ubi is finem fecit, extemplo ab ea turba, quae in comitio 22.60.1.1
erat, clamor flebilis est sublatus manusque ad curiam tende-
bant orantes ut sibi liberos, fratres, cognatos redderent.
feminas quoque metus ac necessitas in foro [ac] turbae 2.1
uirorum immiscuerat. senatus summotis arbitris consuli
coeptus. ibi cum sententiis uariaretur et alii redimendos 3.1
de publico, alii nullam publice impensam faciendam nec
prohibendos ex priuato redimi; si quibus argentum in 4.1
praesentia deesset, dandam ex aerario pecuniam mutuam
praedibusque ac praediis cauendum populo censerent, tum 5.1
T. Manlius Torquatus, priscae ac nimis durae, ut plerisque
uidebatur, seueritatis, interrogatus sententiam ita locutus
fertur:
'si tantummodo postulassent legati pro iis qui in hostium 6.1
potestate sunt ut redimerentur, sine ullius insectatione eorum
breui sententiam peregissem; quid enim aliud quam ad- 7.1
monendi essetis ut morem traditum a patribus necessario ad
rem militarem exemplo seruaretis? nunc autem, cum prope
gloriati sint quod se hostibus dediderint, praeferrique non
captis modo in acie ab hostibus sed etiam iis qui Uenusiam 5
Canusiumque peruenerunt atque ipsi C. Terentio consuli
aequum censuerint, nihil uos eorum, patres conscripti, quae
illic acta sunt ignorare patiar. atque utinam haec, quae 8.1
apud uos acturus sum, Canusii apud ipsum exercitum agerem,
optimum testem ignauiae cuiusque et uirtutis, aut unus hic
saltem adesset P. Sempronius, quem si isti ducem secuti
essent, milites hodie in castris Romanis non captiui in 5
hostium potestate essent. sed cum fessis pugnando hosti- 9.1
bus, tum uictoria laetis et ipsis plerique regressis in castra
sua, noctem ad erumpendum liberam habuissent et septem
milia armatorum hominum erumpere etiam <per> confertos
hostes possent, neque per se ipsi id facere conati sunt neque 5
alium sequi uoluerunt. nocte prope tota P. Sempronius 10.1
Tuditanus non destitit monere, adhortari eos, dum paucitas
hostium circa castra, dum quies ac silentium esset, dum
nox inceptum tegere posset, se ducem sequerentur: ante
lucem peruenire in tuta loca, in sociorum urbes posse. si 11.1
ut auorum memoria P. Decius tribunus militum in Samnio,
si ut nobis adulescentibus priore Punico bello Calpurnius
Flamma trecentis uoluntariis, cum ad tumulum eos capiendum
situm inter medios duceret hostes, dixit "moriamur, milites, 5
et morte nostra eripiamus ex obsidione circumuentas legiones",
si hoc P. Sempronius diceret, nec uiros quidem nec Romanos 12.1
uos duceret, si nemo tantae uirtutis exstitisset comes. uiam 13.1
non ad gloriam magis quam ad salutem ferentem demonstrat;
reduces in patriam ad parentes, ad coniuges ac liberos facit.
ut seruemini, deest uobis animus: quid, si moriendum pro 14.1
patria esset, faceretis? quinquaginta milia ciuium sociorum-
que circa uos eo ipso die caesa iacent. si tot exempla
uirtutis non mouent, nihil unquam mouebit; si tanta clades
uilem uitam non fecit, nulla faciet. 5
liberi atque incolumes desiderate patriam; immo deside- 15.1
rate, dum patria est, dum ciues eius estis. sero nunc deside-
ratis, deminuti capite, [abalienati iure ciuium] serui Car-
thaginiensium facti. pretio redituri estis eo unde ignauia 16.1
ac nequitia abistis? P. Sempronium ciuem uestrum non
audistis arma capere ac sequi se iubentem; Hannibalem
post paulo audistis castra prodi et arma tradi iubentem.
quam<quam quid> ego ignauiam istorum accuso, cum scelus 17.1
possim accusare? non modo enim sequi recusarunt bene
monentem sed obsistere ac retinere conati sunt, ni strictis
gladiis uiri fortissimi inertes summouissent. prius, inquam,
P. Sempronio per ciuium agmen quam per hostium fuit 5
erumpendum. hos ciues patria desideret, quorum si ceteri 18.1
similes fuissent, neminem hodie ex iis qui ad Cannas pu-
gnauerunt ciuem haberet? ex milibus septem armatorum 19.1
sescenti exstiterunt qui erumpere auderent, qui in patriam
liberi atque armati redirent, neque his sescentis hostes ob-
stitere; quam tutum iter duarum prope legionum agmini 20.1
futurum censetis fuisse? haberetis hodie uiginti milia arma-
torum Canusii fortia, fidelia, patres conscripti. nunc autem
quemadmodum hi boni fidelesque—nam "fortes" ne ipsi
quidem dixerint—ciues esse possunt? nisi quis credere 21.1
potest aut adfuisse erumpentibus qui, ne erumperent,
obsistere conati sunt, aut non inuidere eos cum incolumitati,
tum gloriae illorum per uirtutem partae, cum sibi timorem
ignauiamque seruitutis ignominiosae causam esse sciant. 5
maluerunt in tentoriis latentes simul lucem atque hostem 22.1
exspectare, cum silentio noctis erumpendi occasio esset.
<at> ad erumpendum e castris defuit animus, ad tutanda
fortiter castra animum habuerunt; dies noctesque aliquot 23.1
obsessi uallum armis, se ipsi tutati uallo sunt; tandem ultima
ausi passique, cum omnia subsidia uitae deessent adfectisque
fame uiribus arma iam sustinere nequirent, necessitatibus
magis humanis quam armis uicti sunt. orto sole ab hosti- 24.1
bus ad uallum accessum; ante secundam horam, nullam
fortunam certaminis experti, tradiderunt arma ac se ipsos.
haec uobis istorum per biduum militia fuit. cum in acie 25.1
stare ac pugnare decuerat, [cum] in castra refugerunt; cum
pro uallo pugnandum erat, castra tradiderunt, neque in acie
neque in castris utiles. et uos redimam? cum erumpere 26.1
e castris oportet, cunctamini ac manetis; cum manere <et>
castra tutari armis necesse est, et castra et arma et uos ipsos
traditis hosti. ego non magis istos redimendos, patres 27.1
conscripti, censeo quam illos dedendos Hannibali qui per
medios hostes e castris eruperunt ac per summam uirtutem
se patriae restituerunt.'