inquit uitio Graecinus, primum quod in explorandis seminibus 5
nemo adhibet diligentiam et ideo pessimi generis plerique uineta
conserunt, deinde sata non ita nutriunt, ut ante conualescant ac
prosiliant, quam retorrescant, sed et si forte adoleuerint, negle-
genter colunt.
iam illud a principio nihil referre censent, quem 5.1
locum conserant, immo etiam sedi <e>ligunt deterrimam partem
agrorum, tamquam sola sit huic stirpi maxime terra idonea, quae
nihil aliud ferre possit. sed ne ponendi quidem rationem aut perspi-
ciunt aut perspectam exequuntur; tum etiam dotem, id est instru- 5
mentum, raro uineis praeparant, cum ea res, si omissa sit, plurimas
operas nec minus arcam patris familiae semper exhauriat.
fruc- 6.1
tum uero plerique quam uberrime praesentem consectantur nec
prouident futuro tempori, sed quasi plane in diem uiuant, sic
inperant uitibus et eas ita multis palmitibus onerant, ut posteritati
non consulant. haec omnia uel certe plurima ex his cum commise- 5
runt, quiduis malunt quam suam culpam confiteri querunturque
non respondere sibi uineta, quae uel per auaritiam uel inscientia uel
per neglegentiam perdiderunt.
  At si quis cum scientia sociauerit diligentiam, non, ut ego 7.1
existimem, <amphoras percipiet> trecenas uel certe ducenas. sed
Graecinus, minimum conputans, licet inquit amphoras uicenas
percipiant ex singulis iugeribus, omnis istos, qui fae-
num suum et holera amplexantur, incremento patri- 5
monii facile superabunt; nec in hoc errat, quippe, ut diligens
ratiocinator calculo posito uidet, id genus agricolationis maxime rei
familiari conducere.
  Nam ut amplissimas inpensas uineae poscant, non tamen 8.1
excedunt septem iugera unius operam uinitoris, quem uulgus
quidem parui aeris uel de lapide noxium posse conparari putat. sed
ego plurimorum opinioni dissentiens pretiosum uinitorem in primis
esse censeo, isque sit licet emptus sex uel potius sestertiis octo 5
milibus; tum ipsum solum septem iugerum totidem milibus num-
morum partum uineasque cum sua dote, id est cum pedamentis et
uiminibus, binis milibus in singula iugera positas duco. fit tamen in
assem consummatum pretium sestertiorum uiginti nouem milium.
huc accedunt semisses usurarum sestertia tria milia et quadrin- 9.1
genti octoginta nummi biennii temporis, quo uelut infantia uinea-
rum cessat a fructu. fit in assem summa sortis et usurarum triginta
duorum milium quadringentorum octoginta nummorum.
  Quod quasi nomen si, ut fenerator cum debitore, ita rusticus cum 5
uineis suis fecerit, eius summae ut in perpetuum praedictam usuram
semissium dominus constituat, percipere debet in annos singulos
mille nongentos quinquaginta sestertios nummos, qua conputatione
uincet tamen reditus septem iugerum, secundum opinionem Grae-
cini, usuram triginta duorum milium quadringentorum octoginta 10
nummorum;
quippe, ut deterrimi generis sint uineae, tamen, 10.1
si cultae, singulos utique culleos uini singula earum iugera peraequa-
bunt, utque trecentis nummis quadragenae urnae ueneant, quod
minimum pretium est annonae, consummant tamen septeni cullei
sestertia duo milia et centum nummos. ea porro summa excedit 5
usuram semissium.
  Atque hic calculus, quem posuimus, Graecini rationem con- 11.1
tinet. sed nos extirpanda uineta censemus, quorum singula iugera
minus quam ternos culleos praebent. et adhuc tamen sic conputaui-
mus, quasi nullae sint uiuiradices, quae de pastinato eximantur, cum
sola ea res omnem inpensam terreni pretio suo liberet, si modo non 5
prouincialis sed Italicus ager est.
  Neque id cuiquam dubium esse debet, cum et nostram et 12.1
Iuli Attici rationem dispexerit. nos enim uicena milia malleolum per
uineae iugerum inter ordines pangimus, ille minus quattuor milibus
deponit. cuius ut uincat ratio, nullus tamen uel iniquissimus locus
non maiorem quaestum reddet quam acceperit inpensam: 5
si- 13.1
quidem, ut cultoris neglegentia sex milia seminum intereant, reliqua
tamen decem milia tribus milibus nummorum libenter et cum lucro
redemptore<s> mer<c>ant<ur>, quae summa tertia parte superat
duo milia sestertiorum, quanti constare iugerum uinearum praedixi- 5
mus. quamquam nostra cura in tantum iam processit, ut non inuiti
sestertiis sescenis nummis singula milia uiuiradicis a me rustici
mercentur,
sed uix istud alius praestiterit: nam nec quisquam 14.1
nobis facile crediderit tantam in agellis esse nostris abundantiam
uini, quantam tu, Siluine, nouisti. mediocre itaque uulgatumque
pretium uiuiradicis posui, quo celerius, nullo dissentiente, perduci
possent in nostram sententiam, qui propter ignorantiam genus hoc 5
agricolationis reformidant.
  Siue ergo pastinationis reditus seu futurarum spes uindemia- 15.1
rum cohortari nos debet ad positionem uinearum; quas quoniam
docuimus rationis esse conserere, nunc institutionis earum prae-
cepta dabimus.
  Cui uineta facere cordi est, praecipue caueat, ne alienae potius 4.1.1
curae quam suae credere uelit, neue mercetur uiuiradicem sed genus
surculi probatissimum domi conserat faciatque uitiarium, ex quo
possit agrum uineis uestire. nam quae peregrina ex diuersa regione
semina transferuntur, minus sunt familiaria nostro solo quam 5
uernacula, eoque uelut alienigena reformidant mutatam caeli locique
positionem;
sed nec certam generositatis fidem pollicentur, cum 2.1
sit incertum, an is, qui conseruerit ea, diligenter exploratum pro-
batumque genus surculi deposuerit. quam ob rem bienni spatium
longum esse minime existimandum est, intra quod utique tem-
pestiuitas seminum respondet, cum semper, ut dixi, plurimum 5
retulerit exquisiti generis stirpem deposuisse.
  Post hoc deinde meminerit accurate locum uineis eligere, de 3.1
quo cum iudicauerit, maximam diligentiam sciat adhibendam pasti-
nationi, quam cum peregerit, non minore cura uitem conserat, et
cum posuerit, summa sedulitate culturae seruiat. id enim quasi
caput et columen est inpensarum, quoniam in eo consistit, melius an 5
sequius terrae mandauerit paterfamilias pecuniam in otio tractare.
igitur unumquodque eorum, quae proposui, suo iam persequar
ordine.