| De pecore et pecorum magistris | |
| Proxima est cura de seruis, cui quemque officio | 1.8.1.1 |
| praeponere conueniat quosque et qualibus operibus desti- | |
| nare. igitur praemoneo ne uilicum ex eo genere seruorum, | |
| qui corpore placuerunt, instituamus, ne ex eo quidem or- | |
| dine, qui urbanas ac delicatas artis exercuerit. socors et | 2.1 |
| somniculosum genus id mancupiorum, otiis, campo, circo, | |
| theatris, aleae, popinae, lupanaribus consuetum, numquam | |
| non easdem ineptias somniat, quas cum in agri culturam | |
| transtulit, non tantum in ipso seruo quantum in uniuersa | 5 |
| re detrimenti dominus capit. eligendus est rusticis operi- | |
| bus ab infante duratus et inspectus experimentis. si ta- | |
| men is non erit, de iis praeficiatur, qui seruitutem laborio- | |
| sam tolerauerunt, iamque is transcenderit aetatem primae | 3.1 |
| iuuentae nec dum senectutis adtigerit, illa ne et auctorita- | |
| tem detrahat ad imperium, quoniam maiores dedignentur | |
| parere adolescentulo, haec ne laboriosissimo succumbat | |
| operi. mediae igitur sit aetatis et firmi roboris, peritus | 5 |
| rerum rusticarum aut certe maximae curae, quo celerius | |
| addiscat. nam non est nostri negotii alterum imperare et | |
| alterum docere; neque enim recte opus exigere ualet, qui | 4.1 |
| quid aut qualiter faciendum sit ab subiecto discit. potest | |
| etiam inlitteratus, dum modo tenacissimae memoriae, rem | |
| satis commode administrare. eius modi uilicum Cornelius | |
| Celsus ait, saepius nummos domino quam librum adferre, | 5 |
| quia nescius litterarum uel ipse minus possit rationes con- | |
| fingere uel per alium propter conscientiam fraudis timeat. | |
| sed qualicumque uilico contubernalis mulier adsignanda est, | 5.1 |
| quae et contineat eum et in quibusdam rebus tamen ad- | |
| iuuet, eidemque actori praecipiendum est, ne conuictum | |
| cum domestico multoque minus cum extero habeat. non | |
| numquam tamen eum, quem adsidue sedulum et fortem | 5 |
| in operibus administrandis cognouerit, honoris causa mensae | |
| suae die festo dignetur adhibere. sacrificia, nisi ex prae- | |
| cepto domini, ne fecerit. haruspices sagasque, quae utra- | 6.1 |
| que genera uana superstitione rudis animos ad inpensas | |
| ac deinceps ad flagitia conpellunt, ne admiserit, neque | |
| urbem neque ullas nundinas nouerit, nisi emendae uenden- | |
| daeue pertinentis ad se rei causa. uilicus enim, quod ait | 7.1 |
| Cato, ambulator esse non debet nec egredi terminos, | |
| nisi ut addiscat aliquam culturam, et hoc si ita in uicino est, | |
| ut re manere possit. semitas nouosque limites in agro fieri | |
| ne patiatur, neue hospitem, nisi amicum familiaremque do- | 5 |
| mini necessarium, receperit. ut ab his arcendus, ita exhor- | 8.1 |
| tandus est ad instrumentorum ferramentorumque curam, ut | |
| duplicia, quam numerus seruorum exigit, refecta et repo- | |
| sita custodiat, ne quid a uicino petendum sit, quia plus in | |
| operis seruorum quam in pretio rerum eius modi consumitur. | 5 |
| cultam uestitamque familiam magis utiliter quam delicate | 9.1 |
| habeat munitamque diligenter a uento, frigore pluuiaque, | |
| quae cuncta prohibentur pellibus manicatis, centonibus con- | |
| fectis uel sagis cucullis. id si fiat, nullus dies tam into- | |
| lerabilis est, quo non sub diuo moliri aliquid possit. nec | 10.1 |
| tantum operis agrestis sit artifex, sed et animi, quantum | |
| seruile patitur ingenium, uirtutibus instructus, ut neque re- | |
| misse neque crudeliter imperet semperque aliquos ex | |
| melioribus foueat, parcat tamen etiam minus bonis, ita ut | 5 |
| potius timeant eius seueritatem, quam crudelitatem dete- | |
| stentur. id contingere poterit, si maluerit custodire subiec- | |
| tos, ne peccent, quam neglegentia sua conmittere, ut pu- | |
| niat delinquentis. nulla est autem maior uel nequissimi | 11.1 |
| hominis custodia quam operis exactio, ut iusta reddantur, | |
| ut uilicus semper se repraesentet. sic enim et magistri | |
| singulorum officiorum sedulo munia sua exsequuntur, et | |
| ceteri post fatigationem operis quieti ac somno potius | 5 |
| quam deliciis operam dabunt. iam illa uetera, sed optimi | 12.1 |
| moris, quae nunc exoleuerunt, utinam possint optineri, | |
| ne conseruo ministro quoquam, nisi in re domini, utatur, | |
| ne cibum nisi in conspectu familiae capiat neue alium | |
| quam qui ceteris praebetur. sic enim curabit, ut et panis | 5 |
| diligenter confiat et reliqua salubriter adparentur. ne extra | |
| fines nisi a se missum progredi sinat, sed nec ipse mittat, | |
| nisi magna necessitate cogente. neue negotietur sibi pe- | 13.1 |
| cuniamque domini aut animalibus aut rebus aliis promer- | |
| calibus occupet; haec enim negotiatio curam uilici auocat | |
| nec umquam patietur eum cum rationibus domini paria | |
| facere, sed ubi numeratio exigetur, rem pro nummis osten- | 5 |
| dit. in uniuersum tamen hoc maxime optinendum ab eo | |
| est, nequid se putet scire, quod nesciat, quaeratque semper | |
| addiscere, quod ignorat. nam cum multum prodest perite | 14.1 |
| quid facere, tum plus obest perperam fecisse. unum enim | |
| ac solum dominatur in rusticatione, quicquid exigit ratio | |
| culturae, semel facere, quippe cum emendatur uel inpru- | |
| dentia uel neglegentia, iam res ipsa decoxit nec in tan- | 5 |
| tum postmodo exuberat, ut et se amissam restituat et | |
| quaestum temporum praeteritorum resarciat. | |
| In ceteris seruis haec fere praecepta seruanda sunt, | 15.1 |
| quae me custodisse non paenitet, ut rusticos, qui modo | |
| non incommode se gessissent, saepius quam urbanos fa- | |
| miliarius adloquerer et cum hac comitate domini leuari | |
| perpetuum laborem eorum intellegerem, non numquam etiam | 5 |
| iocarer et plus ipsis iocari permitterem. iam illud saepe | |
| facio, ut quasi cum peritioribus de aliquibus operibus nouis | |
| deliberem et per hoc cognoscam cuiusque ingenium, quale | |
| quamque sit prudens. tum etiam libentius eos id opus | |
| adgredi uideo, de quo secum deliberatum et consilio ipso- | 10 |
| rum susceptum putant. nam illa sollemnia sunt omnibus | 16.1 |
| circumspectis, ut ergastuli mancipia recognoscam, ut ex- | |
| plorem, an diligenter uincti sint, an ipsae sedes custodiae | |
| satis tutae munitaeque sint, num quem uilicus aut adligaue- | |
| rit quempiam domino nesciente aut reuinxerit; nam utrum- | 5 |
| que maxime seruare debet, ut et quem pater familiae tali | |
| poena multauerit, uilicus nisi eiusdem permissu compedi- | |
| bus non eximat et quem ipse sua sponte uinxerit, ante | |
| quam sciat dominus, non resoluat, tantoque curiosior in- | 17.1 |
| quisitio patris familiae debet esse pro tali genere seruorum, | |
| ne aut in uestiariis aut in ceteris praebitis iniuriose trac- | |
| tentur, quanto et pluribus subiecti, ut uilicis, ut operum | |
| magistris, ut ergastulariis, magis obnoxii perpetiendis iniu- | 5 |
| riis et rursus saeuitia atque auaritia laesi magis timendi | |
| sunt. itaque diligens dominus cum et ab ipsis tum et ab | 18.1 |
| solutis, quibus maior est fides, quaerit, an ex sua constitu- | |
| tione iusta percipiant, atque ipse panis potionisque probi- | |
| tatem gustu suo explorat, uestem, manicas pedumque | |
| tegumina recognoscit. saepe etiam querendi potestatem | 5 |
| faciat de iis, qui aut crudeliter eos aut fraudulenter infes- | |
| tent. nos quidem aliquando iuste dolentis tam uindicamus, | |
| quam animaduertimus in eos, qui seditionibus familiam | |
| concitant, qui calumniantur magistros suos, ac rursus prae- | |
| mio prosequimur eos, qui strenue atque industrie se gerunt. | 10 |
| feminis quoque fecundioribus, quarum in subole certus | 19.1 |
| numerus honorari debet, otium, non numquam et libertatem | |
| dedimus, cum conplures natos educassent. nam cui tres | |
| erant filii, uacatio, cui plus, libertas quoque contingebat. | |
| haec et iustitia et cura patris familiae multum confert au- | 5 |
| gendo patrimonio. sed et illa meminerit, cum e ciuitate | 20.1 |
| remeauerit, deos penatis adorare, deinde, si tempestiuum | |
| erit, confestim, si minus, postero die fines oculis perlust- | |
| rare, omnis partis agri reuisere atque aestimare, num | |
| quid absentia sua de disciplina et custodia remiserit, num | 5 |
| aliqua uitis, num arbor, num fruges absint; tum etiam | |
| pecus et familiam recenseat fundique instrumentum et supel- | |
| lectilem. quae cuncta si per pluris annos facere instituerit, | |
| bene moratam disciplinam, cum senectus aduenerit, op- | |
| tinebit. nec erit ulla eius aetas annis ita confecta, ut | 10 |
| spernatur a seruis. |