| LIBER NONVS | |
| At non in Pharia manes iacuere fauilla | 9.1 |
| nec cinis exiguus tantam conpescuit umbram; | |
| prosiluit busto semustaque membra relinquens | |
| degeneremque rogum sequitur conuexa Tonantis. | |
| qua niger astriferis conectitur axibus aer | 5 |
| quodque patet terras inter lunaeque meatus, | |
| semidei manes habitant, quos ignea uirtus | |
| innocuos uita patientes aetheris imi | |
| fecit et aeternos animam collegit in orbes: | |
| non illuc auro positi nec ture sepulti | 10 |
| perueniunt. illic postquam se lumine uero | |
| inpleuit, stellasque uagas miratus et astra | |
| fixa polis, uidit quanta sub nocte iaceret | |
| nostra dies risitque sui ludibria trunci. | |
| hinc super Emathiae campos et signa cruenti | 15 |
| Caesaris ac sparsas uolitauit in aequore classes, | |
| et scelerum uindex in sancto pectore Bruti | |
| sedit et inuicti posuit se mente Catonis. | |
| ille, ubi pendebant casus dubiumque manebat | |
| quem dominum mundi facerent ciuilia bella, | 20 |
| oderat et Magnum, quamuis comes isset in arma | |
| auspiciis raptus patriae ductuque senatus; | |
| at post Thessalicas clades iam pectore toto | |
| Pompeianus erat. patriam tutore carentem | |
| excepit, populi trepidantia membra refouit, | 25 |
| ignauis manibus proiectos reddidit enses, | |
| nec regnum cupiens gessit ciuilia bella | |
| nec seruire timens. nil causa fecit in armis | |
| ille sua: totae post Magni funera partes | |
| libertatis erant. quas ne per litora fusas | 30 |
| colligeret rapido uictoria Caesaris actu, | |
| Corcyrae secreta petit ac mille carinis | |
| abstulit Emathiae secum fragmenta ruinae. | |
| quis ratibus tantis fugientia crederet ire | |
| agmina, quis pelagus uictas artasse carinas? | 35 |
| Dorida tum Malean et apertam Taenaron umbris, | |
| inde Cythera petit, Boreaque urguente carinas | |
| Graia fugit, Dictaea legit cedentibus undis | |
| litora. tunc ausum classi praecludere portus | |
| inpulit ac saeuas meritum Phycunta rapinas | 40 |
| sparsit, et hinc placidis alto delabitur auris | |
| in litus, Palinure, tuum (neque enim aequore tantum | |
| Ausonio monimenta tenes, portusque quietos | |
| testatur Libye Phrygio placuisse magistro), | |
| cum procul ex alto tendentes uela carinae | 45 |
| ancipites tenuere animos, sociosne malorum | |
| an ueherent hostes: praeceps facit omne timendum | |
| uictor, et in nulla non creditur esse carina. | |
| ast illae puppes luctus planctusque ferebant | |
| et mala uel duri lacrimas motura Catonis. | 50 |
| nam, postquam frustra precibus Cornelia nautas | |
| priuignique fugam tenuit, ne forte repulsus | |
| litoribus Phariis remearet in aequora truncus, | |
| ostenditque rogum non iusti flamma sepulchri, | |
| 'ergo indigna fui,' dixit 'Fortuna, marito | 55 |
| accendisse rogum gelidosque effusa per artus | |
| incubuisse uiro, laceros exurere crines | |
| membraque dispersi pelago conponere Magni, | |
| uolneribus cunctis largos infundere fletus, | |
| ossibus et tepida uestes inplere fauilla, | 60 |
| quidquid ab exstincto licuisset tollere busto | |
| in templis sparsura deum. sine funeris ullo | |
| ardet honore rogus; manus hoc Aegyptia forsan | |
| obtulit officium graue manibus. o bene nudi | |
| Crassorum cineres: Pompeio contigit ignis | 65 |
| inuidia maiore deum. similisne malorum | |
| sors mihi semper erit? numquam dare iusta licebit | |
| coniugibus? numquam plenas plangemus ad urnas? | |
| quid porro tumulis opus est aut ulla requiris | |
| instrumenta, dolor? non toto in pectore portas, | 70 |
| inpia, Pompeium? non imis haeret imago | |
| uisceribus? quaerat cineres uictura superstes. | |
| nunc tamen, hinc longe qui fulget luce maligna, | |
| ignis adhuc aliquid Phario de litore surgens | |
| ostendit mihi, Magne, tui. iam flamma resedit, | 75 |
| Pompeiumque ferens uanescit solis ad ortus | |
| fumus, et inuisi tendunt mihi carbasa uenti. | |
| linquere, siqua fides, Pelusia litora nolo. | 83 |
| non mihi nunc tellus Pompeio siqua triumphos | 78 |
| uicta dedit, non alta terens Capitolia currus | |
| gratior; elapsus felix de pectore Magnus: | 80 |
| hunc uolumus quem Nilus habet, terraeque nocenti | |
| non haerere queror; crimen commendat harenas. | |
| tu pete bellorum casus et signa per orbem, | 84 |
| Sexte, paterna moue; namque haec mandata reliquit | 85 |
| Pompeius uobis in nostra condita cura: | |
| "me cum fatalis leto damnauerit hora, | |
| excipite, o nati, bellum ciuile, nec umquam, | |
| dum terris aliquis nostra de stirpe manebit, | |
| Caesaribus regnare uacet. uel sceptra uel urbes | 90 |
| libertate sua ualidas inpellite fama | |
| nominis: has uobis partes, haec arma relinquo. | |
| inueniet classes quisquis Pompeius in undas | |
| uenerit, et noster nullis non gentibus heres | |
| bella dabit: tantum indomitos memoresque paterni | 95 |
| iuris habete animos. uni parere decebit, | |
| si faciet partes pro libertate, Catoni." | |
| exsolui tibi, Magne, fidem, mandata peregi; | |
| insidiae ualuere tuae, deceptaque uixi | |
| ne mihi commissas auferrem perfida uoces. | 100 |
| iam nunc te per inane chaos, per Tartara, coniunx, | |
| si sunt ulla, sequar, quam longo tradita leto | |
| incertum est: poenas animae uiuacis ab ipsa | |
| ante feram. potuit cernens tua funera, Magne, | |
| non fugere in mortem: planctu contusa peribit, | 105 |
| effluet in lacrimas: numquam ueniemus ad enses | |
| aut laqueos aut praecipites per inania iactus: | |
| turpe mori post te solo non posse dolore.' | |
| sic ubi fata, caput ferali obduxit amictu | |
| decreuitque pati tenebras puppisque cauernis | 110 |
| delituit, saeuumque arte conplexa dolorem | |
| perfruitur lacrimis et amat pro coniuge luctum. | |
| illam non fluctus stridensque rudentibus Eurus | |
| mouit et exurgens ad summa pericula clamor, | |
| uotaque sollicitis faciens contraria nautis | 115 |
| conposita in mortem iacuit fauitque procellis. | |
| prima ratem Cypros spumantibus accipit undis; | |
| inde tenens pelagus, sed iam moderatior, Eurus | |
| in Libycas egit sedes et castra Catonis. | |
| tristis, ut in multo mens est praesaga timore, | 120 |
| aspexit patrios comites a litore Magnus | |
| et fratrem; medias praeceps tunc fertur in undas. | |
| 'dic ubi sit, germane, parens; stat summa caputque | |
| orbis, an occidimus Romanaque Magnus ad umbras | |
| abstulit?' haec fatur; quem contra talia frater: | 125 |
| 'o felix, quem sors alias dispersit in oras | |
| quique nefas audis: oculos, germane, nocentis | |
| spectato genitore fero. non Caesaris armis | |
| occubuit dignoque perit auctore ruinae: | |
| rege sub inpuro Nilotica rura tenente, | 130 |
| hospitii fretus superis et munere tanto | |
| in proauos, cecidit donati uictima regni. | |
| uidi ego magnanimi lacerantes pectora patris, | |
| nec credens Pharium tantum potuisse tyrannum | |
| litore Niliaco socerum iam stare putaui. | 135 |
| sed me nec sanguis nec tantum uolnera nostri | |
| adfecere senis, quantum gestata per urbem | |
| ora ducis, quae transfixo sublimia pilo | |
| uidimus: haec fama est oculis uictoris iniqui | |
| seruari, scelerisque fidem quaesisse tyrannum. | 140 |
| nam corpus Phariaene canes auidaeque uolucres | |
| distulerint, an furtiuus, quem uidimus, ignis | |
| soluerit, ignoro. quaecumque iniuria fati | |
| abstulit hos artus, superis haec crimina dono: | |
| seruata de parte queror.' cum talia Magnus | 145 |
| audisset, non in gemitus lacrimasque dolorem | |
| effudit, iustaque furens pietate profatur | |
| 'praecipitate rates e sicco litore, nautae; | |
| classis in aduersos erumpat remige uentos. | |
| ite, duces, mecum (nusquam ciuilibus armis | 150 |
| tanta fuit merces) inhumatos condere manes, | |
| sanguine semiuiri Magnum satiare tyranni. | |
| non ego Pellaeas arces adytisque retectum | |
| corpus Alexandri pigra Mareotide mergam? | |
| non mihi pyramidum tumulis euolsus Amasis | 155 |
| atque alii reges Nilo torrente natabunt? | |
| omnia dent poenas nudo tibi, Magne, sepulchra. | |
| euoluam busto iam numen gentibus Isim | |
| et tectum lino spargam per uolgus Osirim | |
| [et sacer in Magni cineres mactabitur Apis] | 160 |
| suppositisque deis uram caput. has mihi poenas | |
| terra dabit: linquam uacuos cultoribus agros, | |
| nec, Nilus cui crescat, erit; solusque tenebis | |
| Aegypton, genitor, populis superisque fugatis.' | |
| dixerat, et classem saeuus rapiebat in undas; | 165 |
| sed Cato laudatam iuuenis conpescuit iram. | |
| interea totis audito funere Magni | |
| litoribus sonuit percussus planctibus aether, | |
| exemploque carens et nulli cognitus aeuo | |
| luctus erat, mortem populos deflere potentis. | 170 |
| sed magis, ut uisa est lacrimis exhausta, solutas | |
| in uoltus effusa comas, Cornelia puppe | |
| egrediens, rursus geminato uerbere plangunt. | |
| ut primum in sociae peruenit litora terrae, | |
| collegit uestes miserique insignia Magni | 175 |
| armaque et inpressas auro, quas gesserat olim. | |
| exuuias pictasque togas, uelamina summo | |
| ter conspecta Ioui, funestoque intulit igni. | |
| ille fuit miserae Magni cinis. accipit omnis | |
| exemplum pietas, et toto litore busta | 180 |
| surgunt Thessalicis reddentia manibus ignem. | |
| sic, ubi depastis summittere gramina campis | |
| et renouare parans hibernas Apulus herbas | |
| igne fouet terras, simul et Garganus et arua | |
| Volturis et calidi lucent buceta Matini. | 185 |
| non tamen ad Magni peruenit gratius umbras | |
| omne quod in superos audet conuicia uolgus | |
| Pompeiumque deis obicit, quam pauca Catonis | |
| uerba sed a pleno uenientia pectore ueri. | |
| 'ciuis obit' inquit 'multum maioribus inpar | 190 |
| nosse modum iuris, sed in hoc tamen utilis aeuo, | |
| cui non ulla fuit iusti reuerentia; salua | |
| libertate potens, et solus plebe parata | |
| priuatus seruire sibi, rectorque senatus, | |
| sed regnantis, erat. nil belli iure poposcit, | 195 |
| quaeque dari uoluit uoluit sibi posse negari. | |
| inmodicas possedit opes, sed plura retentis | |
| intulit. inuasit ferrum, sed ponere norat. | |
| praetulit arma togae, sed pacem armatus amauit. | |
| iuuit sumpta ducem, iuuit dimissa potestas. | 200 |
| casta domus luxuque carens corruptaque numquam | |
| fortuna domini. clarum et uenerabile nomen | |
| gentibus et multum nostrae quod proderat urbi. | |
| olim uera fides Sulla Marioque receptis | |
| libertatis obit: Pompeio rebus adempto | 205 |
| nunc et ficta perit. non iam regnare pudebit, | |
| nec color imperii nec frons erit ulla senatus. | |
| o felix, cui summa dies fuit obuia uicto | |
| et cui quaerendos Pharium scelus obtulit enses. | |
| forsitan in soceri potuisses uiuere regno. | 210 |
| scire mori sors prima uiris, set proxima cogi. | |
| et mihi, si fatis aliena in iura uenimus, | |
| fac talem, Fortuna, Iubam; non deprecor hosti | |
| seruari, dum me seruet ceruice recisa.' | |
| uocibus his maior, quam si Romana sonarent | 215 |
| rostra ducis laudes, generosam uenit ad umbram | |
| mortis honos. fremit interea discordia uolgi, | |
| castrorum bellique piget post funera Magni; | |
| cum Tarcondimotus linquendi signa Catonis | |
| sustulit. hunc rapta fugientem classe secutus | 220 |
| litus in extremum tali Cato uoce notauit: | |
| 'o numquam pacate Cilix, iterumne rapinas | |
| uadis in aequoreas? Magnum fortuna remouit, | |
| iam pelago pirata redis.' tum respicit omnis | |
| in coetu motuque uiros; quorum unus aperta | 225 |
| mente fugae tali conpellat uoce regentem: | |
| 'nos, Cato, da ueniam, Pompei duxit in arma, | |
| non belli ciuilis amor, partesque fauore | |
| fecimus. ille iacet quem paci praetulit orbis, | |
| causaque nostra perit: patrios permitte penates | 230 |
| desertamque domum dulcesque reuisere natos. | |
| nam quis erit finis si nec Pharsalia pugnae | |
| nec Pompeius erit? perierunt tempora uitae, | |
| mors eat in tutum; iustas sibi nostra senectus | |
| prospiciat flammas: bellum ciuile sepulchra | 235 |
| uix ducibus praestare potest. non barbara uictos | |
| regna manent, non Armenium mihi saeua minatur | |
| aut Scythicum fortuna iugum: sub iura togati | |
| ciuis eo. quisquis Magno uiuente secundus, | |
| hic mihi primus erit. sacris praestabitur umbris | 240 |
| summus honor; dominum, quam clades cogit, habebo, | |
| nullum, Magne, ducem: te solum in bella secutus | |
| post te fata sequar; nec enim sperare secunda | |
| fas mihi nec liceat. fortuna cuncta tenentur | |
| Caesaris, Emathium sparsit uictoria ferrum; | 245 |
| clausa fides miseris, et toto solus in orbe est | |
| qui uelit ac possit uictis praestare salutem. | |
| Pompeio scelus est bellum ciuile perempto, | |
| quo fuerat uiuente fides. si publica iura, | |
| si semper sequeris patriam, Cato, signa petamus | 250 |
| Romanus quae consul habet.' sic ille profatus | |
| insiluit puppi iuuenum comitante tumultu. | |
| actum Romanis fuerat de rebus, et omnis | |
| indiga seruitii feruebat litore plebes: | |
| erupere ducis sacro de pectore uoces. | 255 |
| 'ergo pari uoto gessisti bella, iuuentus, | |
| tu quoque pro dominis, et Pompeiana fuisti | |
| non Romana manus? quod non in regna laboras, | |
| quod tibi, non ducibus, uiuis morerisque, quod orbem | |
| adquiris nulli, quod iam tibi uincere tutum est, | 260 |
| bella fugis quaerisque iugum ceruice uacanti | |
| et nescis sine rege pati. nunc causa pericli | |
| digna uiris. potuit uestro Pompeius abuti | |
| sanguine: nunc patriae iugulos ensesque negatis, | |
| cum prope libertas? unum fortuna reliquit | 265 |
| iam tribus e dominis. pudeat: plus regia Nili | |
| contulit in leges et Parthi militis arcus. | |
| ite, o degeneres, Ptolemaei munus et arma | |
| spernite. quis uestras ulla putet esse nocentes | |
| caede manus? credet faciles sibi terga dedisse, | 270 |
| credet ab Emathiis primos fugisse Philippis. | |
| uadite securi; meruistis iudice uitam | |
| Caesare non armis, non obsidione subacti. | |
| o famuli turpes, domini post fata prioris | |
| itis ad heredem. cur non maiora mereri | 275 |
| quam uitam ueniamque libet? rapiatur in undas | |
| infelix coniunx Magni prolesque Metelli, | |
| ducite Pompeios, Ptolemaei uincite munus. | |
| nostra quoque inuiso quisquis feret ora tyranno | |
| non parua mercede dabit: sciat ista iuuentus | 280 |
| ceruicis pretio bene se mea signa secutam. | |
| quin agite et magna meritum cum caede parate: | |
| ignauum scelus est tantum fuga.' dixit, et omnes | |
| haud aliter medio reuocauit ab aequore puppes | |
| quam, simul effetas linquunt examina ceras | 285 |
| atque oblita faui non miscent nexibus alas | |
| sed sibi quaeque uolat nec iam degustat amarum | |
| desidiosa thymum, Phrygii sonus increpat aeris, | |
| attonitae posuere fugam studiumque laboris | |
| floriferi repetunt et sparsi mellis amorem: | 290 |
| gaudet in Hyblaeo securus gramine pastor | |
| diuitias seruasse casae. sic uoce Catonis | |
| inculcata uiris iusti patientia Martis. | |
| iamque actu belli non doctas ferre quietem | |
| constituit mentes serieque agitare laborum. | 295 |
| primum litoreis miles lassatur harenis. | |
| proximus in muros et moenia Cyrenarum | |
| est labor: exclusus nulla se uindicat ira, | |
| poenaque de uictis sola est uicisse Catoni. | |
| inde peti placuit Libyci contermina Mauris | 300 |
| regna Iubae, sed iter mediis natura uetabat | |
| Syrtibus: hanc audax sperat sibi cedere uirtus. | |
| Syrtes uel, primam mundo natura figuram | |
| cum daret, in dubio pelagi terraeque reliquit | |
| (nam neque subsedit penitus, quo stagna profundi | 305 |
| acciperet, nec se defendit ab aequore tellus, | |
| ambigua sed lege loci iacet inuia sedes, | |
| aequora fracta uadis abruptaque terra profundo, | |
| et post multa sonant proiecti litora fluctus: | |
| sic male deseruit nullosque exegit in usus | 310 |
| hanc partem natura sui); uel plenior alto | |
| olim Syrtis erat pelago penitusque natabat, | |
| sed rapidus Titan ponto sua lumina pascens | |
| aequora subduxit zonae uicina perustae; | |
| et nunc pontus adhuc Phoebo siccante repugnat, | 315 |
| mox, ubi damnosum radios admouerit aeuum, | |
| tellus Syrtis erit; nam iam breuis unda superne | |
| innatat et late periturum deficit aequor. | |
| ut primum remis actum mare propulit omne | |
| classis onus, densis fremuit niger imbribus Auster. | 320 |
| in sua regna furens temptatum classibus aequor | |
| turbine defendit longeque a Syrtibus undas | |
| egit et inlato confregit litore pontum. | |
| tum, quarum recto deprendit carbasa malo, | |
| eripuit nautis, frustraque rudentibus ausis | 325 |
| uela negare Noto spatium uicere carinae, | |
| atque ultra proram tumuit sinus. omnia siquis | |
| prouidus antemnae suffixit lintea summae, | |
| uincitur et nudis auertitur armamentis. | |
| sors melior classi quae fluctibus incidit altis | 330 |
| et certo iactata mari. quaecumque leuatae | |
| arboribus caesis flatum effudere prementem, | |
| abstulit has liber uentis contraria uoluens | |
| aestus et obnixum uictor detrusit in Austrum. | |
| has uada destituunt, atque interrupta profundo | 335 |
| terra ferit puppes, dubioque obnoxia fato | |
| pars sedet una ratis, pars altera pendet in undis. | |
| tum magis inpactis breuius mare terraque saepe | |
| obuia consurgens: quamuis elisus ab Austro, | |
| saepe tamen cumulos fluctus non uincit harenae. | 340 |
| eminet in tergo pelagi procul omnibus aruis | |
| inuiolatus aqua sicci iam pulueris agger; | |
| stant miseri nautae, terraeque haerente carina | |
| litora nulla uident. sic partem intercipit aequor, | |
| pars ratium maior regimen clauumque secuta est | 345 |
| tuta fuga, nautasque loci sortita peritos | |
| torpentem Tritonos adit inlaesa paludem. | |
| hanc, ut fama, deus quem toto litore pontus | |
| audit uentosa perflantem marmora concha, | |
| hanc et Pallas amat, patrio quae uertice nata | 350 |
| terrarum primam Libyen (nam proxima caelo est, | |
| ut probat ipse calor) tetigit, stagnique quieta | |
| uoltus uidit aqua posuitque in margine plantas | |
| et se dilecta Tritonida dixit ab unda. | |
| quam iuxta Lethon tacitus praelabitur amnis, | 355 |
| infernis, ut fama, trahens obliuia uenis, | |
| atque, insopiti quondam tutela draconis, | |
| Hesperidum pauper spoliatis frondibus hortus. | |
| inuidus, annoso qui famam derogat aeuo, | |
| qui uates ad uera uocat. fuit aurea silua | 360 |
| diuitiisque graues et fuluo germine rami | |
| uirgineusque chorus, nitidi custodia luci, | |
| et numquam somno damnatus lumina serpens | |
| robora conplexus rutilo curuata metallo. | |
| abstulit arboribus pretium nemorique laborem | 365 |
| Alcides, passusque inopes sine pondere ramos | |
| rettulit Argolico fulgentia poma tyranno. | |
| his igitur depulsa locis eiectaque classis | |
| Syrtibus haut ultra Garamantidas attigit undas, | |
| sed duce Pompeio Libyae melioris in oris | 370 |
| mansit. at inpatiens uirtus haerere Catonis | |
| audet in ignotas agmen committere gentes | |
| armorum fidens et terra cingere Syrtim. | |
| hoc eadem suadebat hiemps quae clauserat aequor; | |
| et spes imber erat nimios metuentibus ignes, | 375 |
| ut neque sole uiam nec duro frigore saeuam | |
| inde polo Libyes, hinc bruma temperet annus. | |
| atque ingressurus steriles sic fatur harenas: | |
| 'o quibus una salus placuit mea castra secutis | |
| indomita ceruice mori, conponite mentes | 380 |
| ad magnum uirtutis opus summosque labores. | |
| uadimus in campos steriles exustaque mundi, | |
| qua nimius Titan et rarae in fontibus undae, | |
| siccaque letiferis squalent serpentibus arua. | |
| durum iter ad leges patriaeque ruentis amorem. | 385 |
| per mediam Libyen ueniant atque inuia temptent, | |
| siquibus in nullo positum est euadere uoto, | |
| siquibus ire sat est. neque enim mihi fallere quemquam | |
| est animus tectoque metu perducere uolgus. | |
| hi mihi sint comites, quos ipsa pericula ducent, | 390 |
| qui me teste pati uel quae tristissima pulchrum | |
| Romanumque putant. at, qui sponsore salutis | |
| miles eget capiturque animae dulcedine, uadat | |
| ad dominum meliore uia. dum primus harenas | |
| ingrediar primusque gradus in puluere ponam, | 395 |
| me aetherius feriat, mihi plena ueneno | |
| occurrat serpens, fatoque pericula uestra | |
| praetemptate meo. sitiat quicumque bibentem | |
| uiderit, aut umbras nemorum quicumque petentem | |
| aestuet, aut equitem peditum praecedere turmas | 400 |
| deficiat: siquo fuerit discrimine notum | |
| dux an miles eam. serpens, sitis, ardor harenae | |
| dulcia uirtuti; gaudet patientia duris; | |
| laetius est, quotiens magno sibi constat, honestum. | |
| sola potest Libye turba praestare malorum | 405 |
| ut deceat fugisse uiros.' sic ille pauentis | |
| incendit uirtute animos et amore laborum, | |
| inreducemque uiam deserto limite carpit; | |
| et sacrum paruo nomen clausura sepulchro | |
| inuasit Libye securi fata Catonis. | 410 |
| tertia pars rerum Libye, si credere famae | |
| cuncta uelis; at, si uentos caelumque sequaris, | |
| pars erit Europae. nec enim plus litora Nili | |
| quam Scythicus Tanais primis a Gadibus absunt, | |
| unde Europa fugit Libyen et litora flexu | 415 |
| Oceano fecere locum; sed maior in unam | |
| orbis abit Asiam. nam, cum communiter istae | |
| effundant Zephyrum, Boreae latus illa sinistrum | |
| contingens dextrumque Noti discedit in ortus | |
| Eurum sola tenens. Libycae quod fertile terraest | 420 |
| uergit in occasus; sed et haec non fontibus ullis | |
| soluitur: Arctoos raris Aquilonibus imbres | |
| accipit et nostris reficit sua rura serenis. | |
| in nullas uitiatur opes; non aere nec auro | |
| excoquitur, nullo glaebarum crimine pura | 425 |
| et penitus terra est. tantum Maurusia genti | |
| robora diuitiae, quarum non nouerat usum, | |
| sed citri contenta comis uiuebat et umbra. | |
| in nemus ignotum nostrae uenere secures, | |
| extremoque epulas mensasque petimus ab orbe. | 430 |
| at, quaecumque uagam Syrtim conplectitur ora | |
| sub nimio proiecta die, uicina perusti | |
| aetheris, exurit messes et puluere Bacchum | |
| enecat et nulla putris radice tenetur. | |
| temperies uitalis abest, et nulla sub illa | 435 |
| cura Iouis terra est; natura deside torpet | |
| orbis et inmotis annum non sentit harenis. | |
| hoc tam segne solum raras tamen exerit herbas, | |
| quas Nasamon, gens dura, legit, qui proxima ponto | |
| nudus rura tenet; quem mundi barbara damnis | 440 |
| Syrtis alit. nam litoreis populator harenis | |
| inminet et nulla portus tangente carina | |
| nouit opes: sic cum toto commercia mundo | |
| naufragiis Nasamones habent. hac ire Catonem | |
| dura iubet uirtus. illic secura iuuentus | 445 |
| uentorum nullasque timens tellure procellas | |
| aequoreos est passa metus. nam litore sicco, | |
| quam pelago, Syrtis uiolentius excipit Austrum, | |
| et terrae magis ille nocens. non montibus ortum | |
| aduersis frangit Libye scopulisque repulsum | 450 |
| dissipat et liquidas e turbine soluit in auras, | |
| nec ruit in siluas annosaque robora torquens | |
| lassatur: patet omne solum, liberque meatu | |
| Aeoliam rabiem totis exercet harenis, | |
| et non imbriferam contorto puluere nubem | 455 |
| in flexum uiolentus agit: pars plurima terrae | |
| tollitur et numquam resoluto uertice pendet. | |
| regna uidet pauper Nasamon errantia uento | |
| discussasque domos, uolitantque a culmine raptae | |
| detecto Garamante casae. non altius ignis | 460 |
| rapta uehit; quantumque licet consurgere fumo | |
| et uiolare diem, tantus tenet aera puluis. | |
| tum quoque Romanum solito uiolentior agmen | |
| adgreditur, nullisque potest consistere miles | |
| instabilis, raptis etiam quas calcat, harenis. | 465 |
| concuteret terras orbemque a sede moueret, | |
| si solida Libye conpage et pondere duro | |
| clauderet exesis Austrum scopulosa cauernis; | |
| sed, quia mobilibus facilis turbatur harenis, | |
| nusquam luctando stabilis manet, imaque tellus | 470 |
| stat, quia summa fugit. galeas et scuta uirorum | |
| pilaque contorsit uiolento spiritus actu | |
| intentusque tulit magni per inania caeli. | |
| illud in extrema forsan longeque remota | |
| prodigium tellure fuit, delapsaque caelo | 475 |
| arma timent gentes hominumque erepta lacertis | |
| a superis demissa putant. sic illa profecto | |
| sacrifico cecidere Numae, quae lecta iuuentus | |
| patricia ceruice mouet: spoliauerat Auster | |
| aut Boreas populos ancilia nostra ferentes. | 480 |
| sic orbem torquente Noto Romana iuuentus | |
| procubuit timuitque rapi; constrinxit amictus | |
| inseruitque manus terrae nec pondere solo | |
| sed nisu iacuit, uix sic inmobilis Austro; | |
| qui super ingentis cumulos inuoluit harenae | 485 |
| atque operit tellure uiros. uix tollere miles | |
| membra ualet multo congestu pulueris haerens. | |
| alligat et stantis adfusae magnus harenae | |
| agger, et inmoti terra surgente tenentur. | |
| saxa tulit penitus discussis proruta muris | 490 |
| effuditque procul miranda sorte malorum: | |
| qui nullas uidere domos uidere ruinas. | |
| iamque iter omne latet nec sunt discrimina terrae: | |
| [ulla nisi aetheriae medio uelut aequore flammae] | |
| sideribus nouere uiam; nec sidera tota | 495 |
| ostendit Libycae finitor circulus orae, | |
| multaque deuexo terrarum margine celat. | |
| utque calor soluit quem torserat aera uentus, | |
| incensusque dies, manant sudoribus artus, | |
| arent ora siti. conspecta est parua maligna | 500 |
| unda procul uena, quam uix e puluere miles | |
| corripiens patulum galeae confudit in orbem | |
| porrexitque duci. squalebant puluere fauces | |
| cunctorum, minimumque tenens dux ipse liquoris | |
| inuidiosus erat. 'mene' inquit 'degener unum | 505 |
| miles in hac turba uacuum uirtute putasti? | |
| usque adeo mollis primisque caloribus inpar | |
| sum uisus? quanto poena tu dignior ista es, | |
| qui populo sitiente bibas!' sic concitus ira | |
| excussit galeam, suffecitque omnibus unda. | 510 |
| uentum erat ad templum Libycis quod gentibus unum | |
| inculti Garamantes habent. stat sortiger illic | |
| Iuppiter, ut memorant, sed non aut fulmina uibrans | |
| aut similis nostro, sed tortis cornibus Hammon. | |
| non illic Libycae posuerunt ditia gentes | 515 |
| templa, nec Eois splendent donaria gemmis: | |
| quamuis Aethiopum populis Arabumque beatis | |
| gentibus atque Indis unus sit Iuppiter Hammon, | |
| pauper adhuc deus est, nullis uiolata per aeuum | |
| diuitiis delubra tenens, morumque priorum | 520 |
| numen Romano templum defendit ab auro. | |
| esse locis superos testatur silua per omnem | |
| sola uirens Libyen. nam quidquid puluere sicco | |
| separat ardentem tepida Berenicida Lepti | |
| ignorat frondes: solus nemus abstulit Hammon. | 525 |
| siluarum fons causa loco, qui putria terrae | |
| alligat et domitas unda conectit harenas. | |
| hic quoque nil obstat Phoebo, cum cardine summo | |
| stat librata dies; truncum uix protegit arbor, | |
| tam breuis in medium radiis conpellitur umbra. | 530 |
| deprensum est hunc esse locum qua circulus alti | |
| solstitii medium signorum percutit orbem. | |
| at tibi, quaecumque es Libyco gens igne dirempta, | 538 |
| in Noton umbra cadit, quae nobis exit in Arcton. | |
| te segnis Cynosura subit, tu sicca profundo | 540 |
| mergi Plaustra putas, nullumque in uertice semper | |
| sidus habes inmune mari; procul axis uterque est, | |
| et fuga signorum medio rapit omnia caelo. | |
| non obliqua meant, nec Tauro Scorpios exit | 533 |
| rectior aut Aries donat sua tempora Librae | |
| aut Astraea iubet lentos descendere Pisces. | 535 |
| par Geminis Chiron, et idem, quod Carcinos ardens, | |
| umidus Aegoceros nec plus Leo tollitur Vrna. | |
| stabant ante fores populi quos miserat Eos | 544 |
| cornigerique Iouis monitu noua fata petebant; | 545 |
| sed Latio cessere duci, comitesque Catonem | |
| orant exploret Libycum memorata per orbem | |
| numina, de fama tam longi iudicet aeui. | |
| maximus hortator scrutandi uoce deorum | |
| euentus Labienus erat. 'sors obtulit' inquit | 550 |
| 'et fortuna uiae tam magni numinis ora | |
| consiliumque dei: tanto duce possumus uti | |
| per Syrtes, bellisque datos cognoscere casus. | |
| nam cui crediderim superos arcana daturos | |
| dicturosque magis, quam sancto, uera, Catoni? | 555 |
| certe uita tibi semper derecta supernas | |
| ad leges, sequerisque deum. datur, ecce, loquendi | |
| cum Ioue libertas: inquire in fata nefandi | |
| Caesaris et patriae uenturos excute mores. | |
| iure suo populis uti legumque licebit, | 560 |
| an bellum ciuile perit? tua pectora sacra | |
| uoce reple; durae saltem uirtutis amator | |
| quaere quid est uirtus et posce exemplar honesti.' | |
| ille deo plenus tacita quem mente gerebat | |
| effudit dignas adytis e pectore uoces. | 565 |
| 'quid quaeri, Labiene, iubes? an liber in armis | |
| occubuisse uelim potius quam regna uidere? | |
| an sit uita nihil sed longa an differat aetas? | |
| an noceat uis nulla bono fortunaque perdat | |
| opposita uirtute minas, laudandaque uelle | 570 |
| sit satis et numquam successu crescat honestum? | |
| scimus, et hoc nobis non altius inseret Hammon. | |
| haeremus cuncti superis, temploque tacente | |
| nil facimus non sponte dei; nec uocibus ullis | |
| numen eget, dixitque semel nascentibus auctor | 575 |
| quidquid scire licet. sterilesne elegit harenas | |
| ut caneret paucis, mersitque hoc puluere uerum, | |
| estque dei sedes nisi terra et pontus et aer | |
| et caelum et uirtus? superos quid quaerimus ultra? | |
| Iuppiter est quodcumque uides, quodcumque moueris. | 580 |
| sortilegis egeant dubii semperque futuris | |
| casibus ancipites: me non oracula certum | |
| sed mors certa facit. pauido fortique cadendum est: | |
| hoc satis est dixisse Iouem.' sic ille profatus | |
| seruataque fide templi discedit ab aris | 585 |
| non exploratum populis Hammona relinquens. | |
| ipse manu sua pila gerit, praecedit anheli | |
| militis ora pedes, monstrat tolerare labores, | |
| non iubet, et nulla uehitur ceruice supinus | |
| carpentoque sedens; somni parcissimus ipse est; | 590 |
| ultimus haustor aquae quam, tandem fonte reperto, | |
| indiga cogatur laticis <s>pectare iuuentus, | |
| stat dum lixa bibat. si ueris magna paratur | |
| fama bonis et si successu nuda remoto | |
| inspicitur uirtus, quidquid laudamus in ullo | 595 |
| maiorum, fortuna fuit. quis Marte secundo, | |
| quis tantum meruit populorum sanguine nomen? | |
| hunc ego per Syrtes Libyaeque extrema triumphum | |
| ducere maluerim, quam ter Capitolia curru | |
| scandere Pompei, quam frangere colla Iugurthae. | 600 |
| ecce parens uerus patriae, dignissimus aris, | |
| Roma, tuis, per quem numquam iurare pudebit | |
| et quem, si steteris umquam ceruice soluta, | |
| nunc, olim, factura deum es. iam spissior ignis, | |
| et plaga, quam nullam superi mortalibus ultra | 605 |
| a medio fecere die, calcatur, et unda | |
| rarior. inuentus mediis fons unus harenis | |
| largus aquae, sed quem serpentum turba tenebat | |
| uix capiente loco; stabant in margine siccae | |
| aspides, in mediis sitiebant dipsades undis. | 610 |
| ductor, ut aspexit perituros fonte relicto, | |
| adloquitur. 'uana specie conterrite leti, | |
| ne dubita, miles, tutos haurire liquores. | |
| noxia serpentum est admixto sanguine pestis; | |
| morsu uirus habent et fatum dente minantur, | 615 |
| pocula morte carent.' dixit, dubiumque uenenum | |
| hausit; et in tota Libyae fons unus harena | |
| ille fuit de quo primus sibi posceret undam. | |
| cur Libycus tantis exundet pestibus aer | |
| fertilis in mortes, aut quid secreta nocenti | 620 |
| miscuerit natura solo, non cura laborque | |
| noster scire ualet, nisi quod uolgata per orbem | |
| fabula pro uera decepit saecula causa. | |
| finibus extremis Libyes, ubi feruida tellus | |
| accipit Oceanum demisso sole calentem, | 625 |
| squalebant late Phorcynidos arua Medusae, | |
| non nemorum protecta coma, non mollia sulco, | |
| sed dominae uoltu conspectis aspera saxis. | |
| hoc primum natura nocens in corpore saeuas | |
| eduxit pestes; illis e faucibus angues | 630 |
| stridula fuderunt uibratis sibila linguis. | |
| ipsa flagellabant gaudentis colla Medusae, | 633 |
| femineae cui more comae per terga solutae | 632 |
| surgunt aduersa subrectae fronte colubrae | 634 |
| uipereumque fluit depexo crine uenenum. | 635 |
| hoc habet infelix, cunctis inpune, Medusa, | |
| quod spectare licet. nam rictus oraque monstri | |
| quis timuit? quem, qui recto se lumine uidit, | |
| passa Medusa mori est? rapuit dubitantia fata | |
| praeuenitque metus; anima periere retenta | 640 |
| membra, nec emissae riguere sub ossibus umbrae. | |
| Eumenidum crines solos mouere furores, | |
| Cerberos Orpheo leniuit sibila cantu, | |
| Amphitryoniades uidit, cum uinceret, hydram: | |
| hoc monstrum timuit genitor numenque secundum | 645 |
| Phorcys aquis Cetoque parens ipsaeque sorores | |
| Gorgones; hoc potuit caelo pelagoque minari | |
| torporem insolitum mundoque obducere terram. | |
| e caelo uolucres subito cum pondere lapsae, | |
| in scopulis haesere ferae, uicina colentes | 650 |
| Aethiopum totae riguerunt marmore gentes. | |
| nullum animal uisus patiens, ipsique retrorsum | |
| effusi faciem uitabant Gorgonos angues. | |
| illa sub Hesperiis stantem Titana columnis | |
| in cautes Atlanta dedit; caeloque timente | 655 |
| olim Phlegraeo stantis serpente gigantas | |
| erexit montes, bellumque inmane deorum | |
| Pallados e medio confecit pectore Gorgon. | |
| quo postquam partu Danaes et diuite nimbo | |
| ortum Parrhasiae uexerunt Persea pinnae | 660 |
| Arcados auctoris citharae liquidaeque palaestrae, | |
| et subitus praepes Cyllenida sustulit harpen, | |
| harpen alterius monstri iam caede rubentem | |
| a Ioue dilectae fuso custode iuuencae, | |
| auxilium uolucri Pallas tulit innuba fratri | 665 |
| pacta caput monstri, terraeque in fine Libyssae | |
| Persea Phoebeos conuerti iussit ad ortus | |
| Gorgonos auerso sulcantem regna uolatu, | |
| et clipeum laeuae fuluo dedit aere nitentem | |
| in quo saxificam iussit spectare Medusam. | 670 |
| quam sopor aeternam tracturus morte quietem | |
| obruit haud totam: uigilat pars magna comarum | |
| defenduntque caput protenti crinibus hydri, | |
| pars iacet in medios uoltus oculisque tenebras | |
| <offundit clausis et somni duplicat umbras.> | 674a |
| ipsa regit trepidum Pallas, dextraque trementem | 675 |
| Perseos auersi Cyllenida derigit harpen | |
| lata colubriferi rumpens confinia colli. | |
| quos habuit uoltus hamati uolnere ferri | |
| caesa caput Gorgon! quanto spirare ueneno | |
| ora rear quantumque oculos effundere mortis! | 680 |
| nec Pallas spectare potest, uoltusque gelassent | |
| Perseos auersi, si non Tritonia densos | |
| sparsisset crines texissetque ora colubris. | |
| aliger in caelum sic rapta Gorgone fugit. | |
| ille quidem pensabat iter propiusque secabat | 685 |
| aera, si medias Europae scinderet urbes: | |
| Pallas frugiferas iussit non laedere terras | |
| et parci populis. quis enim non praepete tanto | |
| aethera respiceret? Zephyro conuertitur ales | |
| itque super Libyen, quae nullo consita cultu | 690 |
| sideribus Phoeboque uacat: premit orbita solis | |
| exuritque solum; nec terra celsior ulla | |
| nox cadit in caelum lunaeque meatibus obstat, | |
| si flexus oblita uagi per recta cucurrit | |
| signa nec in Borean aut in Noton effugit umbram. | 695 |
| illa tamen sterilis tellus fecundaque nulli | |
| arua bono uirus stillantis tabe Medusae | |
| concipiunt dirosque fero de sanguine rores, | |
| quos calor adiuuit putrique incoxit harenae. | |
| hic quae prima caput mouit de puluere tabes | 700 |
| aspida somniferam tumida ceruice leuauit. | |
| plenior huc sanguis et crassi gutta ueneni | |
| decidit; in nulla plus est serpente coactum. | |
| ipsa caloris egens gelidum non transit in orbem | |
| sponte sua, Niloque tenus metitur harenas; | 705 |
| sed (quis erit nobis lucri pudor?) inde petuntur | |
| huc Libycae mortes et fecimus aspida mercem. | |
| at non stare suum miseris passura cruorem | |
| squamiferos ingens haemorrhois explicat orbes, | |
| natus et ambiguae coleret qui Syrtidos arua | 710 |
| chersydros, tractique uia fumante chelydri, | |
| et semper recto lapsurus limite cenchris: | |
| pluribus ille notis uariatam tinguitur aluum | |
| quam paruis pictus maculis Thebanus ophites. | |
| concolor exustis atque indiscretus harenis | 715 |
| hammodytes, spinaque uagi torquente cerastae, | |
| et scytale sparsis etiamnunc sola pruinis | |
| exuuias positura suas, et torrida dipsas, | |
| et grauis in geminum uergens caput amphisbaena, | |
| et natrix uiolator aquae, iaculique uolucres, | 720 |
| et contentus iter cauda sulcare parias, | |
| oraque distendens auidus fumantia prester, | |
| ossaque dissoluens cum corpore tabificus seps; | |
| sibilaque effundens cunctas terrentia pestes, | |
| ante uenena nocens, late sibi summouet omne | 725 |
| uolgus et in uacua regnat basiliscus harena. | |
| uos quoque, qui cunctis innoxia numina terris | |
| serpitis, aurato nitidi fulgore dracones, | |
| letiferos ardens facit Africa: ducitis altum | |
| aera cum pinnis, armentaque tota secuti | 730 |
| rumpitis ingentes amplexi uerbere tauros; | |
| nec tutus spatio est elephans: datis omnia leto, | |
| nec uobis opus est ad noxia fata ueneno. | |
| has inter pestes duro Cato milite siccum | |
| emetitur iter, tot tristia fata suorum | 735 |
| insolitasque uidens paruo cum uolnere mortes. | |
| signiferum iuuenem Tyrrheni sanguinis Aulum | |
| torta caput retro dipsas calcata momordit. | |
| uix dolor aut sensus dentis fuit, ipsaque leti | |
| frons caret inuidia nec quicquam plaga minatur. | 740 |
| ecce, subit uirus tacitum, carpitque medullas | |
| ignis edax calidaque incendit uiscera tabe. | |
| ebibit umorem circum uitalia fusum | |
| pestis et in sicco linguam torrere palato | |
| coepit; defessos iret qui sudor in artus | 745 |
| non fuit, atque oculos lacrimarum uena refugit. | |
| non decus imperii, non maesti iura Catonis | |
| ardentem tenuere uirum, ne spargere signa | |
| auderet totisque furens exquireret aruis | |
| quas poscebat aquas sitiens in corde uenenum. | 750 |
| ille uel in Tanain missus Rhodanumque Padumque | |
| arderet Nilumque bibens per rura uagantem. | |
| accessit morti Libye, fatique minorem | |
| famam dipsas habet terris adiuta perustis. | |
| scrutatur uenas penitus squalentis harenae, | 755 |
| nunc redit ad Syrtes et fluctus accipit ore, | |
| aequoreusque placet, sed non et sufficit, umor. | |
| nec sentit fatique genus mortemque ueneni, | |
| sed putat esse sitim; ferroque aperire tumentis | |
| sustinuit uenas atque os inplere cruore. | 760 |
| iussit signa rapi propere Cato: discere nulli | |
| permissum est hoc posse sitim. sed tristior illo | |
| mors erat ante oculos, miserique in crure Sabelli | |
| seps stetit exiguus; quem flexo dente tenacem | |
| auolsitque manu piloque adfixit harenis. | 765 |
| parua modo serpens, sed qua non ulla cruentae | |
| tantum mortis habet. nam plagae proxima circum | |
| fugit rupta cutis pallentiaque ossa retexit; | |
| iamque sinu laxo nudum sine corpore uolnus. | |
| membra natant sanie, surae fluxere, sine ullo | 770 |
| tegmine poples erat, femorum quoque musculus omnis | |
| liquitur, et nigra destillant inguina tabe. | |
| dissiluit stringens uterum membrana, fluuntque | |
| uiscera; nec, quantus toto de corpore debet, | |
| effluit in terras, saeuum sed membra uenenum | 775 |
| decoquit, in minimum mors contrahit omnia uirus. | |
| quidquid homo est, aperit pestis natura profana: | 779 |
| uincula neruorum et laterum textura cauumque | 777 |
| pectus et abstrusum fibris uitalibus omne | |
| morte patet. manant umeri fortesque lacerti, | 780 |
| colla caputque fluunt: calido non ocius Austro | |
| nix resoluta cadit nec solem cera sequetur. | |
| parua loquor, corpus sanie stillasse perustum: | |
| hoc et flamma potest; sed quis rogus abstulit ossa? | |
| haec quoque discedunt, putrisque secuta medullas | 785 |
| nulla manere sinunt rapidi uestigia fati. | |
| Cinyphias inter pestes tibi palma nocendi est: | |
| eripiunt omnes animam, tu sola cadauer. | |
| ecce, subit facies leto diuersa fluenti. | |
| Nasidium Marsi cultorem torridus agri | 790 |
| percussit prester. illi rubor igneus ora | |
| succendit, tenditque cutem pereunte figura | |
| miscens cuncta tumor; toto iam corpore maior | |
| humanumque egressa modum super omnia membra | |
| efflatur sanies late pollente ueneno; | 795 |
| ipse latet penitus congesto corpore mersus, | |
| nec lorica tenet distenti pectoris auctum. | |
| spumeus accenso non sic exundat aeno | |
| undarum cumulus, nec tantos carbasa Coro | |
| curuauere sinus. tumidos iam non capit artus | 800 |
| informis globus et confuso pondere truncus. | |
| intactum uolucrum rostris epulasque daturum | |
| haud inpune feris non ausi tradere busto | |
| nondum stante modo crescens fugere cadauer. | |
| sed maiora parant Libycae spectacula pestes. | 805 |
| inpressit dentes haemorrhois aspera Tullo, | |
| magnanimo iuueni miratorique Catonis. | |
| utque solet pariter totis se fundere signis | |
| Corycii pressura croci, sic omnia membra | |
| emisere simul rutilum pro sanguine uirus. | 810 |
| sanguis erant lacrimae; quaecumque foramina nouit | |
| umor, ab his largus manat cruor; ora redundant | |
| et patulae nares; sudor rubet; omnia plenis | |
| membra fluunt uenis; totum est pro uolnere corpus. | |
| at tibi, Laeue miser, fixus praecordia pressit | 815 |
| Niliaca serpente cruor, nulloque dolore | |
| testatus morsus subita caligine mortem | |
| accipis et socias somno descendis ad umbras. | |
| non tam ueloci corrumpunt pocula leto | |
| stipite quae diro uirgas mentita Sabaeas | 820 |
| toxica fatilegi carpunt matura Saitae. | |
| ecce, procul saeuos sterili se robore trunci | |
| torsit et inmisit (iaculum uocat Africa) serpens | |
| perque caput Pauli transactaque tempora fugit. | |
| nil ibi uirus agit: rapuit cum uolnere fatum. | 825 |
| deprensum est, quae funda rotat quam lenta uolarent, | |
| quam segnis Scythicae strideret harundinis aer. | |
| quid prodest miseri basiliscus cuspide Murri | |
| transactus? uelox currit per tela uenenum | |
| inuaditque manum; quam protinus ille retecto | 830 |
| ense ferit totoque semel demittit ab armo, | |
| exemplarque sui spectans miserabile leti | |
| stat tutus pereunte manu. quis fata putarit | |
| scorpion aut uires maturae mortis habere? | |
| ille minax nodis et recto uerbere saeuos | 835 |
| teste tulit caelo uicti decus Orionis. | |
| quis calcare tuas metuat, salpuga, latebras? | |
| et tibi dant Stygiae ius in sua fila sorores. | |
| sic nec clara dies nec nox dabat atra quietem | |
| suspecta miseris in qua tellure iacebant. | 840 |
| nam neque congestae struxere cubilia frondes | |
| nec culmis creuere tori, sed corpora fatis | |
| expositi uoluuntur humo, calidoque uapore | |
| adliciunt gelidas nocturno frigore pestes, | |
| innocuosque diu rictus torpente ueneno | 845 |
| inter membra fouent. nec, quae mensura uiarum | |
| quisue modus, norunt caelo duce: saepe querentes | |
| 'reddite, di,' clamant 'miseris quae fugimus arma, | |
| reddite Thessaliam. patimur cur segnia fata | |
| in gladios iurata manus? pro Caesare pugnant | 850 |
| dipsades et peragunt ciuilia bella cerastae. | |
| ire libet qua zona rubens atque axis inustus | |
| solis equis; iuuat aetheriis ascribere causis | |
| quod peream, caeloque mori. nil, Africa, de te | |
| nec de te, natura, queror: tot monstra ferentem | 855 |
| gentibus ablatum dederas serpentibus orbem, | |
| inpatiensque solum Cereris cultore negato | |
| damnasti atque homines uoluisti desse uenenis. | |
| in loca serpentum nos uenimus: accipe poenas | |
| tu, quisquis superum commercia nostra perosus | 860 |
| hinc torrente plaga, dubiis hinc Syrtibus orbem | |
| abrumpens medio posuisti limite mortes. | |
| per secreta tui bellum ciuile recessus | |
| uadit, et arcani miles tibi conscius orbis | |
| claustra ferit mundi. forsan maiora supersunt | 865 |
| ingressis: coeunt ignes stridentibus undis | |
| et premitur natura poli; set longius istac | |
| nulla iacet tellus, quam fama cognita nobis | |
| tristia regna Iubae. quaeremus forsitan istas | |
| serpentum terras: habet hoc solacia caelum: | 870 |
| uiuit adhuc aliquid. patriae non arua requiro | |
| Europamque alios soles Asiamque uidentem: | |
| qua te parte poli, qua te tellure reliqui, | |
| Africa? Cyrenis etiamnunc bruma rigebat: | |
| exiguane uia legem conuertimus anni? | 875 |
| imus in aduersos axes, euoluimur orbe, | |
| terga damus ferienda Noto; nunc forsitan ipsa est | |
| sub pedibus iam Roma meis. solacia fati | |
| haec petimus: ueniant hostes, Caesarque sequatur | |
| qua fugimus.' sic dura suos patientia questus | 880 |
| exonerat. cogit tantos tolerare labores | |
| summa ducis uirtus, qui nuda fusus harena | |
| excubat atque omni fortunam prouocat hora. | |
| omnibus unus adest fatis; quocumque uocatus | |
| aduolat atque ingens meritum maiusque salute | 885 |
| contulit, in letum uires; puduitque gementem | |
| illo teste mori. quod ius habuisset in ipsum | |
| ulla lues? casus alieno in pectore uincit | |
| spectatorque docet magnos nil posse dolores. | |
| uix miseris serum tanto lassata periclo | 890 |
| auxilium Fortuna dedit. gens unica terras | |
| incolit a saeuo serpentum innoxia morsu, | |
| Marmaridae Psylli. par lingua potentibus herbis, | |
| ipse cruor tutus nullumque admittere uirus | |
| uel cantu cessante potens. natura locorum | 895 |
| iussit ut inmunes mixtis serpentibus essent. | |
| profuit in mediis sedem posuisse uenenis. | |
| pax illis cum morte data est. fiducia tanta est | |
| sanguinis, in terras paruus cum decidit infans, | |
| nequa sit externae Veneris mixtura timentes | 900 |
| letifica dubios explorant aspide partus. | |
| utque Iouis uolucer, calido cum protulit ouo | |
| inplumis natos, solis conuertit ad ortus: | |
| qui potuere pati radios et lumine recto | |
| sustinuere diem, caeli seruantur in usus, | 905 |
| qui Phoebo cessere, iacent: sic pignora gentis | |
| Psyllus habet, siquis tactos non horruit angues, | |
| siquis donatis lusit serpentibus infans. | |
| nec solum gens illa sua contenta salute | |
| excubat hospitibus, contraque nocentia monstra | 910 |
| Psyllus adest populis. qui tum Romana secutus | |
| signa, simul iussit statui tentoria ductor, | |
| primum, quas ualli spatium conprendit, harenas | |
| expurgat cantu uerbisque fugantibus angues. | |
| ultima castrorum medicatus circumit ignis. | 915 |
| hic ebulum stridet peregrinaque galbana sudant, | |
| et tamarix non laeta comas Eoaque costos | |
| et panacea potens et Thessala centaurea | |
| peucedanonque sonant flammis Erycinaque thapsos, | |
| et larices fumoque grauem serpentibus urunt | 920 |
| habrotonum et longe nascentis cornua cerui. | |
| sic nox tuta uiris. at, siquis peste diurna | |
| fata trahit, tunc sunt magicae miracula gentis | |
| Psyllorumque ingens et rapti pugna ueneni. | |
| nam primum tacta designat membra saliua, | 925 |
| quae cohibet uirus retinetque in uolnere pestem; | |
| plurima tunc uoluit spumanti carmina lingua | |
| murmure continuo, nec dat suspiria cursus | |
| uolneris aut minimum patiuntur fata tacere. | |
| saepe quidem pestis nigris inserta medullis | 930 |
| excantata fugit; sed, siquod tardius audit | |
| uirus et elicitum iussumque exire repugnat, | |
| tum super incumbens pallentia uolnera lambit | |
| ore uenena trahens et siccat dentibus artus, | |
| extractamque potens gelido de corpore mortem | 935 |
| expuit; et cuius morsus superauerit anguis | |
| iam promptum Psyllis uel gustu nosse ueneni. | |
| hoc igitur tandem leuior Romana iuuentus | |
| auxilio late squalentibus errat in aruis. | |
| bis positis Phoebe flammis, bis luce recepta | 940 |
| uidit hareniuagum surgens fugiensque Catonem. | |
| iamque illi magis atque magis durescere puluis | |
| coepit et in terram Libye spissata redire, | |
| iamque procul rarae nemorum se tollere frondes, | |
| surgere congesto non culta mapalia culmo. | 945 |
| quanta dedit miseris melioris gaudia terrae | |
| cum primum saeuos contra uidere leones! | |
| proxima Leptis erat, cuius statione quieta | |
| exegere hiemem nimbis flammisque carentem. | |
| Caesar, ut Emathia satiatus clade recessit, | 950 |
| cetera curarum proiecit pondera soli | |
| intentus genero; cuius uestigia frustra | |
| terris sparsa legens fama duce tendit in undas, | |
| Threiciasque legit fauces et amore notatum | |
| aequor et Heroas lacrimoso litore turres, | 955 |
| qua pelago nomen Nepheleias abstulit Helle. | |
| non Asiam breuioris aquae disterminat usquam | |
| fluctus ab Europa, quamuis Byzantion arto | |
| Pontus et ostriferam dirimat Calchedona cursu, | |
| Euxinumque ferens paruo ruat ore Propontis. | 960 |
| Sigeasque petit famae mirator harenas | |
| et Simoentis aquas et Graio nobile busto | |
| Rhoetion et multum debentis uatibus umbras. | |
| circumit exustae nomen memorabile Troiae | |
| magnaque Phoebei quaerit uestigia muri. | 965 |
| iam siluae steriles et putres robore trunci | |
| Assaraci pressere domos et templa deorum | |
| iam lassa radice tenent, ac tota teguntur | |
| Pergama dumetis: etiam periere ruinae. | |
| aspicit Hesiones scopulos siluaque latentis | 970 |
| Anchisae thalamos; quo iudex sederit antro, | |
| unde puer raptus caelo, quo uertice Nais | |
| luxerit Oenone: nullum est sine nomine saxum. | |
| inscius in sicco serpentem puluere riuum | |
| transierat, qui Xanthus erat. securus in alto | 975 |
| gramine ponebat gressus: Phryx incola manes | |
| Hectoreos calcare uetat. discussa iacebant | |
| saxa nec ullius faciem seruantia sacri: | |
| 'Herceas' monstrator ait 'non respicis aras?' | |
| o sacer et magnus uatum labor! omnia fato | 980 |
| eripis et populis donas mortalibus aeuum. | |
| inuidia sacrae, Caesar, ne tangere famae; | |
| nam, siquid Latiis fas est promittere Musis, | |
| quantum Zmyrnaei durabunt uatis honores, | |
| uenturi me teque legent; Pharsalia nostra | 985 |
| uiuet, et a nullo tenebris damnabimur aeuo. | |
| ut ducis inpleuit uisus ueneranda uetustas, | |
| erexit subitas congestu caespitis aras | |
| uotaque turicremos non inrita fudit in ignes. | |
| 'di cinerum, Phrygias colitis quicumque ruinas, | 990 |
| Aeneaeque mei, quos nunc Lauinia sedes | |
| seruat et Alba, lares, et quorum lucet in aris | |
| ignis adhuc Phrygius, nullique aspecta uirorum | |
| Pallas, in abstruso pignus memorabile templo, | |
| gentis Iuleae uestris clarissimus aris | 995 |
| dat pia tura nepos et uos in sede priore | |
| rite uocat. date felices in cetera cursus, | |
| restituam populos; grata uice moenia reddent | |
| Ausonidae Phrygibus, Romanaque Pergama surgent.' | |
| sic fatus repetit classes et tota secundis | 1000 |
| uela dedit Coris, auidusque urguente procella | |
| Iliacas pensare moras Asiamque potentem | |
| praeuehitur pelagoque Rhodon spumante relinquit. | |
| septima nox Zephyro numquam laxante rudentes | |
| ostendit Phariis Aegyptia litora flammis. | 1005 |
| sed prius orta dies nocturnam lampada texit | |
| quam tutas intraret aquas. ibi plena tumultu | |
| litora et incerto turbatas murmure uoces | |
| accipit, ac dubiis ueritus se credere regnis | |
| abstinuit tellure rates. sed dira satelles | 1010 |
| regis dona ferens medium prouectus in aequor | |
| colla gerit Magni Phario uelamine tecta | |
| ac prius infanda commendat crimina uoce. | |
| 'terrarum domitor, Romanae maxime gentis, | |
| et, quod adhuc nescis, genero secure perempto, | 1015 |
| rex tibi Pellaeus belli pelagique labores | |
| donat et Emathiis quod solum defuit armis | |
| exhibet. absenti bellum ciuile peractum est: | |
| Thessalicas quaerens Magnus reparare ruinas | |
| ense iacet nostro. tanto te pignore, Caesar, | 1020 |
| emimus; hoc tecum percussum est sanguine foedus. | |
| accipe regna Phari nullo quaesita cruore, | |
| accipe Niliaci ius gurgitis, accipe quidquid | |
| pro Magni ceruice dares; dignumque clientem | |
| castris crede tuis cui tantum fata licere | 1025 |
| in generum uoluere tuum. nec uile putaris | |
| hoc meritum, facili nobis quod caede peractum est. | |
| hospes auitus erat, depulso sceptra parenti | |
| reddiderat. quid plura feram? tu nomina tanto | |
| inuenies operi, uel famam consule mundi. | 1030 |
| si scelus est, plus te nobis debere fateris, | |
| quod scelus hoc non ipse facis.' sic fatus opertum | |
| detexit tenuitque caput. iam languida morte | |
| effigies habitum noti mutauerat oris. | |
| non primo Caesar damnauit munera uisu | 1035 |
| auertitque oculos; uoltus, dum crederet, haesit; | |
| utque fidem uidit sceleris tutumque putauit | |
| iam bonus esse socer, lacrimas non sponte cadentis | |
| effudit gemitusque expressit pectore laeto, | |
| non aliter manifesta potens abscondere mentis | 1040 |
| gaudia quam lacrimis, meritumque inmane tyranni | |
| destruit et generi mauolt lugere reuolsum | |
| quam debere caput. qui duro membra senatus | |
| calcarat uoltu, qui sicco lumine campos | |
| uiderat Emathios, uni tibi, Magne, negare | 1045 |
| non audet gemitus. o sors durissima fati! | |
| huncine tu, Caesar, scelerato Marte petisti | |
| qui tibi flendus erat? nunc mixti foedera tangunt | |
| te generis? nunc gnata iubet maerere neposque? | |
| credis apud populos Pompei nomen amantis | 1050 |
| hoc castris prodesse tuis? fortasse tyranni | |
| tangeris inuidia, captique in uiscera Magni | |
| hoc alii licuisse doles, quererisque perisse | |
| uindictam belli raptumque e iure superbi | |
| uictoris generum. quisquis te flere coegit | 1055 |
| impetus, a uera longe pietate recessit. | |
| scilicet hoc animo terras atque aequora lustras, | |
| necubi suppressus pereat gener. o bene rapta | |
| arbitrio mors ista tuo! quam magna remisit | |
| crimina Romano tristis fortuna pudori, | 1060 |
| quod te non passa est misereri, perfide, Magni | |
| uiuentis! nec non his fallere uocibus audet | |
| adquiritque fidem simulati fronte doloris: | |
| 'aufer ab aspectu nostro funesta, satelles, | |
| regis dona tui. peius de Caesare uestrum | 1065 |
| quam de Pompeio meruit scelus; unica belli | |
| praemia ciuilis, uictis donare salutem, | |
| perdidimus. quod si Phario germana tyranno | |
| non inuisa foret, potuissem reddere regi | |
| quod meruit, fratrique tuum pro munere tali | 1070 |
| misissem, Cleopatra, caput. secreta quid arma | |
| mouit et inseruit nostro sua tela labori? | |
| ergo in Thessalicis Pellaeo fecimus aruis | |
| ius gladio? uestris quaesita licentia regnis? | |
| non tuleram Magnum mecum Romana regentem: | 1075 |
| te, Ptolemaee, feram? frustra ciuilibus armis | |
| miscuimus gentes, siqua est hoc orbe potestas | |
| altera quam Caesar, si tellus ulla duorum est. | |
| uertissem Latias a uestro litore proras: | |
| famae cura uetat, ne non damnasse cruentam | 1080 |
| sed uidear timuisse Pharon. nec fallere uosmet | |
| credite uictorem: nobis quoque tale paratum | |
| litoris hospitium; ne sic mea colla gerantur | |
| Thessaliae fortuna facit. maiore profecto | |
| quam metui poterat discrimine gessimus arma: | 1085 |
| exilium generique minas Romamque timebam: | |
| poena fugae Ptolemaeus erat. sed parcimus annis | |
| donamusque nefas. sciat hac pro caede tyrannus | |
| nil uenia plus posse dari. uos condite busto | |
| tanti colla ducis, sed non ut crimina solum | 1090 |
| uestra tegat tellus: iusto date tura sepulchro | |
| et placate caput cineresque in litore fusos | |
| colligite atque unam sparsis date manibus urnam. | |
| sentiat aduentum soceri uocesque querentis | |
| audiat umbra pias. dum nobis omnia praefert, | 1095 |
| dum uitam Phario mauolt debere clienti, | |
| laeta dies rapta est populis, concordia mundo | |
| nostra perit. caruere deis mea uota secundis, | |
| ut te conplexus positis felicibus armis | |
| adfectus a te ueteres uitamque rogarem, | 1100 |
| Magne, tuam dignaque satis mercede laborum | |
| contentus par esse tibi. tunc pace fideli | |
| fecissem ut uictus posses ignoscere diuis, | |
| fecisses ut Roma mihi.' nec talia fatus | |
| inuenit fletus comitem nec turba querenti | 1105 |
| credidit: abscondunt gemitus et pectora laeta | |
| fronte tegunt, hilaresque nefas spectare cruentum, | |
| o bona libertas, cum Caesar lugeat, audent. |